Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи бакы дювлят университети


И.М.Сеченов, И.П.Павлов парапсихоложи щадисяляри гябул едирди-



Yüklə 0,66 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/13
tarix04.01.2017
ölçüsü0,66 Mb.
#4443
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

И.М.Сеченов, И.П.Павлов парапсихоложи щадисяляри гябул едирди-

ляр.  Лакин  тювсийя  едирдиляр  ки,  спритизмя  тянгиди  мцнасибят 

бяслясинляр. Парапсихоложи вя йа евристик щадисялярин мащиййяти-

ни ачмаьа ъящд едян цч мцщцм нязяриййя мювъуддур: мате-

риалист,  идеалист  вя  метафизик  нязяриййяляр.  Бу  нязяриййялярин 

щяр  биринин  евристик  ахтарышлар  щаггындакы  файдалы  фикирлярини 

юйряниб, парапсихоложи щадисялярин мащиййятини ачмаг олар. 

Евристик  щадисяляр  щяйати  щадисялярдир.  Беля  щадисялярин 

инсанларын нязяри вя ямяли щяйатында бюйцк ящямиййяти вардыр. 

Инсанлар  евристик  щадисялярин  нязяри  механизмини  юйрян-

дикъя,каинатда  баш  верян  щадисяляря  даща  дягиг  гиймят  верир 

вя  онлардан  инсанларын  ямяли  фяалиййятиндя  баъарыгла  истифадя 

едирляр. 

Евристик ахтарышларын ашаьыдакы ганунауйьунлуглары вар-

дыр: 

1.

 

Евристик  ахтарышлар  цчцн  кифайят  гядяр  зярури  инфор-



масийаларын топланмасы. 

2.

 

Топланмыш информасийаларын илкин тящлили едилмяси. 



3.

 

Шцуралты вязиййятдя тяшяккцл тапан фикир вя идейаларын 



шцурлашдырылмасы  –  тяфяккцр  сявиййясиндя  анализ,  син-

тез вя цмумиляшдирилмяси. 

4.

 

Пцхтяляшмиш фикир вя идейаларын нитгя чеврилиб, эярчяк-



лийя чыхмасы 

Щесаб едирик ки, евристик йарадыъылыг просесинин мцхтялиф 

цсул,  шярт  вя  тярзляри  вардыр.  Йарадыъылыг  просесиндя  бунун  тя-

защцрц юзцнямяхсус тярздя реаллашыр. Парапсихоложи щадисяляря 

йарадыъылыг  просеси  арасында  бир  ганунауйьунлуг  вардыр.  Бу 

хцсусян  йарадыъылыьын  дярк  олунмайан  елемнтляриндя  хцсуси 

айдынлыьы иля юзцнц эюстярир. Фикримизъя парапсихоложи вя гейри-

шцури щадисялрин ачылмасы  вя онун психоложи мащиййятинин елми 

сявиййдя  дярки  йарадыъылыьын  бязи  мягамларыны  айрыд  етмяйя 

имкан  веряъякдир.  Хцсуси  илдя  интиусийанын  механизминин 

ачылмасы вя она щяртярфли айдынлыг эятирилмяси йарадыъылыьын ясас 

моментлярининдя фикри фяалиййятин вя идейанын эяляъяк талейини 

мцяййянляшдирмяк мцмкцн ола биляр. Бу просесин юйрянилмяси 

 

 



24 

24 


щям дя йарадыъылыьын мотивасийа елементлярини цзя чыхармаьа 

имкан веряъякдир. 

Rекламын тясири  алтында давранышын 

тядгигинин бязи мясяляляри 

                      Камил Телман оьлу Щямидов, магистрант 

 

Реклам  психолоэийасында  давраныш  компонентинин 

арашдырылмасы,  йяни  реклам  тясири  алтында  инсанын  алыъылыг 

давранышыны  сяъиййяляндирян  щярякятляринин  тящлили  юнямли 

йер  тутур  вя  мцасир  дюврдя  актуаллыг  кясб  едир.  Давраныш 

компонентиня  инсанын  шцурлу  шякилдя  щяйата  кечирдийи 

давранышы иля йанашы, тящтялшцур, дярк едилмяйян сявиййядя 

олан  давранышы  да  дахилдир.  Дярк  едилян  сявиййядя  алыъы 

давранышында  мотивасийа,  тялябатлар,  ирадя,  дярк  олун-

майан сявиййядя ися установкалар (йюнялишляр) вя интуисийа 

юз яксини тапыр вя тязащцр едир. 

Бязян  беля  бир  фикир  сюйлянилир  ки,  реклам  тялябатлар 

йаратмаьа  гадир  дейил,  о  йалныз  инсанын  артыг  мювъуд 

олан  ещтийаъларыны  тямин  едяъяк  маллар,  ямтяя  щаггында 

мялумат  веря  биляр,  сечим  щцгугу  щямишя  истещлакчы  тя-

ряфдя  олур.  Бу  фикирляр  тамамиля  дцзэцн  дейил  (Андреева 

Г.М. Социальная психология, Москва-2004). 

Шцбщясиз ки, малы алыб, ондан истифадя етдикдян сонра 

истещлакчы баша дцшяъяк ки, ону алмагла удуб, йохса уду-

зуб. Яслиндя, маллар инсанын тялябляри нязяря алынараг ялдя 

едилир.  Лакин  чох  заман  бу  -  ситуатив,  йяни  вязиййятдян 

асылы  олараг  баш  верир.  Бу  бахымдан  реклам  чох  шей  ет-

мяйя гадирдир. О няинки маллара гаршы йени тялябатлар йа-

рада  биляр,  щятта  мцряккяб  психи  дяйишикликляр,  мясялян, 

инсанын  дцнйаэюрцшцнц,  естетик  зювгцнц,  сосиал  дяйярля-

рини, щяйат тярзини, мяняви принсиплярини вя с. формалашдыра 

биляр.  Щям  дя  чох  вахт  бу  просес  инсан  цчцн  тамамиля 

эизли  шякилдя,  чохсайлы  психоложи  механизмлярин  тясири  яса-

сында  баш  верир.  Бу  сябябдян  рекламын  мцсбят,  файдалы 

 

 

25



25 

тяряфляри иля йанашы, онун дахилиндя эизлянян тящлцкяли мя-

гамлары  да  вар  вя  буну  йахшы  дярк  етмяк  сон  дяряъя 

ваъибдир.  

Давраныш неъя, щансы механизмляр ясасында – шцурлу 

сечим  нятиъясиндя,  йохса  хариъдян  тясир,  тязйиг  нятиъясин-

дя  тязащцр  едир,  йахуд  хариъдян  едилян  тясирин  шцурлу  се-

чимля  бирляшмяси  сябябиндян  баш  верир?  Бу  суал  чох 

мцряккябдир,  онун  дольун  ъавабы  ися,  демяк  олар  ки, 

йохдур. Инсан ня цчцн мал алыр – илкин тялябат йохса рек-

лам тясири нятиъясиндя? Яэяр мал илкин ещтийаъ нятиъясиндя 

алынырса,  онда  реклам  -  маллар  дцнйасында  мювъуд  олан 

бир  нюв  информасийа  компасыдыр.  Маллар  рекламын  тясири 

алтында  алынырса,  демяли  о,  инсанын  яввялъядян  эюрмядийи 

мала тялябат йаратмаьа гадирдир.  

Беля бир мисал эюстяряк. Доьрудан да «шоколада тя-

лябат»  дейилян  бир  шей  вармы,  йохса  базарда  шоколад  ад-

ланан  малын  олмасы  онун  истещлакынын  щям  шярти,  щям  дя 

сябябидир?  Яэяр  сонунъу  фикир  доьрудурса,  онда  ня  цчцн 

инсанлар щяр щансы бир шейя, мясялян шоколада, илкин ещтий-

аъ олмадыгда беля, онун истещсалына башлайыр?  

Проблем  щягигятян  мцряккябдир.  Инсанларын  чоху 

щазырда  щансы  мящсул  нювляри  цзяриндя  ишлянилдийини  вя  бир 

нечя  илдян  сонра  онларын  щансы  бирисинин  сатыша  бурахы-

лаъаьыны билмир. Гейд етдийимиз бу фикир шцбщя доьурмур. 

Йяни  буну  йалныз  мцяллифляр  –  ихтирачы-мцщяндисляр,  ряс-

самлар, дизайнерляр вя б. билир. Бу бахымдан конкрет мал-

лара олан тялябатын щямчинин реклам тясири алтында  да фор-

малашдыьыны  сюйлямяк  даща  дцзэцн  оларды.  Демяли,  идрак 

тялябатларынын фяаллашдырылмасы – рекламда эцълц психоложи 

амилдир. Рекламда натамам образ йарадараг идрак тяля-

баты доьурмаьа сябяб щямишя юзцндя реклам олунан мящ-

сулун  мязиййятляри  щаггында  информасийалар  ещтива  едир. 

Психоложи  тядгигат  материалларына  эюря  инсанларын  тяхми-

нян  80  %-и  шцурларында  йаранмыш  олан  натамам  образын 

тамамланмасы щалында эцълц дискомфорт щисс едир.  

 

 



26 

26 


Инсанларда  мцхтялиф  давраныш  тярзляринин  тябиятиня 

даир айры-айры нюгтейи-нязярляр мювъуддур.  

Психоаналитик  йанашма  мювгейиндян,  инсанын  цму-

миййятля психи щяйаты,  о ъцмлядян онун  базарда давраны-

шы,  ясасян  иррасионал,  дярк  олунмайан  мотивляр  цзяриндя 

гурулур.  З.Фрейдин  фикринъя,  инсанын  психоложи  тябиятинин 

ян эцълц тяряфи олан тящтялшцур сащясиня мцраъият едилмяси 

алыъылыг давранышынын баша дцшцлмясини асанлашдырыр. Онун 

консепсийасында  бу  идейа,  щяр  шейдян  яввял,  инсанын  сек-

суал  тябияти  иля  ялагяляндирилир  (Краско Т.И. Психология рек-

ламы. Москва-2005). 

Психоаналитик  модел  диггяти  инсанын  яшйалара  олан 

мцнасибяти цзяриндя вурьулайыр вя малын, йахуд хидмятин 

ялдя едилмяси цчцн мцвафиг олараг бу мцнасибятляря тясир 

етмяк вя йа ону еля дяйишдирмяйи тювсийя едирди ки, малын 

ялдя  едилмяси  ясасландырылмыш  олсун.  Йяни  щяр  щансы  бир 

малын реклам кампанийасы еля тяшкил едилир ки, реклам еди-

лян малын эизли галан, дярк едилмяйян сябяблярля ассосиатив 

ялагяси олсун.  

Тядгигатлар заманы ашкар едилмишдир ки, бир чох косметик 

маллар  гадынларын  туател  столларында  истифадя  олунмамыш, 

бязян  аьзы  ачылмамыш  галырды:  кющня  косметик  васитяляр 

онлара  юз  истядикляри  еффектя  наил  олмагда  кюмяк 

етмядийиндян,  гадынлар  цмидсиз  олмушдулар.  50-ъи  иллярин 

орталарында  250  чешиддя  йени  парфцмерийа  вя  косметика 

васитяляри тягдим олунду, лакин онлары яввялки кими реклам 

етмяк  олмурду,  чцнки  кобуд  сексуал  ясасландырмалар 

артыг  юз  тясирини  эюстярмирди.  Тядгигатчылар  ашкар  етдиляр 

ки,  диггяти  поезийайа,  гадын  вя  киши  мцнасибятляринин 

фантазийасына,  капризя,  шылтаглыьа  ъялб  етмяк  лазымдыр. 

Ейни  заманда,  гадын  туалетиня  мяхсус  бязи  малларын 

рекламы ашкар сексуал характер алмаьа башлады. 

Телевизийа  апарыъылары  рекламла  мяшьул  олдугда, 

алыъы тялябаты ян йцксяк нюгтяйя чатыр. Сырави тамашачы бу 

дикторун  ня  ися  алмаг  тяклифлярини  аз  гала  дювлят 

 

 

27



27 

гятнамяси кими гябул едир. Беля чыхышлар шяртилик характери 

дашымыр,  беля  инсанларын  образы  вятяндашларын  радио  вя 

телевизийа  васитяси  иля  дювлятдян  алдыглары  психоложи 

эюстяришлярля  ассосиасийа  йарадыр.  Бу  щал  бейиндя  рефлекс 

шяклиндя  чох  йахшы  мющкямляндирилир  (Мокщанцев  Р.И. 

Психология рекламы. Москва-2005).  

Психологларын  фикринъя,  инсанлар  щямишя  бир-бирини 

програмлашдырыр. Психоложи ъящятдян эцълц инсан даща зяиф 

инсанын  ирадясини  боьур.  Бу  хцсусян  сийасят  вя  рекламда 

даща чох ифадя олунур. Реклам бизя юзцня эцвянян адам 

кими мцраъият едир вя бизимля бу ъцр дя давраныр.  

Илк  юнъя  инсанларда,  дярк  олунмайан  формада  олса  беля, 

тякъя  цмуми,  конкретляшмямиш  тялябатлар  (щяйати 

тялябатлар,  сосиал  тялябатлар,  яйлянъяйя,  истиращятя  олан 

тялябатлар  вя  с.)  мювъуд  олур.  Онлар  йалныз  шцурун 

призмасындан  кечяряк  конкретляшир  вя  ифадя  олунур.  Щям 

дя  бу  «конкретляшмя»нин  мцмкцн  олаъаг  вариантлары, 

щямин  тялябатларын  истяйя  чеврилмяси  инсанын  щямин  анда 

малик олдуьу информасийанын щяъми иля хейли мящдудлашыр. 

Реклам  да  илкин  тялябатларын  дярк  олунмасынын  йени 

вариантларыны  йарадараг,  мящз  бу  информасийа  щяъмлярини 

долдурмаьа 

вя 

эенишляндирмяйя 

хидмят 

едир. 

Информасийаларын  гавранылмасына  вя  алыъы  давранышына 

информасийанын щяъми вя мигдары да бюйцк тясир эюстярир. 

Мялумдур ки, рекламда информасийанын чатышмазлыьы кими 

чохлуьу да мящсулун алынмасына мянфи тясир эюстярир. 

Рекламы  тясиредиъи  васитядян  мялуматландырыъы  васитяйя 

чевирмяк 

ъящдляри 

ябясдир. 

Русийада 

йашайанларын 

дцшцнъясиндя  парадокс  ондан  ибарятдир  ки,  онлар  ачыг  тясир 

эюстярмяк  истяйян  реклама  дейил,  садяъя  мялуматландырыъы 

эюрцнмяк истяйян реклама даща чох етибар едирляр. Рекламын 

дярк  едилмяси  заманы  сечим  имканы  гейри-реал  вя  хяйалидир. 

Лакин  йахшы  реклам  мцтляг  бу  хяйалы  йарадыр.  О  инсанлары 

инандырыр ки, онлар бу сечими юзляри едибляр вя бу сечим йеэаня 

дцзэцн сечимдир (Шуванов В.И. Психология рекламы. Москва-

 

 



28 

28 


2005).  Беляликля,  Реклам,  илк  юнъя  эюцндцйц  кими,  тякъя  ин-

формасийа дейил. Реклам - инсанларын мящз психоложи пронрам-

лашдырылмасыдыр. Ону еля бу ъцр дя гябул етмяк лазымдыр. Якс 

тягдирдя  рекламын  инсанлары  тез  йа  эеъ  йалныз  игтисади  сащядя 

идаря етмяйя башламасы тящлцкяси щямишя галаъагдыр. Ахы сон 

нятиъядя  адамлар  малын  садяъя  мювъуд  олмасы  барядя  мялу-

маты алмалы дейил, малы алмалыдырлар. Щеч кяс йалныз йени малын 

мейдана  чыхмасы  щаггында  мялумат  вермяк  цчцн,  онун 

мцтляг  алынаъаьына  цмид  едяряк,  кцлли  мигдарда  пул  хяръля-

мир.Бу бир даща беля бир нятиъяйя имкан верир ки, реклам тясири 

алтында  инсан  давранышынын  юйрянилмяси  щям  елми,  щям  дя 

практик ящямиййятя маликдир.  

 

                 Psixi sağlamlıq və immun  

                  çatışmazlığı sindromu 

Pakdel B. Ə., магистрант 

 

Müasir  dövrlərdə  psixi  sağlamlıq  məsələsi  yalnız 

psixoloqlar  deyil,  tibbi  işçilərinin,  habelə  cəmiyyətin  digər 

üzvlərinin də diqqət mərkəzində olmuşdur. 

İnsanın psixi sağlamlığını üç səviyyədə nəzərdən keçirmək 

olar:  bioloji,  psixoloji  və  sosial  səviyyələrdə.  Qeyd  edilən  hər 

bir  səviyyədə  insan  sağlamlığı  özünəməxsus  təzahürlərə  malik 

olur. 


Bioloji  səviyyədəki  sağlamlıqda  orqanizmin  bütün  daxili 

üzvlərinin  dinamik  ahəngdarlığı  və  onların  xarici  təsirlərə 

adekvat reaksiyası əsas olur. Bu sahədə təbabətin təsiri nisbətən 

səmərəli olur. [2, 600] 

Psixoloji  sağlamlıq  isə  başqa  səciyyə  daşıyır,  yəni  burada 

məsələyə  şəxsiyyət  kontekstindən  yanaşılır  və  onun  psixi 

bütövlüyü  əsas  götürülür.  Yəni  sağlam  şəxsiyyət  kimdir  və  ya 

nə deməkdir mülahizəsi ön plana keçir. Əgər şəxsiyyətin bütün 

mühüm  keyfiyyətləri  kifayət  qədər  ahəngdar  inkişaf  etmişsə, 


 

 

29



29 

onlar  o  qədər  də  davamlı,  müvazinətli  olur  və  onun  tamlığını 

pozmağa yönəlmiş təsirlərə qarşı durmağa qabil olur. 

İnsanın  psixi  sağlamlığı  o  zaman  pozula  bilir  ki, 

şəxsiyyətin  xarakterində,  inteqral  psixi  keyfiyyətlərində  bu  və 

ya  digər  neqativ  cəhət  özünü  qabarıq  surətdə  büruzə  verir, 

xüsusən də mənəvi-əxlaqi sferada defekt nəzərə çarpır. 

Psixoloji  sağlamlıqdan  sosial  sağlamlıq  səviyyəsinə  keçid 

əsasən  şərtlənir.  Çünki  hər  iki  sağlamlıq  səviyyəsi  bir-birini 

həm  müsbət,  həm  də  mənfi  mənada  asanlıqla  şərtləndirə  bilir. 

Lakin  sosial  şəraitin,  ictimai  münasibətlərin  şəxsiyyətin  psixi 

sağlamlığına  təsiri  daha  güclü  olur.  Yəni  sosial-maddi  və 

sosial-mənəvi  şərait,  ailə  münasibətləri,  ünsiyyətin  xarakteri, 

digər  qarşılıqlı  münasibətlərin  səciyyəsi  psixi  sağlamlığa  ciddi 

təsir  edir.  Burada  əlverişli  sosial  şəraitin  olub-olmaması  əsas 

yer  tutur.  Məlum  olduğu  üzrə  həmin  amil  şəxsiyyətin  psixi 

sağlamlığına  həm  müsbət,  həm  də  mənfi  təsir  göstərə  bilər. 

Pozğun tərbiyə şəraiti, əlverişli olmayan ətraf mühit insanlarda 

müxtəlif  xarakterli  qeyri-adekvat,  hətta  kriminal  səciyyəli 

davranışın mənbəyi olur. Belə olduqda şəxsiyyət mənəviyyatca 

pozulur, onun özünüidarə və özünütənzimi lazımı səciyyədə ola 

bilmir. 


Psixi 

sağlamlığın 

meyarları 

məsələsi 

müxtəlif 

mülahizələrlə  bağlıdır.  Bəziləri  bunun  üçün  psixi  müvazinəti 

əsas götürürlər. Burada şəxsiyyətə xas olan emosional, iradi və 

idraki  proseslərin  necə  fəaliyyət  göstərməsinin  xarakteri  ön 

plana çəkilir. 

Adətən  şəxsiyyətin  psixi  inkişafındakı  pozğunluq  və  ya 

anomaliya 

onun 


sosial 

əhatə 


ilə 

disqarmoniyasında 

(ahəngdarlığın  pozulmasında),  həmin  mühitə  uyğunlaşa 

bilməməsində özünü göstərir. [2, 601] 

Şəxsiyyətin  psixi  sağlamlığının  müəyyən  göstəriciləri 

mövcuddur:  buraya  şəxsiyyətin  optimizmi,  müvazinətliliyi, 

diqqətliliyi,  mənəvi  keyfiyyətləri  (düzgünlüyü,  vicdanlı  olması 

və  s.),  məsuliyyət  hissi;  adekvat  iddia  səviyyəsi,  özünəinam, 

 

 

30 



30 

müstəqilliyi,  təbiiliyi,  yumor  hissi,  xeyirxahlığı,  dözümlülüyü, 

özünəhörməti, özünənəzarəti. [2, 603] 

Şəxsiyyətin  psixi    sağlamlığı  onun  (idrak)  proseslərinin 

xüsusiyyətlərində də özünü büruzə verir. Buraya özünü adekvat  

qavramaq,  hafizədə  lazımı  informasiyaların  hifz  edilməsində,  

informasiyaları məntiqi təhlil etmək qabiliyyətində, təfəkkürün  

tənqidiliyində,  yaradıcılığa  qabil  olmaqda,  intellektdən  istifadə 

etmək  bacarığında,  özünü  yaxşı  tanımaqda,  ağılın,  təfəkkürün  

intizamlı  olmasında,  yeni  fikir  və  düşüncələrini  idarə  edə 

bilməsində  özünü  göstərir.  Əlbəttə,  şəxsiyyətin  psixoloji 

cəhətdən    sağlamlığının  göstərici  və  meyarları  həddən  ziyadə 

çox və rəngarəngdir. Əsl məsələ şəxsiyyətin özünü düzgün dərk 

edib    adekvat  qiymətləndirməsində,  mənəvi  cəhətdən  sağlam 

olmaq,    həm  də    insanın  özünü  idarəetmə  qabiliyyətindədir. 

Psixi  sağlamlıqda  özünüidarə  etmə  məsələsi  də  önəmli  yer 

tutur. [2, 602] 

Psixi sağlamlığın təmin edilməsində özünüidarə ideyası XX 

əsrdə  bir  çox  psixoloq  və  psixiatrların  diqqətini  cəlb  etmişdir. 

Belə bir fikir mövcud olmuşdur ki, xəstə insandan fərqli olaraq 

sağlam  insan  özünün  psixikasını  idarə  etməyi  və  ona  nəzarəti 

daha  yaxşı  bacarır.  Bu  məsələdə  S.S.Korsakovun  mövqeyi 

xüsusilə diqqətəlayiqdir. S.S.Korsakovun fikrincə, ruhi xəstəlik 

yalnız  psixi  proseslərin  dezinteqrasiyası  ilə  deyil,  həmçinin 

insan  fərdiyyətinin  pozulması,  şəxsiyyətin  bütövlüyünün  və 

tamlığının  itirilməsi  ilə  şərtlənir.  Şüur  yalnız  insanın  fəaliyyət 

proqramının formalaşdırılmasını və yönəlişini, psixi fəaliyyətin 

idarə  edilməsini  deyil,  həmçinin  şəxsiyyətin  harmonik 

inkişafını  və  psixikanın  ali  ideyalar  və  amallara  xidmət 

göstərməsinin təşkil edilməsini təmin edir. 

Sağlam  psixikanın  təmin  olunmasında  müəyyənedici  rol 

şəxsiyyətin  ətrafaləmlə  qarşılıqlı  əlaqəsi  və  təsiri  amilinə 

məxsusdur. 

Bu  istiqamətdə  aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  Psixoloji 

özünüidarəetmə aşağıdakı mərhələlər ayrılmışdır: 


 

 

31



31 

a)

 



idarəetmə məqsədinin qoyulması; 

b)

 



informasiyanın qəbulu və işlənməsi;  

c)

 



qərar qəbulu;  

d)

 



qərarın 

həyata 


keçirilməsi 

və 


nəzarət. 

Bu mərhələlərin hər birində psixi sağlamlığı təmin etməyə 

təsir  göstərən  proseslər  inkişaf  edir.  Fikrimizi  izah  edək.  [2, 

604] 


Məqsədyönlülük  şəxsiyyətə  məxsus  olan  keyfiyyət  olub, 

insana  onun  nəyin  naminə  hərəkət  etməsini  göstərir.  Həyatda 

məqsədin 

düzgün 


seçilməsi, 

psixi 


sağlamlığın 

təmin 


olunmasının ən mühüm şərtlərindən biridir. 

Məsələn,  həyat  yolunun  düzgün  seçilməsi,  sənət  seçimi, 

cəmiyyətdə  yerini  və  mövqeyini  müəyyənləşdirmək  və  s.  hər 

bir  şəxsin  qəbul  edəcəyi  həyati  əhəmiyyətə  malik  olan 

məsələdir. 

Özünüidarə  sisteminin  funksional  bütövlüyü  ilk  növbədə 

ondan  asılıdır  ki,  informasiyaların  qəbulu  və  təhlili  prosesi  nə 

dərəcədə  səmərəli  cərəyan  edir.  Elə  həmin  zəmində  də 

orqanizm xarici aləmi və öz halətini, vəziyyətini əks etdirir. 

Yəni insanın ətraf mühitə bələdləşməsinin əsas şərtini onun 

psixikasının  daxili  və  xarici  mühitinin  düzgün  əks  etdirilməsi 

təşkil edir. Psixikada baş verən hər bir psixoloji dəyişiklik ətraf 

mühitdən  gələn  idrak  məlumatlarının  şəxsiyyət  tərəfindən 

düzgün  əks  edilməsi  ilə  bağlıdır.  İnsanın  süni  şəkildə 

informasiya  axınından  məhrum  edilməsi  (sensor  aclıq)  üzrə 

aparılan  təcrübələr  göstərdi  ki,  belə  şəraitdə  insanlar  uzun 

müddət  qala  bilmirlər.  İnsanın  uzun  müddət  «sensor  aclıq» 

şəraitində  saxlanılması,  onun  psixikasında  bəzi  neqativ  hallara 

gətirib çıxarır ( illuziya, hallyüsinasiya ) və s. [2, 605] 

Qəbul  olunmuş qərarın həyata keçirilməsi, şəxsiyyətdən bu 

mərhələ  üçün  vacib  olan  keyfiyyətlərin  təcəssüm  etdirilməsini 

tələb edir. Bu keyfiyyətlərdən hər hansı birinin ifadə formasına 

 

 

32 



32 

görə,  insanın  psixi  sağlamlıq  vəziyyəti  haqqında  mühakimə 

yürütmək olar. 

Bu  gün  də  hələ  düzgün  olmayan  belə  bir  fikir  mövcuddur 

ki,  nəzarət  idarəetmə  prosesində  əsas  həlqədir.  Əslində 

idarəetmə 

prosesinin 

hər 


bir 

mərhələsi, 

məqsədin 

müəyyənləşdirilməsindən  başlayaraq,  qəbul  edilmiş  qərarın 

həyata keçirilməsinə kimi nəzarətin olması labüddür. 

Psixi 


özünüidarəetmə 

məsələsində, 

özünənəzarətin 

xüsusiyyətləri  bir  prosesə  deyil,  bütün  psixi  proseslərə  aid 

olmalıdır.  Beləliklə,  dövri  sxem  üzrə  (qəbul,  yenidən  işlənmə, 

qərar  qəbulu  və  onun  həyata  keçirilməsi)  informasiyanın 

dəyişilməsi  özünənəzarətlə  müşayiət  olunmalıdır.  Bu  da 

əvvəlcədən  qarşıya  qoyulmuş  məqsədə  nail  olmanı  və 

özünüdərketmə  prosesinin  səmərəli  cərəyan  etməsini  təmin 

edəcəkdir. [2, 606] 

Şəxsiyyətin  sosial  sağlamlığı  daha  çox  onun  sosial 

gerçəkliyi    adekvat  qavramasında,  ətrafaləmə  maraq,  fiziki  və 

ictimai 

mühitə 


uyğunlaşmaqda 

(müvazinətdə) 

səmərəli  

fəaliyyətə  yönüm,  istehlak  mədəniyyətində,  təmənnasızlıq, 

davranışda demokratizm və s. İfadə olunur. 

Bunlarla  bərabər,  psixi  cəhətdən  sağlam  olmamağın  da 

əlamətləri  vardır.  Bunların  içərisində  bəziləri  daha  tipikdir, 

lakin  onların  da  qarşısını  almaq  mümkündür.  Belə  mənfi 

keyfiyyətlərə  aşağıdakılar  aid  edilə  bilər:  mənfi  vərdişlərdən 

asılı  olmaq,  özünə,  rəftar  və  davranışına  məsul  olmaqdan 

qaçırmaq, özünə və imkanlarına inamı itirmək, ətalət, passivlik 

(mənəvi  cəhətdən  sağlam  olmamaq),  səbəbsiz  qəzəblənmək, 

düşmənçilik, həsəd, qisas hissi, özünü qeyri-adekvat qavramaq 

və  qiymətləndirmək,  təfəkkürün  mütəşəkkil  olmaması  və  s. 

Belə  adamlarda  maraqlar  zəifləyir,  yaxın  adamlara  münasibət 

soyuyur,  passiv  həyat  mövqeyi  üstün  olur.  Onlarda  qeyri-

adekvat özünüqiymətləndirmə üstün olur, özünənəzarət  ya tam 

zəifləyir, ya da həddən ziyadə yüksək olur, yəni norma həddini 

ötür, iradə zəifləyir və s. 


 

 

33



33 

Onların  sosial  narahatlığı  daha  çox  ətrafaləmi  düzgün  əks 

etdirməməkdə,  konfliktli  olmaqda,  ətrafdakılara  düşmən 

münasibət  bəsləməkdə,  (yəni  qətrəhimlikdə),  eqosentrizmdə, 

hakim  olmağa  xüsusi  meyllilikdə.  əşyapərəstlikdə  və  s.  nəzərə 

çarpır. 


Deməli,  psixi  inkişafdakı  ahəngdarlıq  psixi  sağlamlığın 

əsasını  təşkil  edirsə,  həmin  müvazinətin  pozulması,  bu  və  ya 

digər  psixi  keyfiyyətin  aksentuasiyası-ifrat  formada  təzahürü 

psixi  sağlamlığın  pozulmasına  dəlalət  edir.  Məsələn,  nəfsə  və 

ya  tələbata  hədd  qoya  bilməmək,  özünü  qeyri-adekvat 

qiymətləndirmək 

sayəsində 

ya 


özündən 

müştəbehlik 

kompleksinin,  izlənmə  maniyasının  yaranması  və  təzahürü 

psixi cəhətdən sağlam olmamağın mühüm göstəricilərindəndir. 

Özünün  psixi  sağlamlığını  qorumaq  və  özünü  idarə  etmək 

üçün  insan  özü  haqda  əsaslı  nəzəri  və  praktiki  biliyə 

yiyələnməlidir.  Bu  müddəa  həmçinin  insanın  səhhəti  ilə 

əlaqədar  mənimsənilməli  biliklərdə  aiddir.  Belə  ki,  QİÇS-ə 

necə  yoluxmanın  səbəbləri  sırasında  şəxsin  bu  sahədə  olan 

informasiya  kasadlığını  göstərmək  olar.  Etiraf  etməliyik  ki, 

həm  psixoloji,  həm  də  bioloji  sağlamlığımızla  bağlı  bilik 

çatışmazlığın  və  bundan  törənən  ağır  nəticələrdən  təəssüf  ki, 

çoxumuzun xəbəri yoxdur. 

İnsanın  qəbul  etdiyi  informasiyanın  həddən  ziyadə  çox 

olması  da  psixikanın  normal  fəaliyyətinin  pozulmasına  səbəb 

olur.  Məsələn,  QİÇS  haqqında  həddən  artıq  informasiyaya 

malik  olmağın  öz-özlüyündə  müsbət  tərəfləri  olduğu  kimi 

mənfi  tərəfləri  də  vardır.  Həddən  artıq  informasiyaya  malik 

olan  bir  çox  insanlar  QİÇS-in  əlamətlərini  özündə  tapmağa 

çalışa,  bu  virusa  yoluxduğun  zənn  edə  bilər  və  lazımsız 

dərinliklərə  gedə  bilirlər.  Buna  görə  də  insanın  həyat 

fəaliyyətinin  normal  şəkildə  davam  etməsi  üçün  onun  qəbul 

etdiyi informasiya axını və ən əsası bu informasiyanın harda və 

necə istifadə etmək, məlumatları düzgün yönəltmək insanın özü 

və mühiti tərəfindən idarə edilməlidir. 

 

 



34 

34 


Bundan  başqa  şəxsiyyətin  tipindən  asılı  olaraq  insanın  öz 

xəstəliyinə  görə  göstərdiyi  reaksiyalarda  fərqli  olur.  Belə  ki, 

QİÇS-ə yoluxduğu haqda informasiya olan şəxsin davranışında, 

aqressivlik,  özündən  çıxma,  impulsivlik,  depressiyaya  düşmə, 

vəziyyətlə barışmamaq, xəstəliyin mövcudluğunu inkar etmə və 

ya daha konstruktiv həll yollarını seçmə kimi hallara rast gəlinə 

bilər. Belə emosional nəzarətin zəiflənməsi nəticəsində də psixi 

pozuntuların bir sıra formaları təzahür edə bilər. 

Psixi sağlamlıq və immun çatışmazlığı ilə bağlı bir aspekti 

–mədəniyyət aspektini nəzərdən qaçırmamaq lazımdır. 

psixi  sağlamlıq  sahəsində  aşdırmalarla  məşğul  olan 

tədqiqatçılar tərəfindən qeyd-olunmuşdur ki, psixi xəstəliklərin 

biopsixo-sosial  konsepsiyası  kultural  aspekti  mütləq  nəzərə 

almalıdır.  Multikultural  cəmiyyətdə  işləyən  mütəxəssislər 

mütəmadi  olaraq,  digər  mədəniyyətlərin  nümayəndələrində 

klassik  dərsliklərdə  verilən  təsvirlərdən  fərqlənən  psixi 

pozuntularla  qarşılaşırlar.  Kultural  şərtləndirilmiş  fikirlər, 

qiymətləndirmələr  və  təsəvvürlər  təkcə  psixi  xəstəliklər  üçün 

xüsusi  fon  təşkil  etmir.  Onlar  həmin  xəstəliklərin  əlamətlərini 

ifadə edən formanı təşkil edir. Bundan əlavə, pasiyent və onun 

ailə üzvləri də xəstəlik faktına reaksiyanı şərtləndirir. [1, 253] 

Həkim  və  pasiyentin  münasibətləri  də  mədəniyyətin  təsiri 

altındadır.  Onlar  xarici  aləmi  dərketmə  sxeminə  malikdir. 

Qətiyyətlə demək olar ki, pasiyentin və həkimin xəstəlik haqqın 

da  təsəvvürləri  mədəniyyətə  əsaslanan  koqnitiv  konstruk-

siyalardır. [1, 254] 

ümumi  mədəniyyətin  bir  hissəsi  olan  tibbi  mədəniyyət 

pasiyentin  özünə  aid  olan  simptomları  necə  təsəvvür  etməsini 

və  onlara  münasibətini  müəyyən  edir.  Məsələn,  ürək 

xəstəlikləri  haqqında  məlumatları  kasad  olan  mədəniyyətin 

nümayəndəsi döş qəfəsində olan ağrılara yüngül reaksiya verir. 

Sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkənin  sakinində  həmin 

vəziyyətdə  infarkt  haqqında  biliklərə  malik  olduğundan  güclü 

təşviş  və  kardiofobiya  qeyd  olunur.  Tibbi  mədəniyyət  eyni 



 

 

35



35 

zamanda mütəxəssislərin nəzəri hazırlığını və istiqamətini təyin 

edir.  ABŞ  və  Böyük  Britaniyada  keçirilmiş  kross-kultural 

(müqayisəli-epidemioloji)  tədqiqatlar  göstərdi  ki,  İngiltərədə 

Amerikaya  nisbətən  bəzi  psixi  xəstəlik  diaqnozları  nadir 

hallarda  qoyulur.  Sonrakı  tədqiqatlar  göstərdi  ki,  ingilislər 

kultural  baxımdan  müxtəlif  davranış  pozuntularına  daha  çox 

dözümlüdürlər.  Odur  ki,  ingilis  psixoloji-psixiatriya  ənənələri 

bu 

kimi 


əlamətləri 

psixi 


pozuntu 

təzahürləri 

kimi 

qiymətləndirmir. [1, 255] 



Növbəti  xətt  fərdi  mədəniyyətə  aid  olub,  pasiyentin 

şikayətlərini, həyəcanlarını mütəxəssisə bildirməsi, sonuncunun 

isə  onu  necə  başa  düşməsini  göstərir.  Məsələn,  müsəlman 

mədəniyyətinin  nümayəndəsi  həkimə  müraciət  edərkən,  öz 

seksual  problemlərindən  danışmaqdan  utanaraq,  daha  çox 

somatik xarakterli şikayətlər təqdim edir. Digər bir misal, Uzaq 

Şərq sakini «boş ürək»dən məlumat verərkən, onun fiziki və ya 

psixi  xəstəlik  haqqında  danışmasını  bilmək  çətin  olur.  Belə 

hallarda  çox  şey  hakimin  fərdi  mədəniyyətindən  -  onun 

biliyindən  və  təcrübəsindən  asılıdır.  Ən  nəhayət,  mədəniyyət 

psixi  pozuntusu  olan  xəstələrə  yardımın  təşkilini  və 

müşahidənin hansı formada davam etdirilməsini müəyyən edir. 

[1,256] 

Mövzumuzla  bağlı  əlaqədar  olaraq  Azərbaycan  mühitində 

QİÇS,  ona  münasibət  və  onunla  bağlı  fikirləri  nəzərdən 

keçirmək Azərbaycanda immun çatışmazlığı sindromu anlayışı 

təfəkkürlərdə heçdə on il bundan öncə olduğu kimi deyil. Belə 

ki, burada ildə ilə  artan müxtəlif xəstəliklərin meydana çıxması 

və  bunun  ədəbiyyatlarda,  mətbuatda  işıqlandırılması  mühüm 

rol  oynayır.  əgər  əvvəllər  bu  anlayış  əksər  insanlarda  üçün 

anlaşılmaz  idisə,  qismən  də  olsa  bu  barədə  məlumat  olan  bir 

çox insanlar var. Buna baxmayaraq QİÇS-ə yoluxmuş hər hansı 

insan 

haqqında 



təhrif 

olunmuş, 

damğalı 

düşüncələr, 

stereotiplərin  mövcudluğu  bizim  mühit  üçün  xarakterik  olan 

cəhətdir. 

 

 

36 



36 

 


Yüklə 0,66 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin