Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи бакы дювлят университети



Yüklə 0,66 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/13
tarix04.01.2017
ölçüsü0,66 Mb.
#4443
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

Şə

rq  v

ə

  Q

ə

rb: f

ə

ls

ə

fi   komparativistika 

   M

ə

mm

ə

dova Çinar

ə

, magistr 

                                                        

     F


ə

ls

ə



fi  fikrin  a

ğ

ırlıq  m



ə

rk

ə



zi  artıq  neç

ə

  



ə

srdir  ki, 

Avropanın  ideya  m

ə

kanında  gah  bu,  gah  da  ba



ş

qa  


ölk

ə

y



ə

    keçs


ə

    d


ə

,   


ə

slind


ə

    eyni    bir    m

ə

d

ə



niyy

ə

tin  



kontekstind

ə

    fırlanmaqdadır.    Düzdür,    son   



ə

srl


ə

rd

ə



  

AB

Ş



-ın    ideya    m

ə

kanı    da    m



ə

rk

ə



z    olmaq    iddiası    il

ə

  



r

ə

qab



ə

t

ə



    girmi

ş

dir.    Lakin    mahiyy



ə

t    eynidir.    Söhb

ə

t  


ə

slind


ə

    eyni    bir    sivilizasiyadan,    eyni    dü

ş

ünc


ə

  

t



ə

rzind


ə

n  v


ə

  eyni  bir  f

ə

ls

ə



fi  

ə

n



ə

n

ə



d

ə

n  gedir. 



 

 

59



59 

    Daha  böyük  zaman  k

ə

siyin


ə

  baxıldıqda  f

ə

ls

ə



fi  fikrin  

a

ğ



ırlıq    m

ə

rk



ə

zi   


ə

vv

ə



l   

Şə

rqd



ə

:    q


ə

dim   


Ş

umer,  Çin    v

ə

  

Hindistanda,    sonra    o    dövr    üçün   



Şə

rq    v


ə

    Q


ə

rbin  


sintezi    olan    Yunanıstanda,  q

ə

dim    Elladada,    daha  



sonra  is

ə

  müs



ə

lman  


Şə

rqind


ə

  q


ə

rarla


ş

ş



  v

ə

   ancaq  



Renessans    dövründ

ə

    Q



ə

rbi    Avropaya    köçmü

ş

dür    ki,  



sonuncular    bu    gün

ə

    q



ə

d

ə



r    estafeti   

ə

ld



ə

n    vermirl

ə

r.  


Yeni  dövr Q

ə

rb  f



ə

ls

ə



fi  fikrinin    formala

ş

masında  Orta  



Ə

sr   


İ

slam    m

ə

d

ə



niyy

ə

tinin    v



ə

    dini-f

ə

ls

ə



fi          fikrinin  

böyük    rolu    olsa    da,    bütövlükd

ə

    bu    sivilizasiyanı    bir  



sintez    kimi    t

ə

qdim    etm



ə

k   


ə

sassız    olardı.    Çünki  

Avropa    Renessansında     

Şə

rq   



ə

sas


ə

n    vasit

ə

çi    rol  



oynamı

ş

,    antik    m



ə

d

ə



niyy

ə

tin    v



ə

    q


ə

dim    yunan  

f

ə

ls



ə

f

ə



sinin 

 

avropalılar 



 

t

ə



r

ə

find



ə

 



yenid

ə

n  



m

ə

nims



ə

nilm


ə

sind


ə

    i


ş

tirakçı    olmu

ş

dur.    Bundan    sonra  



Q

ə

rb    m



ə

hz    yeni,    f

ə

rqli    bir    istiqam



ə

t    olaraq  

formala

ş



ş

dır. 


 Q

ə

rb,    intellekt    qaydalarında    çox    uzaqlara    uçmu



ş

,  


h

ə

yatın    t



ə

m

ə



l    prinsipl

ə

rind



ə

n,    f


ə

ls

ə



fi    bazisd

ə

n    ayrı  



ş



ş

dür.  H


ə

m  d


ə

  artıq  çox  uzaqlara  getmi

ş

dir  ki,  



geri    qayıtmaq    bir    o   q

ə

d



ə

r   d


ə

      asan   m

ə

s

ə



l

ə

   deyil.  



“Qayıdı

ş

  zamanı  gerid



ə

  olan  qaba

ğ

a  dü


ş

ür”  hikm

ə

tini  


yada    salsaq,    sıra   

Şə

rqindir.    T



ə

m

ə



l    prinsipl

ə

rini  



harada,    hansı    yol    ayrıcında    itirmi

ş

diks



ə

,    yenid

ə

n  


h

ə

min    nöqt



ə

d

ə



n    ba

ş

layaraq    axtarsaq    v



ə

    bu    zaman  

yeni    dövrün    intellektual    imkanlarından    istifad

ə

    ed



ə

  

bils



ə

k,    ola    bilsin    ki,    f

ə

ls

ə



fi    fikr

ə

    ikinci    n



ə

f

ə



s    g

ə

tir



ə

  

bil



ə

rik. 


    B

ə

lk



ə

  d


ə

,  buna   gör

ə

   XIX  


ə

srd


ə

n  ba


ş

layaraq  

Şə

rq  


ş

ünc



ə

    t


ə

rzin


ə

    böyük    maraq    yaranmı

ş

    v


ə

    bu    iki  

sivilizasiyanın    g

ə

l



ə

c

ə



k    sintezind

ə

n    x



ə

b

ə



r    ver

ə

n    yeni  



v

ə

  



ə

b

ə



di-b

ə

dii  axtarı



ş

ların  


ə

sası  qoyulmu

ş

dur. 


    Sintez    ideyasının    be

ş

iyi    ba



ş

ında    Q

ə

rbd


ə

    Herder,  

Kant,  Höte,   

Şə

rqd



ə

    A.Bakıxanov,  M.F.Axundov, 

 

 

60 



60 

C.

Ə



fqani    kimi    zamanını    qabaqlayan    böyük    düha  

sahibl


ə

ri  dayanır.  XX  

ə

srin  


ə

vv

ə



ll

ə

rind



ə

  

Şə



rq  v

ə

  Q



ə

rb  


d

ə

y



ə

rl

ə



rinin    birl

əş

dirilm



ə

si,    milli    v

ə

    dini    d



ə

y

ə



rl

ə

ri  



saxlamaqla    modernl

əş

m



ə

k    h


ə

r    bir    ölk

ə

nin    ziyalıları  



üçün    çox    s

ə

ciyy



ə

vi    olmu

ş

dur.    Hal-hazırda    dünyada  



yeni    inteqrativ    meyll

ə

rin    gücl



ə

nm

ə



si,    xüsus

ə

n,  



qloballa

ş

ma    hadis



ə

si    bu    m

ə

s

ə



l

ə

y



ə

    olan    diqq

ə

tin  


artmasını  t

ə

l



ə

b  edir. 

Müasir      Q

ə

rb      f



ə

ls

ə



f

ə

sind



ə

      J.M.Dejenardo,  

A.Düperron,    A.

Ş

openhauer      v



ə

    M.  Müller      kimi   

t

ə

dqiqatçılar   müqayis



ə

li  f


ə

ls

ə



f

ə

nin  inkifa



ş

  etdirilm

ə

sin


ə

  

köm



ə

k  edibl


ə

r.  


   Fransız    filosofu    J.M.Dejenardo    özünün    “

İ

nsan  



idrakının  prinsipl

ə

rind



ə

n  çıxı


ş

  ed


ə

r

ə



k  f

ə

ls



ə

fi  sisteml

ə

rin  


müqayis

ə

li    tarixi”  (1804)   



ə

s

ə



rind

ə

    f



ə

ls

ə



fi    sisteml

ə

rin  



ölçüsü    kimi   

ə

sas    qnoseoloji    problemin    h



ə

llini    t

ə

klif  


edir.    U.Cons    is

ə

    ilk    d



ə

f

ə



    olaraq   

şə

rq    v



ə

    q


ə

rb  


f

ə

ls



ə

f

ə



sinin  müqayis

ə

sini  t



ə

tbiq  edir.  O,  vay

ş

e

ş



ika  v

ə

  



yoqaçarlar,  sankhya    v

ə

    pifoqorçular,    caymini    v



ə

  

Sokratın    f



ə

ls

ə



f

ə

si    arasında    analogiyanı    a



ş

karlayır.  

Consu    bu    analogiyanın    m

ə

nb



ə

yi        problemi  

ş

ündürür.   N



ə

tic


ə

d

ə



  o  bel

ə

  q



ə

rara  g


ə

lir  ki,  “Pifoqor  

v

ə

    Platon    Hind    müt



ə

f

ə



kkirl

ə

rinin    b



ə

hr

ə



l

ə

ndiyi  



m

ə

nb



ə

d

ə



n  istifad

ə

  etmi



ş

l

ə



r”. 

     Fransız    alimi    A.Düperron    is

ə

    mühüm    t



ə

dqiqat  


prinsipini    i

ş

l



ə

yir.    Bu    prinsip

ə

    gör


ə

    hind    f

ə

ls

ə



f

ə

si  



m

ə

tnl



ə

ri    yunan    v

ə

   roma   m



ə

tnl


ə

ri    kimi   öyr

ə

nilm


ə

lidir.  


Bu    m

ə

tnl



ə

ri    öyr

ə

ndikd


ə

n    sonra    o,    hind    v

ə

    avropa  



m

ə

tnl



ə

rinin  analizin

ə

  ba


ş

layır.  F.

Ş

leqel  “Hindlil



ə

rin  dili  

v

ə

    müdrikliyi    haqqında”  (1808)    olan    kitabında   



şə

rqin  


q

ə

rb    f



ə

ls

ə



f

ə

sin



ə

    t


ə

sirini      qeyd    edir.    M

ə

s

ə



l

ə

n,    onun  



fikrinc

ə

,    Pifaqorun    ruhun    köçm



ə

si    haqqında    t

ə

limi  


hind  müt

ə

f



ə

kkirl


ə

rinin  reinkarnasiya n

ə

z

ə



riyy

ə

si  il



ə

  izah  


etm

ə

k  olar.  Bel



ə

likl


ə

,  hind-avropa  paralelinin  k

əş

find


ə

n  


 

 

61



61 

sonra  ilk  müqayis

ə

li  f


ə

ls

ə



f

ə

  yarandı.  Bununla  b



ə

rab


ə

r  


g

ə

l



ə

c

ə



k    müqayis

ə

li        t



ə

dqiqatların    iki    istiqam

ə

ti   


yaranır: 

 1) 


Şə

rq-Avropa    f

ə

ls

ə



fi    sisteml

ə

rinin    növl



ə

r

ə



  

bölünm


ə

sin


ə

  istiqam

ə

tl

ə



n

ə

n  müqayis



ə

li  t


ə

dqiqat;   

2)    “Miqrasiya    n

ə

z



ə

riyy


ə

si”    kontekstind

ə

    müqayis



ə

li  


t

ə

dqiqat. 



    Bel

ə

likl



ə

,    XIX   

ə

srin    müqayis



ə

li    t


ə

dqiqatları  

müqayis

ə

li    f



ə

ls

ə



f

ə

nin    b



ə

zi    metodoloji    prinsipl

ə

rini  


ə

yy



ə

n  etdi:  

1)Hind    v

ə

    Yunan    f



ə

ls

ə



f

ə

sinin    ümumi    m



ə

nb

ə



yinin  

b

ə



rpa  edilm

ə

si; “f



ə

ls

ə



fi  dilin”  axtarılması (U.Conson);   

2)”Miqrasiya    n

ə

z

ə



riyy

ə

si”    kontekstind



ə

    ellinl

ə

r    v


ə

  

hindlil



ə

rin    f


ə

ls

ə



fi   

ə

n



ə

n

ə



l

ə

ri    arasındakı    genetik-tarixi  



ə

laq


ə

nin    a


ş

karlanması;    “hind    kökl

ə

rinin”    axtarı



ş

ı  


(F.

Ş

leqel);   



3)Növ  paralell

ə

rinin  tapılması  (A.Düperron): 



-xüsusi  paralell

ə

rin  a



ş

karlanması; 

-f

ə

ls



ə

f

ə



nin  meta  tarixi  növl

ə

rinin  a



ş

karlanması. 

Bütün      bu      t

ə

qiqatlar      v



ə

    çoxsaylı      mü

ə

llif      i



ş

l

ə



ri   

onu    sübut      edir      ki,    artıq    Q

ə

rb      dü



ş

ünc


ə

      t


ə

rzind


ə

  

Şə



rq

ə

   yön



ə

lm

ə



   tendensiyası    artmı

ş

dır.  Bel



ə

   ki,  bu   

ə

llifl



ə

rin     


ə

s

ə



rl

ə

ri      zaman      keçdikc



ə

      insanların  

praktik   h

ə

yatına   yansıyır  v



ə

  bununla  da  insanlarda   

Şə

rql


ə

      Q


ə

rbin    ayrı    olmasına      dair      mövcud      olan   

ş

üuraltı   ideyanı   aradan  qaldırır.  



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

62 


62 

XVI-XVII ясрлярдя сяфяви-авропа ялагяляри 

Эцнел Асланлы, АДПУ-нун II курс маэистри 

 

XVI-XVII  ясрлярдя  Сяфявиляр  дювлятинин  Авропа  юлкяляри 



иля ялагяляри щямин дюврцн бейнялхалг мцнасибятляр системинин 

санбаллы  елементляриндян  бири  иди.  Бу  ялагяляр  мянафе  цмуми-

лийиня ясасланырды вя Шяргля Гярб арасында бир сыра игтисади вя 

сийаси пробелмлярин щяллиндя бюйцк рол ойнамышды.  

Сяфяви-Авропа  ялагяляринин  XVI-XVII  ясрлярдя  бейнял-

халг  щярби-сийаси  пробемлярин  щяллиня  тяряфляр  цчцн  ялверишли 

бейнялхалг  шяраитин  йаранмасынын  тясирини  дя  гейд  етмяк  ла-

зымдыр. Сяфявиляр Авропа юлкяляри иля илк нювбядя игтисади ялагя 

сахлайырдылар. Бу дюврдя Азярбайъанла Авропа юлкяляринин иг-

тисади ялагяляри хейли эенишлянмишди. Бу ялагялярдя Азярбайъан 

яразисиндян  кечян  бейнялхалг  карван  йоллары  мцщцм  рол  ой-

найырды. Демяли, Шярг юлкялярини Аралыг вя Гара дяниз щювзяси 

иля, Иран кюрфязини Авропа иля ялагяляндирян бейнялхалг тиъарят 

йолларынын Азярбайъандан кечмяси Сяфявилярин бейнялхалг яла-

гяляриня мцсбят тясир эюстярирди. Азярбайъанын Тябриз, Шама-

хы, Эянъя, Шяки кими шящярляриндян Аралыг вя Гара дянизин са-

щилляриня  мцнтязям  карванлар  эедирди.  Азярбайъан  ипяйи  Ав-

ропа-Шярг тиъарятиндя мцщцм йер тутурду. Бу ялагялярдян Ся-

фяви дювляти юз игтисади гцдрятини артырмаг цчнц истифадя едирди. 

Она  эюря  дя  Сяфяви  щюкмдарлары  Асийа  юлкялярини  Авропа  иля 

ялагяляндирян карван тиъарятинин даща да инкишаф етдирилмясиня 

чалышырдылар. Авропа юлкяляри иля игтисади ялагялярин инкишафы Ся-

фяви  дипломатийасынын  гаршысында  дуран  ясас  вязифялярдян  бири 

иди.  

Бу дюврдя Азярбайъан Италийа иля эениш тиъарят ялагяляри 

йаратмышды.  Италийада  Азярбайъан  ипяйиня  бюйцк  тялябат  вар 

иди.  Венесийа  вя  Эенуйанын  тохуъулуг  мануфактураларыны  

хам  ипякля  ян  чох  Азярбайъан  тямин  едирди.  Италийа  таъирляри 

Шяргля  Авропа  юлкяляри  арасында  тиъарятдя  васитячиликдян  чох 

бюйцк газанъ эютцрцрдц. Сяфявиляр дювляти Испанийа, Португа-

 

 

63



63 

лийа, Инэилтяря, Щолландийа, Скандинавийа вя бир сыра Шярги Ав-

ропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри йаратмышды.  

Османлы  империйасынын  гцдрятинин  вя  бейнялхалг  мцна-

сибятляря тясиринин артмасы иля ялагядар Сяфявиляр дювлятинин Ав-

ропа иля ялагяляри даща чох щярби-сийаси характер алмаьа баш-

лады. Османлы империйасынын щям Шярг, щям дя Авропа дювлят-

ляри иля мцнасибятляри иля илишэиликляр Сяфяви-Авропа ялагяляриндя 

мцбаризя юн ъярэяйя кечди.  

Узунмцддятли  Сяфяви-Османлы  мцщарибяляринин  ясас  ся-

бяби Йахын вя Орта Шяргдя аьалыг уьрунда рягабят иди. Онла-

рын  арасында  баш  вермиш  мцщарибянин  сябяби  кими,  Загафга-

зийа вя бейнялхалг тиъарят йолларына нязарят уьрунда мцбари-

зяни  дя  гейд  етмяк  лазымдыр.  Сяфяви  дювляти  Гярб  юлкяляри  иля 

ялагялярини бярпа етмяйя чалышырды. Она эюря дя Гярби Авропа 

дювлятляри иля иттифаг йаратмаг Сяфяви дипломатийасынын башлыъа 

вязифяляриндян бириня чеврилмишди. 

Юз нювбясиндя Гярб дювлятляри дя Османлы империйасына 

гаршы мцбаризядя Сяфяви дювлятиндян истифадя етмяйя чалышырды. 

Авропа юлкяляри Османлы империйасынын Мяркязи вя Гярби Ав-

ропайа  щцъумунун  гаршысыны  алмаьа  вя  Сяфяви-Османлы 

мцщарибяляриндян  истифадя  едиб  щяр  икисини  зяифлятмяйя  вя Шяр-

гдя мцстямлякячилик цчцн ялверишли шяраит йаратмаьа чалышырды-

лар.  Бюйцк  ъоьрафи  кяшфляр,  йени  дяниз  йолларынын  кяшфи, 

Тцркийя иля мцщарибяляр вя Русийа иля ялагялярин эенишлянмяси 

нятиъясиндя Сяфяви дювлятинин Аралыг дянизи васитяси иля Авропа 

иля  ялагяляри  зяифляди.  Сонракы  дюврдя  Сяфявилярин  бу  ялагяляри 

бярпа етмяк ъящдляри еля бир ъидди нятиъя вермяди. Бундан со-

нра Сяфяви дювляти бир тяряфдян Волга-Хязяр йолу иля Русийа вя 

Авропада  тиъарят  ялагялярини  эенишляндирмяк,  диэяр  тяряфдян 

Авропа  дювлятляри  арасында  олан  Иран  кюрфязиндя  мющкямлян-

мяк  уьрунда  мцбаризядян  истифадя  етмяк  сийасяти  йеридирди. 

Бу  сийасят  Сяфяви-Авропа  ялагяляринин  эенишлянмясиня  бюйцк 

кюмяк едирди. 

 

Sяфяви империйасынын авропа дювлятляри иля 

 

 

64 



64 

дипломатик мцнасибятляри 

Эцнел Асланлы, АДПУ-нун II курс маэистри 

 

Азярбайъан  Сяфяви  дювляти  XVI  ясрдя  дцнйанын  ян 

гцдрятли вя мющтяшям дювлятляриндян бири кими тарихдя из гой-

мушдур.  Ясасы  Шейх  Сяфи,  оьлу  Шейх  Шцнейд,  нявяси,  Шейх 

Щейдяр,  нящайят    лайигли  вариси  бюйцк  иътимаи-сийаси  хадим, 


Yüklə 0,66 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin