Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Hülakülər dövlətinin quruluşu və idarə sistemi. 
Hərbi-feodal, 
mütləqiyyət üsuli-idarəsindən ibarət olan Hülakülər dövlətinin təsisi və 
köçəri monqol-türk qəbilələrinin Azərbaycanda məskunlaşması ictimai-
siyasi həyatın bir sıra sahələri ilə yanaşı, ölkənin dövlət quruluşuna, idarə 
sisteminə də təsir göstərirdi. 
Hülakülərə (ümumiyyətlə, monqollara) məxsus olan dövlət quruluşu 
və idarə sistemi Azərbaycanda qərarlaşmış yerli dövlət quruluşu və idarə 
sistemi ilə çulğaşmışdı. Ölkədə iki ənənəvi idarə sisteminin - yerli əhaliyə 
və köçəri monqollara məxsus olan sistemlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində 
tədricən vahid, təkmilləşmiş, inkişaf etmiş idarə sistemi meydana gəlmişdi. 
Monqollar 
hərbi sahədə öz üstünlüklərini qoruyub saxlamışdılar, lakin mülki 
idarədə və maliyyə sistemində yerlilərə məxsus cəhətlər üstünlüyə malik 
idi. 
Hülakülər dövlətində ölkənin ali orqanı qurultay hesab olunurdu. 
Qurultaylar öz vəzifələrinə görə 2 yerə bölünürdü: Böyük qurultay və 

---

15
ümumiyyətlə qurultay (iclas). Böyük qurultaylarda mühüm dövlət əhəmiyyəti 
kəsb edən məsələlər müzakirə olunurdu: elxanlar seçilir, vilayət hakimləri 
və mühüm dövlət məmurları təyin olunur, hərbi, təsərrüfat planları, 
müharibə, sülh və dini məsələlər müzakirə olunur, dövlət fərmanları təsdiq 
edilir, əyanlara mükafatlar və ya cəzalar verilirdi. Böyük qurultaylar ildə bir 
dəfə çağırılırdı. Onlar 3 gündən 1 ay müddətinədək uzana bilirdi. Belə 
məclislərdə bəzən iki min nümayəndə iştirak edirdi. Qurultayın işində iştirak 
etmək məcburi idi. Müzakirə olunan məsələlər qurultay nümayəndələrinin 
əksər çoxluğunun iştirakı şəraitində, səs üstünlüyü ilə həll olunurdu. Adi 
qurultaylarda - 
iclaslarda nisbətən az əhəmiyyətli cari məsələlərə baxılırdı. 
Dövlətin başçısı elxan (və ya sultan) himayəsində olan ərazinin, 
əhalinin mütləq hakimi idi və onun səlahiyyəti məhdudlaşdırılmırdı. 
Hülakülər taxt-tacına sahiblik irsi idi. Adətən, atanı oğlu əvəz edirdi. Əslində 
isə Hülakülər səltənətinə sahib olmaq üçün aşağıdakı üç yoldan istifadə 
edilirdi: 1) yeni elxan qurultayda seçilirdi; 2) yeni elxan öz sələfinin 
vəsiyyətinə görə təyin olunurdu; 3) yeni elxan zorla hakimiyyətə yiyələnirdi. 
Hülakülər dövlətinin adi idarə sistemində ikinci yeri naib əs-səltənət 
(səltənət naibi) tuturdu. Naib əs-səltənət elxanın mərkəzdə olmadığı 
məqamlarda dövlətin idarəsi ilə məşğul olur, qalan vaxtlarda isə ölkənin 
vəziyyəti, mühüm xəbərləri barədə elxana məlumat verir, onu gerçək 
şəraitlə tanış edirdi.
Dövlətin idarə sistemində üçüncü yeri ölkənin baş əmiri - əmir ül-
üməra tuturdu. Hərbi və inzibati bölgü bir-birinə uyğunlaşdırılmışdı: inzibati 
baxımdan vilayət hesab olunan ərazi hərbi baxımdan ölkə adlanırdı. 
Mərkəzi dövlət aparatında hərbi-inzibati idarələri birləşdirən orqan əmarət 
(əmirlik) adlanırdı və bu orqan baş əmir tərəfindən idarə olunurdu. Baş əmir 
dövlətin dörd əsas əmirləri sırasından seçilir və elxan tərəfindən təsdiq 
olunurdu. Əmarətə ölkə əmirliyi, tümən əmirliyi, minlik və yüzlük əmirlikləri, 
yarğu (məhkəmə) əmirliyi, eləcə də ali hərbi vəzifələr - inaq, bukavul, 
tavaçi, yasavul, bəlarquçi, bəxşi və s. daxil idi. İnaqlar hərbi məsləhətçilər 
idi. Bukavullar divandan ayrılmış ixracatı və yürüşlərdə əldə edilmiş 
qəniməti hərbi hissələr arasında bölür, ordu hissələrinin təminatı ilə məşğul 
olurdular. Tavaçilər ümumi səfərbərliklə məşğul olurdular. Yasavullar qoşun 
hissələrini döyüş meydanlarına aparıb onları döyüşə hazır vəziyyətdə 
saxlamalı idi. 
Azərbaycanda mülki idarə divan sistemi üzrə aparılırdı. Mərkəzi 
dövlət aparatında 20-dən artıq divan mövcud idi. Həmin bölgələrdə 
mühasibat işləri 7 dəftər əsasında həyata keçirilirdi.

---

16
Mərkəzi divanlar vəzirlər tərəfindən idarə olunurdu. Vəzirlər ölkənin 
ümumi iqtisadi vəziyyətini nizamlamalı, tənəzzül və inkişafın səbəblərini 
müəyyənləşdirməli, maliyyə məsələlərini həll etməli və ilk növbədə, 
səltənətin, şahzadələrin, onların ailə üzvlərinin təchizatını təmin etməli 
idilər. Vəzirlərin xüsusi köməkçiləri - müavinləri (naibi-vəzirət) vardı. 
İxtisaslı divanlar təsərrüfatın müxtəlif sahələrini idarə edirdilər, ölkənin 
baş mustovfisi tərəfindən idarə olunan istifa divanı dövlət gəlirlərinin 
müəyyənləşdirilməsi, toplanması və xərclənməsi üzrə ümumi mühasibat 
aparırdı. Uluq bitikçi ölkənin əmlak rəisi sayılırdı, dövlət sərvətlərinin 
cəmlənməsi və xərclənməsinə cavabdeh idi. Münşi əl-məmalik dövlət 
sənədlərinin tərtibi ilə məşğul olur və xarici dövlətlərlə əlaqələri 
tənzimləyirdi. Dövlət xəzinələri üç nəfər tərəfindən idarə olunurdu: nazir 
dövlət xəzinəsinin məsrəflərinə, müşrif xəzinənin gəlirlərinin toplanmasına 
cavabdeh idi. Xazen (xəzinədar) isə xəzinənin varidatını mühafizə edirdi. 
İsfəhsalar dövlətin təhlükəsizliyini təmin etməli, şəhərləri qorumalı, asayişə, 
dövlət qanunlarının düzgün icrasına nəzarət etməli idi. Dövlət arbitrajları 
(həkəm əl-məlalik) məhkəmə proseslərinə nəzarət edir, mübahisələrin 
qanun çərçivəsində həll olunmasına çalışırdı. Ticarət işləri məlik ət-tüccarın 
ixtiyarında idi. Ölkədə rabitə işləri yam sistemi üzrə aparılırdı. Əsas yollarda 
hər 3 fərsəxdən bir (təxminən 20 kilometr) dayanacaqlar (yamlar) təşkil 
olunmuşdu.
Dövlətin ərazisi vilayətlərə, onlar isə öz növbəsində tümənlərə 
bölünmüşdü. Tümən hərbi və inzibati bölgü baxımından eyni ərazini əhatə 
edirdi. Azərbaycan müstəqil vilayət kimi 9 tümənə ayrılmışdı və onların hər 
biri ölkənin iri şəhərlərindən birinin adı ilə, məsələn, Təbriz tüməni, Ərdəbil 
tüməni, Naxçıvan tüməni və s. adlanırdı.
Vilayətlərin idarəsi hakimlərə həvalə olunmuşdu. Vilayət və 
şəhərlərdə hərbi canişinlər də mövcud idi. Vilayətlər mərkəzi dövlət idarəsi 
sistemi çərçivəsində idarə olunurdu. Mərkəzi dövlət aparatındakı bütün 
divanlar vilayətlər, daha sonra isə şəhərlər üzrə şaxələnirdi. 
Ölkənin dini işlərinin idarəsi baş ruhani təşkilatının sərəncamında idi. 
Bu təşkilata elxanın xüsusi fərmanına əsasən təyin olunan qazı əl-qüzzat 
(qazılar qazısı) başcılıq edirdi. Mərkəzi dini təşkilatda dörd aparıcı qazı 
mövcud idi. Onların hər biri islamın ən çox seçilən təriqətlərindən birini 
(Şafeiləri, malikiləri, hənəfiləri və hənbəliləri) təmsil edirdi. Qazı əl-qüzzat 
həmin qazıların tərkibindən seçilirdi. Dövlətin baş qazısı dini mühakimələrin 
aparılması, beyt əl-malın (xəzinənin) mühafizəsi, vəqf gəlirlərinin 
toplanılması və məsrəfı üzərində nəzarəti, kəbin kəsilməsi, ölkədə islamın 
inkişafı və s. vəzifələri yerinə yetirirdi. 

---

17
XIII-
XIV əsrlərdə Azərbaycanda Yarğu və Şəriət məhkəmələri 
fəaliyyət göstərirdi. Əslində onlar dövlətin vahid məhkəmə sisteminin 
müxtəlif qolları idi. Hər iki məhkəmənin sədrləri elxan tərəfindən təyin 
olun
urdu. Yarğu məhkəmələri Çingiz xanın "Yasa"sının tələblərinə əsasən 
mühakimə aparır və monqol-türk qəbilələrinə məxsus şəxslər arasında baş 
vermiş mübahisələri həll edirdi. Monqollarla yerli əhali arasındakı 
mübahisələrə də Yarğu məhkəmələrində baxılırdı. Yarğu məhkəmələrində 
elxan müstəsna səlahiyyətə malik idi və hər bir məsələni öz iradəsinə 
uyğun surətdə müstəqil həll edə bilərdi.
Mühüm dövlət əhəmiyyəti kəsb edən məsələlərə qurultayda baxılırdı 
və belə hallarda elxan baş hakim mövqeyində dururdu. Hərbi bölmələrdə 
mühakimə işlərinə baş əmir, tümən əmiri və yarquçilər baxırdılar. 
Məhkəmələrdə isfəhsalar, şihnə və b. məmurlar iştirak edirdilər. 
Məhkəmələrin qərarları yuxarı məqamlar, mühüm hallarda isə elxanın özü 
tərəfindən təsdiq olunmalı idi.