Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Sual 1. 
XIII əsrin başlanğıcında Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət. 
Monqolların birinci yürüşü.
XIII əsrin əvvəllərində Mərkəzi Asiyada güclü hərbi qüdrətə malik 
olmuş Monqol dövlətinin qonşu ölkələrə yürüşü bu ölkələri təhlükə 
qarşısında qoydu. 
Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanın vəziyyəti acınacaqlı idi. 
Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycan ərazisində vahid, mərkəzləşmiş 
dövlət yox idi və burada feodal pərakəndəliyi hökm sürürdü. Azərbaycanda 
Eldənizlər (yaxud Atabəylər) dövləti və Şirvanşahlar dövləti mövcud idi, 
Marağada isə Rəvvadilər nəslindən olan yerli Ağsunqurilər sülaləsi (1108-
1227) hökmranlıq edirdi.
Atabəylərin son nümayəndəsi olan Özbək (1210-1225) feodal 
qrupların əlində oyuncağa çevrildi. Bütün dövlət işləri onun iştirakı olmadan 
həll edilirdi. Özbəyin dövlət ərazisini genişləndirmək məqsədilə İraqi Əcəmə 
etdiyi 
yürüşlər uğursuzluqla nəticələndi və buna görə də daxili feodal 
çəkişmələri daha da artdı. 
Xarəzmşah Məhəmmədin hakimiyyətinə və onun dövlətinə son qoyan 
monqollar 1221-
ci ilin yanvarında Cəbe-noyanın və Subutay-bahadırın 
başçılığı ilə Xorasan və İraqi-Əcəmdən keçərək, Azərbaycan ərazisinə 
soxulurlar. Yol boyu qarşılarına çıxan şəhər və kəndləri viran və talan edən 
monqol qoşunları Azərbaycan atabəyi Özbəyin iqamətgahı yerləşən Təbriz 
şəhərinə yetişirlər. Vəziyyətin ağırlığını dərk edən atabəy, monqollarla 
sazişə girmək qərarına gəlir. Monqolların tələbi ilə Özbək xarəzmşah 
Məhəmmədin Təbrizdə saxladığı xarəzmlilərdən ibarət qarnizonun 
döyüşçülərini onlara təslim edir; bununla yanaşı təzminat olaraq pul, paltar 
və mal-qara da göndərir.
Təbrizdən əl çəkən monqollar Muğandan keçərək Arrana, oradan isə 
Gürcüstana doğru hərəkət edirlər. Gürcüləri monqol hücumundan xəbərdar 
etmək istəyən, lakin onların Azərbaycana və qonşu vilayətlərə bir qədər 
əvvəlki yürüşlərini hələ də unutmayan atabəy Özbək gürcü hökmdarı
IV Georgiyə məktub yollayaraq, onu birlik və dostluğa çağırdı. Lakin keçmiş 
rəqiblər arasında barışıq və monqollara qarsı birgə hərəkət haqqında 
razılıq yalnız Tiflis yaxınlığında 10 minlik gürcü qoşunu darmadağın 
edildikdən, neçə-neçə Arran, Gürcüstan şəhər və kəndləri monqollar 
tərəfindən viran qoyulduqdan sonra əldə edilir. Monqollara qarsı ittifaq 
yaratmaq təklifi Xilat və əl-Cəzirə hakimlərinə də edilir. Bu danışıqlardan 
xəbər tutan monqollar yenidən Gürcüstan və Arrana hücum edirlər. Atabəy 
Özbəyin Arrandakı canişini məmlük Nəsir əd-Din Ağ Quş türklərdən və 

---

5
kürdlərdən ibarət qoşunu ilə monqolların tərəfinə keçir. Düşmən qarşısında 
tək qalmış gürcülər darmadağın edilirlər.
Bundan sonra yenidən Azərbaycan ərazisinə qayıdan monqollar bir 
dah
a Təbrizə hücum edirlər; lakin şəhər əhalisi bu dəfə də təzminat 
verməklə şəhərin işğalının qarşısını ala bilir. 1221-ci ilin martında Marağa 
şəhəri mühasirə edildi. Ağır mühasirəni saxlaya bilməyən marağalılar 
göstərdikləri rəşadətə baxmayaraq məğlub edilir, şəhər dağıdılır, 
müdafiəçilər qılıncdan keçirilirlər.
Marağanı ələ keçirdikdən sonra monqollar Suriya hüdudlarına tərəf 
hərəkət edir, daha sonra Həmədana doğru çəkilərək, şəhəri dağıdır, 
əhalisini məhv edir və yenidən Azərbaycana soxularaq, yolları üstündə 
yerləşən Ərdəbil şəhərini darmadağın edirlər.
Ərdəbili dağıdan monqollar, yenidən Təbrizə yaxınlaşdılar. Bu zaman 
atabəy Özbək artıq şəhəri tərk etmiş, oğlu Xamuşun sahiblik etdiyi 
Naxçıvana çəkilmişdi.
Təbriz şəhəri rəisi Şəmsəddin ət-Tuğraidən haqq alan monqollar, bu 
dəfə də şəhərə toxunmadan oradan Səraba yollanır, buranı dağıdıb qarət 
edir, sonra isə Naxçıvana doğru hərəkət edirlər. Rəşidəddinin verdiyi 
məlumata görə, monqollar Naxçıvanı da viran və talan etməyə, əhalisini 
qırmağa başlayırlar; yalnız Naxçıvan hakimi Xamuşun monqollara boyun 
əyməsi qırğının dayandırılmasına səbəb olur.
Bundan sonra monqol dəstələri yenidən Arran şəhərlərinə hücum 
edərək, qısa, lakin ağır mühasirədən sonra Beyləqanı işğal edib, əhalisinin 
çoxunu qılıncdan keçirirlər. Buradan monqollar Gəncəyə doğru hərəkət 
edirlər. Dövrün tarixçiləri monqolların bu hücumu barədə ziddiyyətli 
məlumat versələr də, görünür, İbn əl-Əsirin gəncəlilərin təzminatla canlarını 
qurtarmaları barədəki məlumatı həqiqətə daha uyğundur. Tarixçinin 
yazdığına görə "şəhər müdafiəçilərinin çoxluğundan, onların gürcülərlə 
daimi mübarizədə əldə etdikləri dəyanətdən, qala divarlarının 
keçilməzliyindən xəbər tutan" monqollar Gəncəni tutmaq fikrindən 
daşınırlar. Buradan onlar, bütün 1221-ci il ərzində üçüncü dəfə Gürcüstana 
hücum edirlər; gürcü əsgərlərinin göstərdikləri hünərə baxmayaraq, bu dəfə 
də onlar monqollar tərəfindən basılırlar.
Dərbənd keçidi vasitəsilə Şimali Qafqaza doğru hərəkət etmək 
istəyən monqollar Gürcüstan hüdudlarını arxada qoyub, Şirvan ərazisinə 
daxil olur və Şamaxı şəhərini mühasirəyə alırlar. Salnaməçinin yazdığına 
görə, şəhərin qalın divarlarını dəf edə bilməyən monqollar, çoxlu mal-qara 
öldürərək, onların leşlərindən qalaq düzəltdilər və bu yolla şəhərə daxil 
olmağa cəhd göstərdilər.

---

6
Şamaxılılar üç gecə-gündüz düşmənə müqavimət göstərirlər. Üç 
gündən sonra çürüməyə başlayan leşlər çökməyə başladıqları üçün 
monqolların hücumları da zəifləyir. Lakin şəhər əhalisinin də artıq 
müqavimətə halı qalmamışdı. Beləliklə, göstərilən rəşadətə baxmayaraq, 
Şamaxı işğal olunub dağıdılır, şəhər müdafiəçilərinin və əhalisinin çoxu 
məhv edilir.
Buradan Dərbəndə doğru hərəkət edən monqol qoşunları, ilk 
uğursuzluğa baxmayaraq, nəhayət ikinci dəfədə hiylə ilə keçidi aşa bilirlər. 
Bununla monqolların kəşfiyyat xarakterli birinci yürüşü başa çatır. 
Azərbaycan əhalisinə olmazın fəlakət, şəhər və kəndlərinə böyük dağıntılar 
gətirsə də, bu yürüş nə Atabəylərin, nə Şirvanşahların, nə də Azərbaycan 
ərazisində mövcud olan başqa qurumların hakimiyyətlərini sarsıda bilir.