ЫХ Ф Я С И Л
1978 -1979 -cu illər İran inqilabı
və Cənubi Azərbaycan
XX əsrin II yarısında цmumdцnya miqyasında demokra-
tikləĢmə uğrunda gedən mцbarizədə 1978-1979-cu illər Ġran
inqilabı mцhцm yer tutur. Bu hərəkat юlkədə Ģah цsul idarəsinə,
eyni zamanda юlkənin ABġ inhisarlarının xammal əlavəсinə
чevrilməsinə qarĢı yюnəlmiĢdi. Иnqilab nəticəsində ən qədim və
mцstəbid Ġran monarxiyası devrilmiĢdi.
Цmumiyyətlə, 60-cı illərdə Ġranı бцрцмцш dərin iqtisadi,
siйasi və sosial bюhran Ģahı məcbur etdi ki, geniĢlənən
demokratik mцbarizənin qarĢısını hərbi yolla almaгla bərabər,
islahatlar da keчirsin. Ġran tarixinə bu «Ağ inqilab»” adı ilə
dцĢmцĢdцr.
1962-ci ilin yazında baĢ nazir Amin istefa verdi. Ələm yeni
hюkumət təĢkil etdi. Bu hюkumət Ģahın gюstəriĢi ilə «Аğ
inqilab»” la bağlı altı qanun layihəsini hazırladı. 1)Bцtцn юlkədə
torpaq islahatıнын keчirилməси; 2) МeĢələriн milliləĢdirилмяси; 3)
Дюvlətə məxsus fabrik və zavodlarıн сатылмасы; 4) Məclisə
seчkilərin
keчirilməsinə
aid
qanunuн
dəyiĢdirилмяси;
5)Мцəssisələrin gəlirlərinin mцəyyən ləĢdirilməsində фəhlələrin
iĢtirakıнын тямин едилмяси; 6) Кənddə savadsızlığa qarĢı
mцbarizə aparmaq цчцн maarif korpusu” yaraдылмасы ганын
лайищяляриндя яксини тапмышды. Bцtцn bunlarla əlaqədar, 1963-cц
il yanvarın 26-da referendum keчirildi və əksəriyyət bunu
bəyəndi.
Ġslahat planının 6 maddəsinə кənd əhalisinə tibbi yardım
gюstərmək məqsədilə а) «Тibb korpuсu”» nun; б) ИĢlərin yeni,
mцasir metodla aparılamsı цчцн «tərvic korpusu»” nun (tətbiq
кorpusu) ; ъ) Кəndlərdə kiчik iĢlərə baxılması və onların həll
379
edilməsi цчцн ədalət evlərinin” yaradılması; д) Сu mənbələrinin
milliləĢdirilməsi haqqında; е) Щəyat Ģəraitini yцksəltmək цчцн
Ģəhərlərin və kəndlərin yenidən qurulması proqramının qəbulu;
нящайят, к) Иnzibati islahatların keчirilməsi щаггында ганунлар
ялавя едилди.
1963-cц ilin fevral айынын 27- дя Ģah Ġranda feodal
sisteminin 30 il ərzində ləvğ olunаъаьыны bildirdi. Lakin feodallar
torpaq haqqında qanunа мцгавимят эюстярир, ону qəbul etmək
istəmirdilər. Onlar qohumlarına torpağa yiyələnmək цчцн sənəd
verir, щятта belə halların qarĢısını almaq istəyənlərə qarĢı sərt
tədbirlər gюrцrdцlər.
Сavadsızlığın ləvği цчцн atılan addımlar, qadınların
hцquqlarının geniĢlənməсi цчцn edilən qanun dəyiĢiklikləri дя
heч bir nəticə vermədi.
1970-ci ilin martında dюvlət «Yeni iqtisadi siyasət»” elan
etdi. YĠS-də дюvlət hesabına yeni mцəssisələrin yaradılması
qadağan edilir, гarıĢıq mцəssisələrdə səhmlərin əksəriyyətiнин
xцsusi sektora mənsuб olmaсы, дюvlət vəsaiti ilə tikilən
metallurgiya, maĢınqayırma, neft-kimya və b. mцəssisələrin
xцsusi kapitala verilməsi nəzərdə tutulurdu.
Бцтцн бунлара бахмайараг, юlkənin daxilində Milli
Cəbhənin фяалиййяти эенишлянирди. Fransada mцhacirətdə olan
Аyətullah Ruhullah Xomeyninin rəhbərlik etdiyi цmumxalq
hərəkatı getdikcə gцclənирdi. Əsasən, 1978-ci ilin əvvəlindən
baĢlanan bu hərəkat юz xarakteri və hərəkətverici qцvvələrinə
эюrə mцxtəlif mərhələlər keчərək həmin ilin oktyabrın sonu-
noyabrın əvvəlində Ģah diktaturaсына qarĢı цmumxalq inqilabı
xarakteri aldı.
ġah baĢlanmıĢ inqilabi mцbarizənin qarĢısını almaq цчцн
bir neчə kabinet dəyiĢikliyi етди. 13 il Ġranın baĢ naziri iĢləmiĢ
Əmir Abbas Hцbeyda vəzifəsindən kənar edildi. Qısa mцddətdə
baĢ nazir vəzifələrini Qulam Rza Əzhari, D.Amuzqari, ġərif
Ġmami və baĢqaları tutdular. 1978-ci il dekabrın 29-da Rza Ģah
burjua Milli cəbhəsinin liderlərindən biri ġahpur Bəxtiyara
380
Имам Хомейни
щюкцмят təĢkil etməyi tapĢırdı. Noyabrın 6-da hakimiyyətə
gəlmiĢ general Əzhari dekabrın 31-də istefa verdi. ġah rejiminin
geri чəkilməsi иля inqilabın mцvəffəqiyyətli səhifəsi baĢlandı.
GeniĢ xalq hərəkatının təsiri altında 1979-cu il yanvarın
16-da шащ Mящяммяд Rza Pəhləvi юlkədən эедир.
Деврилмиш шащ Мисир президенти Я.Садат тяряфиндян
щюрмятля гаршыланыр. 6 эцн сонра о, крал ЫЫ Щясянин дявяти иля
Мяракяшя эедир. 1979-ъу ил мартын 30-да М.Рза шащ вя Шащбану
Фярящ Америкайа эялирляр. Иранда ися дин хадими Садыг Халхали
онлары юлцмя мящкум едир. Шащын хястялийи шидятлянир. Бир мцддят
Мексикада мцалиъя олунан шащ 1979-ъу ил октйабрын 24-дя
ямялиййат олунур. Лакин чох чякмир ки, онун сящщяти писляшир вя
дцнйасыны дяйишир.
Шащ Мящяммяд Рза Пящляви 1980- ъи ил ийулун 29- да
Миирдя Ял –Рифащ мясъдиндя дяфн едилмишди. Дяфн мярасиминдя
Американын кечмиш президенти Р.Никсон, Мисир президенти
Янвяр Садат, йунан кралы Константин вя ханымы, Совойа
шащзадяси Виктор Еммануел, Мяракеш крлы ЫЫ Щясянин ян йахн
адамы Щафид, шащын оьлу Рза, гардашы Гулам Рза, Ябдцл Рза вя
башгалары иштирак етмишляр. Янвяр Садатын ханымы Ъащан Садат
хатиряляриндя йазыр ки, « .. бу вахтаъан щеч беля бюйцк йас
мярасими олмамышды… Дцнйанын чох бюйцк дювлятляринин
президентляри дя бурада иди». М.Рза шащын юлцмцндян 4 ай сонра
Янвяр Садат да щярбти мярасимдя гятля йетирилир.
1979-cu il fevralın 1-də Ġran inqilabının lideri Ayətullah
Xomeyni Fransadan vətənə qayıdıг.
Имам Рущуллащ Мусяви Хомейни 1900-ъц илдя Хомейни
кяндиндя
анадан
олмуш ду. Онун ады
Рущуллащ «аллащ рцщц»
мянасыны ифадя едир.
Хомейни кяндиндя дини
тящсил аландан сонра о,
Гумда
йашамыш,
фяйзиййядя
фял
сяфя,
381
мистика вя етикадан дярс демишди. 30-ъу иллярдя онун дярс демяси
шащ тяряфиндян гадаьан олунса да, фяалиййятини давам етдирмиш,
монар хийайа гаршы мцбаризя цчцн юз шаэирдлярини йетишдирмишди.
Хомейни 1964-ъц илдя Тцркийяйя сцрэцн едимиш, 11 айдан сонра
Ирага эялмиш, Няъяфдя дини мяктяблярдя мцщазиряляр охумуш, ис-
лам дювляти щаггында юз консепсийасыны щазырламышды. 1971-ъи ил-
дя онун «Ислам щюкумяти» китабы чап олунмушду.
Хомейни Ирагда да тягиб олунмуш, шащын тяляби иля Ирагы
тярк етмяйя мяъбур олмушду. 1978-ъи илдя Парисдя Нофле-де Шато
адлы мянтягядя йерляшмишди.
Xomeyni Hofle-le ġatoda olduğu mцddətdə (7 oktyabr
1978-1 fevral 1979) Ġranda hadisələrin gediĢinə rəhbərlik etmiĢ,
bu iĢdə ona юlkədəki 80 mindən чox məscid, 180 min molla, yцz
minlərlə dindar kюməklik gюstərmиĢdi. 1979-ъу ил февралын 1-дя
Хомейнинин Тещрана эялиши иля 15 illik mцhacirət baĢa чatмышdı.
Тезликля шəhərlərin чoxunda inqilabi юзцнцидаря orqanları
yaradılмаьа башлады. Ordunun əsas hissəsi xalqın tərəfinə keчdi.
1979-cu il fevralın 9-da axĢam Tehrandakı Duman-Təpə hərbi
hava bazasında Xomeyninin qayıtması haqqında film
gюstərilərkən Ģah tərəfdarı olan təyyarəчilərlə Xomeyni tərəfdarı
olan təyyarəчilər arasında toqquĢma baĢлады. Bundan sonra
ordunun bitərəfliyi haqqında bəyanat verildi.
Ordunun geri чəklməsi inqilabın qələbəsi demək idi.
Fevralın 12-də цsyanчılar Tehranda hakimiyyəti ələ aldılar.
BaĢqa Ģəhərlərdə də inqilab qələbə чaldı, «Ġranın mцstəqilliyi»
hərəkatı”nın lideri Mehdi Bazərganın baĢчılığı ilə mцvəqqəti
hюkumət təĢkil edildi. Bəxtiyar hюkuməti qaчdı. Beləlıklə, 13 ay
davam edən mцbarizə 2500 illik Ģah цсул-idarəsinə son qoydu.
Ġran islam inqilabı 3 mərhələdəн кечмишдир:
Биринъи мярщяля 1978-ci il yanvarın 9-da Qumda baĢ verən
щадисялярля башламыш, həmin эцн demokratik dəyiĢikliklər
uğrunda чыхыш едян ruhanilərin нцмайиши gцlləboran edilмишdi.
Hərəkat onlarla Ģəhərləri əhatə etмиш, сентйабрын 8-дя (Гара
ъцмя) Tehranda xalqa divan tutulмушdu.
382
И кинъи мярщялядя сянайе пролетариаты мцбаризяйя гошул
мушду. Kцtlələrdə Ģah rejiminin devrilməsinə inam йаранмышды.
Цчцнъц мярщяля 1979-cu ilin yanvar-fevral айларыны ящатя
едир. Бу мярщяля xalq kцtlələrinin hцcumu нятиъясиндя Ģah reji-
miнин devrilмяси иля баша чатмышды.
Иран Ислам ингилабы юзцнямяхсус хцсусиййятляри иля диэяр
ингилаблардан фярглянир. Илк нювбядя 1979-cu il fevralın 9-12-də
Тehranda baĢ vermiĢ цsyan bюhranın dinc yolla низама
salınması planını pozdu. Fevral inqiabı həm də чevriliĢin
qarĢısını aldı. Tehran цsyanı birinci nюvbədə nцfuzлu qцvvə олан
рущаниляринин
мянафейиня
уйьун
олса
да,
мцsəlman
ruhanilərinин вя Ġranın əksər əhalisinin iradəsini ifadə edirdi. Бу
сябябдян də, mцhafizəkar sosial təbəqə xalq ингилабына baĢчılıq
etməyə baĢlaмышdı. Ингилабын тезликля гялябя чалмасында ислам
идеолоэийасынын халг кцтляляри ичярисиндяки нцфузу мцщцм рол
ойнады. Ингилабда иштирак едян ящалинин мцхтялиф тябягяляри,
инсанларын мцхтялиф груплары режимин дярщал деврил мясинин
тяряфдары идиляр. Ингилабын гялябясиндя шящяр партизанлары,
хомедорлар (лейтенант рцтбяли забит вя ясэярляр) мцщцм рол
ойнадылар. Ингилаб халг кцтлялярини эениш сийаси фяалиййятя ъялб етди
. 1979-ъц илин йанвар-феврал айларында кцтляви тяшкилатлар
йарадылды. Щадисялярин ясил мяркязи «Хомейни комитяляри» олду.
Кяндлиляр ингилабда иштирак етмякля мцхтялиф аспектлярдя
юзлярини эюстяряряк шащ режиминя гаршы мцбаризядя рущаниляри
дясятяклядиляр вя мцхтялиф васитялярля мцбаризя апардылар. Сюзсцз
ки, ингилабда сянайе пролетариатынын иштиракы ингилаба даща ардыъыл
мяна вя мязмун верди, гялябя имканларыны артырды.
Гярби Авропа юлкяляри ингилабларында олдуьу кими, Иран
ингилабы да «Ингилаб тящлцкядядир» шцары алтында баш верди.
Ингилабын мцщцм хцсусиййятляриндян бири дя о иди ки, истяр ингилаб
гялябя чалана гядяр, истярся дя сонра юлкядя икищакимиййятлилик
олмушдур. Бу тарихдя надир щадисялярдян олуб 1778-1779-ъу илляр
Бюйцк Франса буржуа ингилабында, 1917-ъи ил Русийа феврал-
буржуа демо кратик ингилабында баш вермишди
383
Иnqilabыn гялябясиндян сонра рущанилярин ясас вязифяляри юз
гцввялярини бирляшдирмяк, дювлят апаraтына йийялянмяк, Имам
Хомейни башда олмагла халгы кцчялярдян йыьышдырмаг вя
тяркисилащ етмякдян ибарят олду. Иранда да Базярэанын башчылыь
иля Мцвяггяти ингилаби щюкумят йаранмышды. Базярэанинин
щюкумяти кечид щюку мяти олуб, ясас вязифяси юлкядя вязиййяти
сабитляшдирмяк, Мцяс сисляр Мяълисиня сечкиляр тяшкил етмяк, йени
Конститусийанын гябулу цчцн референдим кечирмяк иди.
1979-ъц ил февралын 1-дя Хомейнинин мцщаъирятдян
гайытмасы мцнасибятиля онун тяряфдарларынын йаратдыглары Ислам
ингилабы Мцвяггяти Шурасы да мцвяггяти коалисийон щюкумятля
йанашы, онунла мяслящятляшмядян, бязян дя онун ирадяси
ялейщиня олараг тядбирляр щяйата кечирирди.
Иранда
дин
халдимляринин
щакимиййятя
эялмяси
сябябляриндян бири дя, юлкядя бцтцн тябягяляр арасында динин
дярин тясиря малик олмасы, Иранда шащлыг режиминя гаршы
мцбаризянин узун мцддят давам етмяси, мцстягил хариъи сийасят
йеридилмяси, хариъи капиталын тясиринин мящдудлашдырылмасы,
азлыгда галан халглара милли-мядяни мухтариййат верилмясинин
вяд едилмяси вя эениш халг кцтляляринин ингилаби щяряката ъялб
олунмасыдыр.
Юлкядя щяйата кечирилян мцщцм сийаси тядбирлярдян бири дя,
референдумун кечирилмясиня щазырлыг олмушду. Мцвяггяти Шура
1979 - у ил мартын 30-31-дя Иранынын дювлят статусуну мцяййян
етмяк цчцн кечирилян референдумда гялябя чалараг апрелин 1-дя
Иран Ислам Республикасы елан олунмасына, нойабрда ися
Базярэащ щюкумятинин истефасына наил олду. Щакимиййят Ислам
Ингилабы Шурасынын ялиня кечди. Хомейнинин тяряфдарлары гялябя
чалды. Шащын 37 иллик фяалиййятиня сон гойулду. Мяълис бурахылды.
1906-ъы илдян мювъуд олан Конститусийанын фяалиййяти
дайандырылды.
Иранын дювлят дили фарс дили елан едилди. 1979-ъу илдя референ-
думла «Ислам Конститусийасы» гябул едилди.
Йени Конститусийайа эюря дювлятдя али вязифя рящбяря вя
президентя мяхсус иди. Рящбяр юлкядя шия мцсялманларынын дини
384
лидери щесаб олунурду. Президент 4 ил мцддятиня бирбаша сясвермя
йолу иля ики дяфядян артыг сечиля билмязди. 270 депутаты олан бир
палаталы мяълис ганунвериъи щакимиййяти тяшкил едилирди. Мяълис
юлкянин 23 яйалятиндян вя бир пайтахт мащалындан нцмайяндяляр
олмагла бирбаша, эизли сясявермя иля 4 иля мцддятиня сечилирди.
Иъраедиъи щакимиййят президентя вя баш назин рящбярлийи иля
щюкумятя аид иди. Баш назири президент тяйин едирди.
Конститусийайа эюря президент вя щюкумятин фяалиййятиня
али дини вя сийаси нцфузлу шяхс нязарят етмяли иди. Хомейни
юмрцнцн сонуна кими фягищ вя Иран Ислам Ингилабынын рящбяри
вязифясиня тяйин едилмишди.
Иранда шащ режиминя гаршы мцбаризядя Азярбайъан халгы
фяал иштирак етмишди. 1979-ъу ил феврал ингилабынын гялябясиндян
яввял Хомейни Иранда йашайан халглара юзцнцидаря щцгугу
вериляъяйини вяд ется дя, гялябядян сонра бу мясяля Хомейнинин
дцнйабахышы чярчивясиндя щялл едилди. Хомейни беля щесаб едирди
ки, Иранда ислам дининя хидмят едян халглар ващид Иран миллятини
тяшкил етмялидир. Ейни доктрина советляр бирлийиндя дя щяйата
кечирилирди. Шцбщясиз ки, бу щал диэяр халгларла бярабяр,
азярбайъанлылар арасында да наразылыьа сябяб олду. Ясрин
яввялляриндян 3 дяфя ( 1905-1911, 1917-1920, 1945-1946) милли-
азадлыг мцбаризясиня галхан Азярбайъан халгы йени ингилабдан
да эюзлядийини ала билмяди. Ъянуби Азярбайъана Иран дахилиндя
мухтариййат верилмяди, Азярбайъан дилинин вя мядяниййятинин
инкишафы цчцн шяраит йарадылмады.
Gцney
Azərbaycanынda
Ġslam
rejiminin
(1979)
formalaĢması ilə əlaqədar мцhacirətин son mərhələsi baĢlaнdı.
Təxminən həmin illərdən etibarən keчmiĢ Sovetlət Birliyində
milli-azadlıq
hərəkatının
gцclənməsi,
«yenidənqurma»,
«aĢkarlıq» və s. kimi siyasi proseslər dəmir pərdənin tədricən
aradan эютцрцлməsinə gətirib чıxarmıĢ, bu isə mцhacirətin yeni
bir dalğasının yaranmasına təkan vermiĢdi. Bu illərdə
mцhacirətin yaranmasını Ģərtləndirən əsas amil, bir tərəfdən,
вətənimizin gцneyində yaĢayan soydaĢlarımızın milli hц-
quqlarının tapdanması ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, Quzeydə
385
milli-azadıq hərəkatının gцclənməsi, itirilmiĢ dюvlətчiliyin bərpa
olunması (Azərbaycan Respublikasının yaranması), azad,
demokratik dцnya ilə əlaqə və rabitə ehiyaclarının reallaĢması
иdı.
Bu mərhələnin юzцnəməxsusluğunu Ģərtləndirən əsas
amillərdən biri həmin mərhələdə Azərbaycanın hər iki
parчasının-həm Ģimalınдакы, həm də cənubunдакы зийалыларынын
istiqlalчılıq, vətənчilik, dюvlətчilik dцnyagюrцĢц zəminində Bцtюv
Azərbaycan məfkurəsini formalaĢdırmaq cəhdi ilə bağlıdır. Bu,
olduqca mцhцm əhəmiyyət kəsb edən və mцhacirətin keyfiyyətcə
yeniləĢməsini gюсtərən siyasi-mədəni amildir.
386
Н Я Т И Ъ Я
ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайъанын сосиал-игтисади вя
сийаси щяйатында баш верян дяйишикликляр нятиъясиндя базар
мцнасибятляри бяргярар олмуш, милли буржуазийа мейдана эялмиш,
демократикляшмя вя сийасиляшмя башламышдыр. Юлкямиздя иътимаи-
сийаси шяраитин дяйишмяси, йени синифлярин, иътимаи групларын вя
партийаларын йаран масы милли демократик фикрин формалашмасына,
милли йаддашын инкишафына тякан вермишдир.
ХХ йцзиллийин Азярбайъанын сийаси тарихиндя юзцнямяхсус
йери вардыр. Бу ясрдя милли-демократик вя милли-азадлыг
щярякатлары баш вермиш, 1918-ъи илин майында Азярбайъан
Демократик Респуб ликасы елан олунмуш, 1920-ъи ил 28 апрел
чеврилишиндян сонра Азярбайъан ССР иля явяз олунмушдур.
Нящайят, 1991-ъи ил октйабрын 18-дя Азярбайъан мцстягиллийини
елан етмишдир. Артыг 20 иля йахындыр ки, Мцстягил Азярбайъан
Республикасы бейнялхалг алямдя бярабярщцгуглу тяряфдаш кими
фяалиййят эюстярир.
Азярбайъан йени миниллийя-ХХЫ ясря гядям гоймушдур.
Игтисадиййатын вя мядяни щяйатын дирчялмяси, дцнйяви вя щцгугу
дювлят гуруъулуьу сащясиндя щяйата кечирилян ислащатлар, щяйатын
мцхтялиф сащяляриндя баш верян дяйшикликлярин йени дювлят
гуруъулуьунун уьурла щяйата кечирилдийиндян хябяр верир.
Ясасы цмуммилли лидер Щ.Ялийев тяряфиндян гойулмуш
баланслашдырылмыш хариъи сийасятин щяйата кечирилмяси нятиъясиндя
Азярбайъанын дцнйа дювлятляри бирлийиндя нцфузу артмыш,
Азярбайъан цмум дцнйа ящямиййятли лайищялярин щяйата
кечирилмясинин тяшкилатчыларында бириня чеврилмишдир. Артыг
Азярбайъанын иштиракы олмадан щеч бир мцщцм лайищялярин
эерчякляшмяси мцмкцн дейилдир. Башга сюзля, дцнйанын апарыъы
дювлятляри Гафгаз сийасятиндя Азярбайъанла щесаблашмаьа
мяъбурдурлар.
Мцстягил Азярбайъан Республикасы щялли чятин олан бир
проблемля цз-цзя галмышдыр. Бу Даьлыг Гарабаь, Ермянистан-
387
Азярбайъан мцнагишясидир ки, реэион дювлятляринин икили
йанашмаларынын нятиъяси олараг 20 иля йахындыр ки, щялл олунмур.
Мцнагишянин щялли цчцн Азярбайъан тяряфиндян бцтцн сяйляр
эюстярилмясиня бахмайараг Ермянистан Республикасынын гейри-
конструктив мювгейи нятиъясиндя гаршылыглы разылашма ялдя етмяк
мцмкцн олмамышдыр. Азярбайъан дювляти мцнагишянин сцлщ йолу
иля щялли цчцн дипломатик сяйляря цстцнлцк верир вя чалышыр ки,
мцнагишя бейнялхалг щцгуг нормалары дахилиндя, Азярбайъанын
ярази бцтювлцйц чярчивясиндя щялл олунсун.
Цмуммилли лидер Щ.Ялийев демишдир: Азярбайъанын
мцстягиллийи ябядидир, дюнмяздир, даимидир. Щяр бир Азярбайъан
вятяндашы бц мцстягиллйин горунмасы вя мющкямляндирилмяси
цчцн ялиндян эяляни ясирэямямялидир.
388
Ядябиййат
Азярбайъан дилиндя
1.Абдуллайев З. 1905-1907-ъи илляр рус ингилабынын Шярг
юлкяляриндя ингилаби щярякатын йцксялишиня тясири. Бакы, 1955.
2.Аъы щягигятляр. Бакы, 1991.
3.Аь лякяляр силинир. (Тяртибчи О.Мирзяйев). Бакы, 1991.
4.Ахундов Б. Азярбайъанлылар доьма Гафгаз уьрунда вуруш
маларда. Бакы, 1943.
5.Ахундов М.Ф. Ясярляри ЫЫ ъилд. Бакы, 1961.
6.Ахундов М.Ф. Ясярляри ЫЫЫ ъилд. Бакы , 1962.
7.Алыъанов М. Азярбайъан дюйцшчцляринин партизан щярякатында
иштиракы (1941-1944-ъц илляр). Бакы, 1975.
8.Атакишийев А.М. Азярбайъанда халг тясяррцфатынын бярпасы
дюврцндя фящля синфи иля кяндлилярин иттифагынын мющкямляндирилмяси
уьрунда мцбаризя (1921-1925-ъи илляр). Бакы, 1961.
9.Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. Бакы, 1988-2001.
10.Азярбайъан тарихи. Али мяктябляр цчцн дярслик. Бакы, 1994.
11.Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти. Бакы, 1998.
12.Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти (1918-1920). Парламент. Ы
ъилд, Бакы, 1998.
13.Азярбайъан КП тарихинин очеркляри. Бакы, 1964.
14.Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Бакы, 1989.
15.Азярбайъан тарихи. Сянядляр вя няшрляр цзря. Бакы, 1990.
16.Азярбайъан Демократик Республикасы. Бакы, 1990.
17.Азярбайъан щюкумяти вя онун деврилмяси сябябляри. «Елм»
гязети. Бакы,1991, № 21 -22.
18.Азярбайъан парламентинин сон саатлары. «Елм» гязети. Бакы,
1991, № 19-20.
19.Азярбайъан Коммунист Партийасынын гурултайлары, конфранс-
лары вя МК пленумларынын гятнамя вя гярарлары. Ы ъилд. 1920 -1937.
Бакы, 1987.
20.Азярбайъан Республикасы Сийаси Партийалар вя Иътимаи
Щярякатлар Мяркязи Дювлят Архиви (АР СПИЩ МДА).
21.Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти Енсиклопедийасы. Ы ъилд, Бакы,
2004; ЫЫ ъилд, Бакы, 2005.
389
22.Азярбайъан ССР халг тясяррцфаты Бюйцк Вятян мцщарибяси
илляриндя. Бакы,1985.
23.Азярбайъан Совет Енсиклопедийасы. Ы-Х ъилдляр. Бакы, 1976-
1987.
24.Баьырзадя Я. Азярбайъан зийалылары Бюйцк Вятян мцщарибяси
илляриндя. Бакы, 1970.
25.Балайев А., Мирзя Р. 20 йанвар щадисяляри. Сянядляр, мюв-
геляр, шярщляр (1990 -2000). Бакы, 2000.
26.Бакыханов А.А. Эцлцстани-Ирям. Бакы, 1951, 2000.
27.Байкара Щ. Азярбайъан милли истиглал мцбаризяси тарихи. Бакы,
1992.
28.Бцнйадов З. Гырмызы террор. Бакы, 1993.
29.Ъяфяров Н. Милли-иътимаи фикир тарихимиздян. Бакы, 1993.
30.Ъянуби Азярбайъан тарихинин очеркляри (1828-1917). Бакы,
1985.
31.Чямянзяминли Й.В. Тарихи, ъоьрафи вя игтисади Азярбайъан.
Бакы, 1993.
32.Чямянзяминли Й.В. Хариъи сийасятимиз. Бакы, 1993 .
33.Дадашлы А. Азярбайъанда совет щакимиййятинин гурулмасы //
ЦИК (б) П йанында МЛИ АФ ясярляри. Бакы,1947.
34.Дямирли М., Мяммядли М. АДР дюврцндя ермянилярин ярази
иддиалары вя Ъянуби Гафгазда Совет щакимиййятинин гялябясиндян
сонра онун дашнаг болшевик сайаьы щялли // Азярбайъан ХХЫ ясрин
астанасында. Бакы, 1998.
35.Елчибяй Я. Дейирдим ки, бу гурулуш даьылаъаг. Бакы, 1992.
36.Ермянистан Азярбайъанлыларынын тарихи ъоьрафийасы. Бакы,
1995.
37.Ящмядова Ф. Щяриман Няримановун сийаси фяалиййяти (1920-
1921-ъи илляр). Тарих елмляри намизяди алимлик дяряъяси алмаг цчцн
диссертасийа. Бакы, 2000.
38.Ящмядов Нязир. (Нязир Елтякин). Гачаг Аббас. Бакы, 2001.
39.Ялийев Щ. Йени 2001- ъи ил йени яср вя цчцнъц миниллик
мцнасибятиля Азярбайъан халгына мцраъият. Бакы, 2001.
40.Ялийев М. Ганлы эцнляримиз. Бакы, 1993.
41.Ялийев И. Даьлыг Гарабаь. Тарих. Фактлар. Щадисяляр. Бакы,
1989.
42.Ялийев Х.Ялимирзяйев Х. Азярбайъан кянд тясяррцфатынын
коллективляшдирилмяси тарихиндян. (1930-1934- ъц илляр). Бакы, 1957.
390
43.Ялизадя Н. Азярбайъанда совет щакимиййятинин гялябяси
уьрунда мцбаризя тарихиндян. Бакы, 1974.
44.Ялимирзяйев Х.О. Кянд тясяррцфатынын елликля коллективляшмяси
цчцн шяраит йарадылмасы. Бакы, 1956.
45.Ямращов М.И. Цмумтящсил мяктябляриндя тарихин тядрисиндя
Щейдяр Ялийев ясярляринин юйрядилмяси. Бакы, 2003.
46.Ямращов М.И. Азярбайъан мядяниййяти Икинъи Дцнйа
мцщарибяси илляриндя. Бакы, 2004.
47.Ямращов М.И., Салащов М.Н., Ясядов Н.Н. Азярбайъанда
али мяктяб гуруъулуьу, али педагожи тящсилин тяшкили вя инкишафы тари-
хинин очеркляри. (1917-1941- ъи илляр). Бакы, 2007.
48.Ясэяров Л. Щ. 1926-1932-ъи илляр ярзиндя Азярбайъан ССР
халг тясяррцфатынын инкишафы тарихиндян. Бакы, 1986.
49.Язизбяйова П.Я. Азярбайъанда совет щакимиййятинин гяля-
бясиндя бюйцк рус халгынын гардашлыг кюмяйи. Бакы, 1954.
50.Фятяли хан Хойски-щяйат вя фяалиййяти. Бакы, 1998.
51.Ибращимов З. Сосиалист ингилабы уьрунда Азярбайъан зящ-
мяткешляринин мцбаризяси. Бакы. 1957.
52.Ибращимли Ф. Азярбайъан кяндиндя сосиал-сийаси просесляр
(1920 -1930). Бакы, 1996.
53.Ибращимли Х. Азярбайъан сийаси мцщаъиряти. Бакы,1996.
54.Исмайылов М., Ибращимов М. ХЫХ яср-ХХ ясрин яввялляриндя
Азярбайъанын нефт сянайеси. Бакы, 1991.
55.Исмайылов М. ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайъанын кянд
тясяррцфаты. Бакы, 1960.
56.Щясянов Ъямил. «Аь лякя» лярин гара кюлэяси. Бакы, 1991.
57.Щясянов Ъ. Истиглалиййятин чятин йолу. Бакы, 1992.
58.Щясянов Ъямил. Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятляр сис
теминдя. 1918-1920. Бакы, 1993.
59.Щясянов Н. Ойанмыш Тябриз вя Сяттархан. Бакы, 1986.
60.Щцсейн Байкара. Азярбайъан истиглал мцбаризяси тарихи. Бакы,
1982.
61.Щцсейнов Ш. Мяняви ирсимиз вя эерчяклик (Эцнай сящифялярин-
дя). Бакы, 2004.
62.Щцсейнов Ш. Милли щагг вя ядалят ахтарышында (1988-2000).
Бакы, 2004
63.Эюркямли ингилабчы Сяттархан. Бакы, 1972.
64.Хялилли Хялйяддин. Азярбайъан тцркляринин етноэенези вя милли
инкишаф тарихи. Бакы, 2007.
391
65.Исэяндяров А. 1918-ъи ил март гырьынынын тарихшцнаслыьы. Бакы,
1997.
66.Ислам Садыг. Ермянилярин Биринъи Пйотрла эюрцшц. Бакы, 1993.
67.Йагублу Н. Хоъалы гырьыны. Бакы, 1992.
68.Йагублу Н. Мцсават партийасынын тарихи. Бакы, 1993.
69.Йагублу Н. Азярбайъан Милли истиглал мцбаризяси вя Мям-
мядямин Рясулзадя. Бакы, 2001.
70.Йагублу Н. Азярбайъан леэионерляры. Бакы, 2005.
71.Кючярли Т. Тарихи сахталашдыранлар ялейщиня. Бакы, 1972.
72.Кючярли Т. Няриман Няриманов. Бакы, 1977.
73.Гасымов М. Хариъи дювлятляр вя Азярбайъан. Бакы, 1988.
74.Гасымов М. Бейнялхалг мцнасибятлярдя Азярбайъан
мясяляси. Бакы, 1993.
75.Гасымлы Муса. Азярбайъан тцркляринин милли мцъадиля тарихи.
190-1945.Истанбул, 2006.
76.Гафгазда Совет тоталитаризми (20 -30-ъу илляр). Елми конф-
рансын материаллары. Хязяр Университети 6-7 нойабр 1998. Бакы, 1998.
77.Гаффаров Т. Азярбайъан тарихи (1920 -1991). Бакы, 1999.
78.Гафаров Т. Азярбайъанын ян йени тарихи. Бакы, 2006.
79.Глинка С.И. Ермянилярин Азярбайъана кючцрцлмяси. Бакы ,
1995.
80.Грибойедов А.С., Заславски Р.Д. Русийа Загафгазийа ширкя-
тинин йарадылмасы щаггында гейдляр. Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар.
Бакы, 1989, с.286-300.
81.Гурбанов Ш. Ъямаляддин Яфгани вя тцрк дцнйасы. Бакы,
1992.
82.Манафлы Щ. Шяки цсйаны, Бакы, 2004.
83.Мядятов Г.Я. Нахчыванда совет щакимиййятинин гялябяси вя
Нахчыван МССР йарадылмасы. Бакы, 1958.
84.Мядятов Г.Я. Азярбайъан Бюйцк Вятян мцщарибясиндя.
1941-1945. Бакы, 1965.
85.Мяммядзадя Мирзя Бала. Азярбайъан Милли хартийасы.
«Азярбайъан» журналы. Бакы, 1991, № 4
86.Мяммядзадя Мирзя Бала. Милли Азярбайъан щярякаты. Бакы,
1992.
87.Мяммядзадя Мирзя Бала. Ермяниляр вя Иран. Бакы, 1993.
88.М.Сяди Кочаш. Тарихдя ермяниляр вя тцрк-ермяни мцнасибят-
ляри. Бакы, 1998.
392
89.Мяммядов И.,Ясядов С. Ермянистан азярбайъанлылары, онла-
рын аъы талейи. Бакы, 1992.
90.Мяммядов Х. Азярбайъан Милли щярякаты (1875-1918-ъи
илляр). Бакы, 1996.
91.Мяммядов Е. Елликля коллективляшмя дюврцндя Азярбайъан
кяндиндя синфи мцбаризя. Бакы, 1960.
92.Мяммядов Я. Мцстягил Азярбайъан дювлятчилийинин бярпасы
вя мющкямляндирилмяси уьрунда мцбаризя. Бакы, 1999.
93.Мещдизадя М. Азярбайъан совет мяктябинин тарихиня даир
хцласяляр. Бакы, 1958.
94.Мир Ъяфяр Баьыровун мящкямяси (архив материаллары). Баки,
1993.
95.Мирщадийев М.М. Азярбайъан ССР-дя сосиализмин гялябяси.
Бакы, 1959.
96.Мустафайев В. Ъянуби Азярбайъанда Милли шцур. (ХХ ясрин
биринъи йарысы). Бакы, 1998.
97.Мусайев Т. ХХ ясрдя ермяниляр тяряфиндян халгымызын башына
эятирилян фаъияляр. Бакы, 1991.
98.Мусайев И. Шимали Азярбайъанда иътимаи-сийаси вязиййят
(1917-1920). Бакы, 1992.
99.Мусайев И. Азярбайъанын Нахчыван вя Зянэязур бюлэяля-
риндя сийаси вязиййят вя хариъи дювлятлярин сийасяти. Бакы, 1996.
100.Мурадзадя М. Март щадисейи-ялимяси. Бакы, 1996.
101.Мцслцмов И., Мосесова И.,Саркисйан У. Совет Даьлыг Гара-
баьы Ленин Милли сийасятинин тянтянясидир. Бакы, 1983.
102.Няъяфов В. Депортасийа. Бакы, 1998.
103.Няриманов Н. Сечилмиш ясярляри. Ы ъилд. 1890 -1917. Бакы,
1988.
104.Няриманов Н. Уъгарларда ингилабымызын тарихиня даир. Бакы,
1992.
105.Нясибзадя Н. Азярбайъан Демократик Республикасы. Бакы,
1990.
106.Нязирли Ш. Там артиллерийа эенералы Сямяд бяй Мещман-
даров. Бакы, 1997.
107.Ордубади М.С. Ганлы илляр. Бакы, 1991.
108.Оруъов М. Азярбайъанда вя мцщаъирятдя «Мцсават» пар-
тийасынын фяалиййяти (1911-1922) Бакы, 2001.
109.Рясулзадя М.Я. Ясримизин Сяйавушу. Чаьдаш Азярбайъан
ядябиййаты. Чаьдаш Азярбайъан тарихи. Бакы, 1991.
393
110.Рясулзадя М.Я. Азярбайъанын тяшяккцлцндя «Мцсават».
Бакы, 1920.
111.Рясулзадя М.Я. Азярбайъан Ъцмщуриййяти. Бакы, 1990.
112.Рясулзадя М.Я. Пантуранизм щаггында. «Азярбайъан»
журналы. Бакы, 1991, № 6.
113.Рясулзадя М.Я. Гафгасийа тцркляри «Азярбайъан» журналы.
Бакы,1991, №2.
114.Рясулзадя М.Я. Сталинля ихтилал хатиряляри. Бакы, 1991.
115.Рясулзадя М.Я. Азярбайъан давасы. Бакы, 1998.
116.Рцстямбяйли М.К. Халгын хюшбяхтлийи уьрунда (Азярбай-
ъанын Губа гязасында Совет щакимиййяти уьрунда мцбаризя. 1917-
1920- ъи илляр). Бакы, 1969.
117.Русийанын Ван вя Ярзурумдакы баш консулу Майевскинин
хатиряляри. Бакы, 1994.
118.Сярдарнийа Сямяд. Аразын щяр ики тайында азярбайъанлыларын
сойгырымы. Бакы, 2006.
119.Султанов О.Б. 80- ъи иллярин сону – 90 - ъы иллярин яввялляриндя
Азярбайъанда сийаси мцбаризя. Бакы, 1995.
120.Сцлейманов М. Азярбайъан ордусу. (1918-1920). Бакы,
1998.
121.Сцлейманов М. Мещмандаров. (щяйаты, хидмят йолу вя
силащдашлары). Бакы, 2000.
122.Сийаси тарих. Ы щисся. Бакы, 1995.
123.Сийаси тарих. ЫЫ щисся. Бакы, 1998.
124.Свйатоховски Т. Русийа Азярбайъаны. (1905-1920-ъи илляр).
«Азярбайъан» журналы. Бакы,1989, № 11.
125. Свйатоховски Т. «Щцммят» партийасы. Русийа Азярбайъа-
нында сосализм вя милли мясяля. Бакы, 1978.
126.Шащэялдийев К. Азярбайъанда совет щакимиййятинин гяля-
бясиндя рус халгынын кюмяйи. Бакы, 1960.
127.Ширинов А. Чохмиллятли совет мядяниййяти. Бакы, 1973.
128.Шейхзаманлы Н. Азярбайъан истиглал мцъадиляси хатиряляри.
Бакы, 1997.
129.Топчубашов Я.М. Азярбайъанын тяшякцлц //Азярбайъан ЕА
хябярляри. Тарих, Фялсяфя вя Щцгуг серийасы. Бакы,1990, №3.
130.Вялийев И.,Мухтаров К., Щцсейнов Ф. Депортасийа. Бакы,
1998.
131.Вялийев И. Дцнйа сусур, тарих сусмур. Бакы, 1994.
132.Вялили Мяммядщясян. Азярбайъан. Бакы, 1993.
394
133.Вялийев Т. Империализм дюврцндя Азярбайъанын сянайеси вя
пролетариаты. Бакы, 1987 .
134.Йусифов Й. Азярбайъан Коммунист партийасынын кянд
тясяррцфатында ясаслы дюнцшцн йарадылмасы сащясиндя тяшкилаты иши (1970-
1979- ъу илляр). Бакы, 1979.
135.Зийадханов А. Азярбайъан. Бакы, 1993.
136.Зцлфцгарлы М.П. Азярбайъан тарихи. Икинъи республика
дюврцнцн тарихшцнаслыьы. Бакы, 2001.
Dostları ilə paylaş: |