Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Şirvan üsyanı. 1722-1735-ci illərdə Azərbaycanın Xəzərsahili 
əyalətlərinin Rusiya tərəfindən işğal olunması. 
Səfəvi dövlətinin ağır 
günlərində şah Sultan Hüseyn Rus dövlətindən kömək almaq üçün onunla 
yaxınlaşmağı qərara aldı. Bu məqsədlə 1713-cü ildə "dostluq və ticarət 
müqaviləsi" bağlamaq üçün Fəzlulla bəyi Peterburqa göndərdi.
Səfəvi dövlətinin Rusiyaya müraciəti I Pyotrun şərqdə siyasətinin 
reallaşması dövrünə təsadüf edir. Həmin illər Rus dövləti Türkiyə ilə 
uğursuz müharibə aparmış və 1711-ci ildə Prut müqaviləsini imzaladıqdan 
sonra Qara dənizə çıxış əldə etməkdən əlini üzərək bütün ümidini Xəzər 
dənizi hövzəsinə bağlamışdı. Hələlik Isveçlə müharibə davam etdiyi bir 
şəraitdə cənuba yürüşü keçirmək imkanına malik olmayan çar kəşfiyyat 
xarakterli tədbirlər görürdü. O, 1714-cü ildən başlayaraq Xəzər dənizinin 
Şərq sahillərini öyrənmək üçün Bekoviç-Çerkasskinin başçılığı ilə buraya 
ekspedisiya göndərmişdi.
I Pyotr Xəzər dənizinin qərb sahillərini öyrənmək məqsədilə 
Azərbaycandan, xüsusilə karvan yolu ilə Şirvandan keçməklə Səfəvi 
dövlətinə özünün yaxın adamlarından birini - A.P.Volınskini göndərdi. Elçi 
kimi Isfah
ana yola düşən A.P.Volınskiyə I Pyotr eyni zamanda xüsusi və 
gizli göstəriş də vermişdi. Həmin göstərişə əsasən Rus dövlətinin elçisi 
karvan yollarını, bu yollar boyunca otlaqların olub-olmamasını (bu, süvari 
qoşunlar üçün vacib idi), yerli qoşunların müdafiə qurğularının vəziyyətini 
öyrənməli, burada xristianlarla əlaqə yaratmalı idi. A.P.Volınskiyə burada 
rus ticarətinin inkişaf etdirilməsi perspektivlərini öyrənmək də tapşırılmışdı.
Isfahanda olduğu zaman A.P.Volınski gizli şəkildə dövlətin daxili 
vəziyyəti barədə xeyli məlumat toplamış və onu şifrələnmiş məktubla 
Peterburqa, qraf Qolovkinə göndərmişdi. Məktubların birində o, I Pyotra 
Xəzər dənizi üçün nəzərdə tutulmuş gəmilərin Qazan şəhərində daha 
sürətlə quraşdırılmasını tövsiyə etmişdir.

---

6
Şah hökuməti ilə ticarət müqaviləsi bağladıqdan sonra A.P.Volınski 
Rusiyaya qayıtmağı qərara aldı. O, quru yolla Rəştə getmək, oradan gəmi 
ilə Həştərxana üzmək, beləliklə, Gilan haqqında da kəşfiyyat məlumatı 
toplamaq istəyirdi. Lakin şah hökumət gec də olsa ayıldı, A.P.Volınskinin 
niyyətini başa düşdü və yalnız gəldiyi yolla qayıtmasına icazə verdi. 1717-ci 
il dekabrın 17-də rus səfiri Şamaxıya gəldi və yolların açılmasını gözləyərək 
8 ay Şamaxıda qaldı. O, eyni zamanda I Pyotrun göstərişinə əsasən 
Cənubi Qafqazın xristianları ilə də görüşdü. Kartlinin gələcək çarı VI 
Vatanqın nümayəndəsi Farsadan bəy şəxsən A.P.Volınskinin yanına 
Şamaxıya gəldi. Daha sonra rus elçisi erməni tacirləri ilə görüşdü. 
Dərbənddən gələn həmin tacirlər A.P.Volınskiyə gizlicə Dərbənd qalasının 
planını da gətirmişdilər. Belə bir “hədiyyəni” Pyotrun bu bölgəyə yürüşə 
hazırlaşdığı ərəfədə böyük hərbi-siyasi əhəmiyyəti vardı.
Beləliklə, A.P.Volınski Səfəvi dövlətində karvan yollarının vəziyyəti 
ilə tanış olub, gündəliyini zənginləşdirdi. Yalnız Şamaxıdan Həştərxana 
gedən yol öyrənilməmiş qalmışdı. Bu məqsədlə A.P.Volınski karvan yolu ilə 
öz dəstəsinin üzvlərində birini - dvoryan A.Lopuxini göndərməyi 
qərarlaşdırdı.
Rusiya Isveçlə 20 ildən artıq apardığı müharibəni 1721-ci ildə 
qalibiyyətlə bitirdikdən sonra Xəzərsahili əyalətlərə yürüş üçün ciddi hazırlıq 
görməyə başladı.
Bu zaman Səfəvi dövlətini xalq azadlıq hərəkatı bürümüşdü. Xalq 
azadlıq hərəkatına sadə kəndli Hacı Davud başcılıq edirdi. Hacı Davud 
belə bir şayiə yaymağa başladı ki, guya o, Allah tərəfindən göndərilmişdir 
ki, sünniləri şiələrin, yəni Səfəvi şahlarının zülmündən azad etsin. Bu 
zaman Dağıstanda da Səfəvi hakimiyyətinə qarşı üsyan baş verdiyini 
eşidən Hacı Davud tez Dağıstana yola düşdü. Burada o, Qaytaqlı Əhməd 
xanla ittifaqa g
irib onunla birlikdə ümumi düşmənə qarşı çıxmaq barədə 
tədbirlər hazırladı. Dağıstanda ikən buranın ən nüfuzlu şəxslərindən olan 
Qazıqumuxlu Surxay xanla da əlaqə yaratdı. Müttəfiqlər qərara aldılar ki, 
şah Hüseynin Şəki, Şirvan, Quba mahallarına təyin etdiyi xanları və onların 
məmurlarını qətlə yetirsinlər.
1719-
cu ilin sonlarında Şirvanda baş verən üsyanlar yatırıldı. Hacı 
Davud tutulub Dərbənd həbsxanasına salındı. Hacı Davudun ən yaxın 
müttəfiqi Surxay xan Dağıstana qaçaraq canını xilas etdi.
Şirvanda baş verən hadisələr çar Rusiyasının Xəzər dənizi 
hövzəsində fəaliyyətinin genişlənməsi dövrünə təsadüf edirdi. I Pyotrun bu 
sahədəki tədbirlərindən biri Xəzərin qərb sahillərini topoqrafiya cəhətdən 
öyrənməkdən ibarət idi. O, bu məqsədlə Verdenin başçılığı ilə Xəzər 
dənizinə ekspedisiya göndərdi. Fon Verdenin yaxın köməkçiləri leytenant 
Soymonov, Urusov, unter-
leytenant Doroşenko və Zolotoryov idi. 
Eks
pedisiyanı "Müqəddəs Aleksandr", "Müqəddəs Yekaterina" və 
"Həştərxan" adlı üç gəmi heyəti müşayiət edirdi. Xəzər dənizinin şimal-qərb 
sahillərinin xüsusiyyətlərini öyrəndikdən sonra ekspedisiya sahil boyunca 
cənuba doğru hərəkət edərək, Bakı körfəzinə daxil oldu. Daha sonra hər üç 

---

7
gəmi yoluna davam edərək, Kür çayının mənsəbinə çatdı və çaya daxil 
olub 20 vers
tlik məsafəni qət etdi.
Dövrün elmi səviyyəsinə uyğun tərzdə aparılan tədqiqat işləri 
nəticəsində, tərtib olunmuş xəritəyə əsasən, Xəzər dənizinin bütün qərb 
sahilləri dəqiqliklə köçürülmüşdü. 
XVIII əsrin 20-ci illərində Səfəvi dövləti özünün ən ağır tənəzzül 
dövrünü keçirirdi. Üsyan etmiş əfqan qəbilələri vilayətləri bir-bir ələ keçirir, 
paytaxta-
İsfahana yaxınlaşırdılar. Isfahan şəhəri mühasirədə olarkən 
şahzadələrdən biri aradan çıxaraq yaxın adamları ilə birlikdə dövlətin şimal 
bölgəsinə qaçdı və burada özünü II Təhmasib adı ilə şah elan etdi.
Səfəvi dövləti süquta uğradığı bir dövrdə ölkənin hər yerində 
yenidən üsyanlar baş verdi. Mərkəzi dövlətin süqutundan istifadə edən 
Hacı Davud həbsdən qaçaraq yenidən Şirvan üsyançılarına başçılıq 
etməyə başladı və Qazıqumuxlu Surxay xanı muzdlu qoşunları ilə birlikdə 
öz tərəfinə çəkməyə nail oldu. O, ilk zərbəsini üç iri inzibati mərkəzə - 
Şamaxı, Bakı və Dərbəndə endirdi. Lakin Hacı Davud birbaşa həmlə ilə 
həmin şəhərləri ala bilmədi və həlledici döyüşlər üçün daha düşünülmüş 
tədbirlər hazırlamağı qərara aldı. Güclü müttəfiq əldə etmək məqsədilə 
Hacı Davud yazılı şəkildə Rusiya dövlətinə müraciət edib ondan kömək 
istədi.
Həştərxanın yeni qubernatoru, Rusiyanın Səfəvi dövlətində olan 
sabiq elçisi A.P.Volınski rus qoşunlarının Xəzərsahili əyalətlərə yürüşü 
ərəfəsində I Pyotrun göstərişinə əsasən Hacı Davud cavab məktubu 
yazaraq soruşdu ki, o yalnız hərbi kömək istəyir yoxsa Rusiyanın 
himayəsini qəbul etməyi arzulayır? Hacı Davud cavabında bildirdi ki, o, rus 
qoşunlarının köməyi ilə Şirvanı azad etmək, özü isə müstəqil Şirvan 
dövlətim başçılıq etmək arzusundadır. Rusiyaya gəldikdə isə o, heç də 
eh
timal etmir ki, I Pyotr öz dövlət sərhədlərini Isfahana qədər uzatsın. Bir 
sözlə, Hacı Davudun nəzərdə tutduqları Rusiyanın hazırladığı bütün 
planların tamamilə əksinə idi. Məhz buna görə də I Pyotr Şirvanda qalxan 
xalq azadlıq hərəkatını boğmaq, guya onunla dostluq münasibətində olan 
şaha kömək etmək bəhanəsi ilə Şirvana qoşun çəkməyi qərara aldı.
I Pyotrun hazırladığı tədbirlərdən xəbəri olmayan Hacı Davud da 
1721-
ci ilin avqust ayında Şirvan bəylərbəyiliyinin mərkəzi olan Şamaxı 
şəhərini tutdu. Şəhər alınarkən buradakı zəngin bazarın, karvansaraların, 
xarici ölkədən gələn tacirlərin, o cümlədən rus tacirlərinin bir neçə 
mi
lyonluq malı qarət olundu. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələdə rus 
tacirlərinin özlərinin də günahı olmuşdu. Onlar üsyançıların şəhərə hücumu 
ərəfəsində İran tacirlərinin əmlakını gizlətmişdilər. Üsyançılar şəhərə daxil 
olduqdan sonra tacirlərin əmlakını tələb etmiş, rus tacirləri isə bu tələbi 
yerinə yetirməmiş və üsyançılara toplardan atəş açmışdılar. Bundan sonra, 
adətən, 
xarici 
tacirlərə 
toxunmayan 
üsyançılar 
rus 
tacirlərini 
cəzalandırmışdılar.
1721-
ci ildə İrəvan xanının qoşunlarını məğlub edən Hacı Davudun 
dəstələri Gəncə şəhərini mühasirə etsələr də, onu ala bilmədilər.

---

8
Rusiyanın ona qarşı mənfi münasibətindən xəbər tutan Hacı Davud 
özünə arxa tapmaq məqsədilə Osmanlı imperiyasına müraciət etdi.
Şimali Azərbaycanın Xəzər sahillərində möhkəmlənmək arzusunda 
olan Osmanlı imperiyası vaxt itirmədən Hacı Davudla əlaqə yaratdı. Hacı 
Davud Türkiyədən hərbi kömək istəməklə bərabər həmin dövlətin 
himayəsini də qəbul etməyə söz verdi. I Pyotrun 1722-ci il yürüşündən 
sonra Türkiyə Hacı Davudu himayəyə qəbul etdi (1722-ci il, dekabr). Əks 
təqdirdə, I Pyotr Türkiyə himayəsində olan şəxsə qarşı cəza ekspedisiyası 
göndərdiyini açıqlamağa cəsarəti çatmazdı.
Türkiyə sultanından müsbət cavab alan Hacı Davud Şamaxıya 
qayıtdıqdan sonra qoşunları əsasən qarətlə məşğul olan sabiq müttəfiqi 
Qazıqumuxlu Surxay xanı özündən uzaqlaşdırdı və yeni yaranmış Şirvan 
xanlığının vahid hakimi oldu.
Istanbulda Hacı Davudla Sultan Əhməd arasında aparılan danışıqlar 
I Pyotr hökumətini xeyli narahat etdi. Şirvana Osmanlı qoşununun 
yerid
ilməsi təkcə Rusiyanın cənub sərhədlərini hədələmirdi, bu, eyni 
zamanda onun şərq ticarətinə də ağır zərbə endirə bilərdi. Bütün bunlar
I Pyotru Xəzər dənizi hövzəsində tələsməyə vadar etdi.
Rusiya imperatorunun 
şərq siyasətində Şimal-Şərqi Azərbaycan 
mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Hətta Şirvan üsyanından əvvəl Peterburqda 
qarşıda duran yürüş barədə tərtib olunmuş sənədlərdə bu yürüş "Şamaxı 
ekspedisiyası" adlanırdı.
Şirvan üsyanı qələbə çaldıqdan sonra I Pyotr həm yürüşün adını, 
həm də istiqamətini dəyişdirməli oldu.
Beləliklə, Xəzərsahili əyalətlərə yürüş etmək üçün zəmin yarandı. 
Əvvəlcə yürüşə 1723-cü ildə başlamaq planlaşdırılmışdı. Əfqan 
qəbilələrinin 1722-ci ilin martında Isfahan yaxınlığında şah qoşunlarını 
məğlubiyyətə uğratması və Səfəvilərin paytaxtını mühasirəyə alması xəbəri 
yürüşün bir il qabağa çəkilməsinə səbəb oldu.
Qəti addım atmazdan əvvəl I Pyotr Xəzərsahili əyalətlərin sakinləri 
arasında yürüşün səbəbini doğrultmaq məqsədilə "Manifest" çap edib, 
xüsusilə rus ordusu hərəkət edəcək istiqamətdə yerləşən şəhər və kəndlərə 
göndərdi. "Manifest" də yürüşün əsil səbəbi, mahiyyəti ört-basdır edilir və 
göstərilir ki, rus ordusunun bu yürüşdə məqsədi Şirvan üsyanı zamanı 
Şamaxıda qətl və qarətə məruz qalmış rus tacirlərinin intiqamını almaq, 
habelə Rusiya dövlətinin dostu olan Səfəvi şahına qarşı qalxan 
üsyançılara, xüsusilə Hacı Davuda və Surxay xana cəza verməkdən 
ibarətdir. I Pyotr "Manifest"ində həmçinin yerli əhaliyə əmin-amanlıq da vəd 
edirdi.
1722-ci il avqustun 23-
də rus qoşunları heç bir müqavimət 
görmədən Dərbənd şəhərinə daxil oldu. Şəhərin naibi Imamqulu öz 
vəzifəsində qalmaq xatirinə Dərbənd qalasının iki gümüş açarını I Pyotra 
təqdim etdi. Lakin Imamqulu belə hərəkəti ilə heç də dərbəndlilərin rus 
qoşunlarına münasibətini ifadə etmirdi. Şəhərdə ruslara müqavimət 

---

9
tərəfdarları da vardı və hətta onlar I Pyotra qarşı sui-qəsd hazırlamışdılar. 
Ancaq sui-
qəsdin üstü açılmış, başçıları həbs olunmuşdu.
Rus qoşunlarının Xəzərsahili əyalətlərə gəlməsi Bakı sultanı 
Məhəmmədhüseyn xan və çox digər əyanların etirazına səbəb oldu. Bakı 
sultanı I Pyotrun nümayəndəsinə bildirdi ki, o, rus qoşunlarını Bakı qalasına 
buraxmayacaqdır.
Sentyabrın 7-də I Pyotr Rusiyaya qayıtdı. I Pyotrun öz planını 
həyata keçirməsinə mane olan təkcə Bakı sultanı Məhəmmədhüseyn xanın 
rədd cavabı deyildi. Xəzər dənizində baş verən tufan nəticəsində rus 
əsgərlərinin azuqə və sursat saxlanılan gəmilərin əksəriyyəti, demək olar ki, 
dənizdə batmışdı. Bundan əlavə, atlar da yemsizlik və susuzluqdan əldən 
düşmüşdü. Nəhayət, I Pyotra xəbər çatdırıldı ki, Isveç Niştad sülh 
müqaviləsinin şərtlərini pozmağa cəhd göstərir. Osmanlı sarayının kəskin 
etirazı da I Pyotrun qayıtmasında az rol oynamadı.
Rusiyaya qayıtdıqdan sonra I Pyotr hərbi ekspedisiyalar 
göndərməklə Xəzər sahilinin qərbində yerləşən bütün əyalətləri tutub 
Rusiyaya ilhaq etmək qərarına gəldi. Bu cəhətdən böyük hərbi strateji və 
iqtisadi əhəmiyyət kəsb edən Bakı qalasını almaq əsas vəzifə idi.
Bakıya dəniz vasitəsilə yürüş hazırlandığı bir zamanda - 1722-ci ilin 
oktyabrında İsfahan əfqan qəbilələri tərəfindən zəbt edildi. Işğalçılar 
bununla kifayətlənməyib, Iranın digər şəhərlərinə də basqın etməyə 
başladılar. Gilan əyalətini də təhlükə gözləyirdi. Gilanı zəbt etmək fıkrində 
olan imperator vaxtı itirmədən Gilan istiqamətində hərəkət etməyə əmr 
verdi.
1722-
ci ilin dekabrında başda polkovnik Şipov olmaqla rus eskadrası 
Ənzəli limanına daxil olub, heç bir müqavimətə rast gəlmədən Rəşt şəhərini 
zəbt etdi.
Qeyd edək ki, hələ əfqanlar Isfahanı mühasirədə saxladıqları zaman 
şah Sultan Hüseyn Xəzərsahili vilayətləri Rusiyaya güzəştə getmək 
müqabilində rus hökumətinin Səfəvilərə hərbi yardım göstərməsi haqqında 
müqavilə bağlamaq üçün Ismayıl bəyi Peterburqa yola salmışdı.
Səfəvi dövlətin zəifləməsindən istifadə edən Osmanlı imperiyası da 
öz qoşunlarını Cənubi Qafqaza doğru yeritdi. Türkiyənin belə bir addım 
atmasında Qərbi Avropa ölkələrinin, xüsusilə Ingiltərənin az rolu olmamışdı. 
Qərbi Avropa dövlətlərinin diplomatları sultanı inandırmağa çalışırdılar ki, 
ruslar Şirvan, Irəvan vilayətlərini və Türkiyənin bir hissəsini alsalar, o 
zaman Türkiyənin hakimiyyəti altında olan gürcülər və ermənilər "Rusiyanın 
təbəəliyini qəbul edəcəklər". Bunun nəticəsidir ki, Osmanlı qoşunları vaxt 
itirmədən Cənubi Qafqaza daxil olaraq Tiflis şəhərini işğal edib, şərqə 
doğru irəlilədilər.
Türkiyə tərəfindən bütün Cənubi Qafqazın tutulması təhlükəsi
I Pyotru Bakını işğal etməyə tələsdirdi.
1723-
cü il iyulun 21-də rus donanması Bakı limanına daxil oldu. 
Ciddi 
müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Bakı qarnizonu çoxsaylı 
orduya və hərbi texnikaya malik olan düşmən hücumuna tab gətirmədi və 

---

10
bombardman nəticəsində şəhərdə baş verəcək yanğının, tələfatın qarşısını 
almaq məqsədilə qalanı yadelli işğalçılara təslim etməyə məcbur oldu.
Bakı qalası alındıqdan sonra burada yerli inzibati hakimiyyət edildi 
və komendantlıq idarəsi yaradıldı. Bakının ilk komendantı knyaz Baryatinski 
təyin olundu. Bakıdan sonra ruslar asanlıqla Salyan şəhərini işğal etdilər.
Rus qoşunları Xəzərsahili əyalətlərin bir hissəsini işğal etdikdən 
sonra I Pyotr Ismayıl bəyə Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqları, 
habelə Şamaxı, Mazandaran və Astrabadı Səfəvi dövlətinin rəsmi şəkildə 
Rusiyaya güzəştə getməsi barədə müqavilə bağlanmasını təklif etdi. Şahın 
onu səlahiyyətlərdən məhrum etməsindən xəbəri olmayan Ismayıl bəy 
şahdan heç bir icazə almadan 1723-cü il sentyabrın 12-də göstərilən şərtlər 
əsasında Peterburqda Rusiya ilə müqavilə imzaladı. Rusiya əvəzində 
Səfəvi şahına öz hakimiyyətini qorumaq üçün hərbi yardım göstərməyi 
öhdəsinə götürdü.
Beləliklə, 1722-1723-cü illərdə Azərbaycanın Xəzərsahili əyalətləri 
Rusiya tərəfindən işğal edildi. 1721-ci ildə isə Şirvan üsyanı nəticəsində 
Şamaxı ətrafında gələcək Şamaxı xanlığının təməli qoyulmuş oldu. Lakin II 
Təhmasib əvvəlcədən hüquqi əsasdan məhrum olan bu müqaviləni 
təsdiqləməkdən qəti boyun qaçırdı. Ismayıl bəy vətən xaini elan olundu və 
geri qayıtmağa cəsarət etməyib ömrünün sonunadək Rusiyada qaldı.