Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи бакы дювлят университети
азман шаир, йенилмяз бащадыр вя фювгялбяшяр сяркярдя Шащ Ис-
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
азман шаир, йенилмяз бащадыр вя фювгялбяшяр сяркярдя Шащ Ис- майыл Хятаи тяряфиндян яразиси 3,3 млн.км. чатдырылан Сяфяви дювляти щям дя елми, мядяниййяти, игтсиадиййат иля дцнйанын ян гцдрятли сялтянятляри сырасында дайанмышдыр. Азярбайъан дювляти юз хариъи сийаси планларыны щяйата ке- чирмяк мягсядиля Франса, Инэилтяря, Полша, Маъарыстан, Ал- манийа, Рома папалары, Венесийа Республикасы, Щолландийа краллыьы, Испанийа, Португалийа, Скандинвийа юлкяляри, Неапол краллыьы, щятта Бургундийа вя Голштинийа щерсоглуглары иля сых дипломатик ялагяляри йаратмышдыр. Щямин дювлятлярин Катерино Зено (Италийа), Иосафат Барбаро (Венесийа), Амброъъо Кон- тарини (Венесийа), Антони Ченкинсон (Инэилтяря), Винченсо Алессандри (Италийа) вя башга танынмыш дипломатлар Азяр- байъан дювлятиндя юз юлкяринин елчиляри кими мцщцм вязифяляр йериня йетирилмишдир. Сяфяви шащы I Тящмасиб Амасийа мцгавилясинин шяртляриня риайят етдийиня эюря Гярб дювлятляринин йени Сяфяви-Османлы мцщарибяси тюрятмяк ъящдляри баш тутмурду. Османлы импе- рийасы иля Хязяр дянизи вя Иран кюрфязи щювзялярини яля кечирмяк цчцн Сяфявиляря гаршы йени мцщарибяйя щазырлашырды. XVI ясрин 70-ъи илляринин сонунда Азябайъанда йаранмыш эярэин дахили- сийаси вязиййятдян истифадя едян Османлылар Сяфявиляря гаршы мцщарибяйя башладылар. 1578-ъи илдя башлайан бу мцщарибя 1590-ъы иля гядяр давам етмишди. Сяфявиляр дювляти Османлы империйасына гаршы мцщарибядя Гярб дювлятляриндян истфиадя етмяк гярарына эялди. 1579-ъу илдя бу мягсядля Венесийайа нцмайяндя щейяти эюндярилмишди.
65 65 Лакин Венесийа щакими Сяфявилярин Османлы империйасына гар- шы мцщарибяйя башламаг тяклифиня конкрет ъаваб вермяди. Сяфявиляр дювляти Османлы империйасына гаршы 1578-1590- ъы илляр мцщарибяси заманы Испанийа, Португалийа вя Рома па- палыьы да Гярбдян Тцркийя ялейщиня галдырмаьа ъящд эюстярди. Шащ Мящяммяд Худабяндянин елчиляри Португалийайа эедяряк Гярб дювлятлярини Тцркийяйя гаршы мцщарибяйя ъялб етмяйя чалышды. 1582-ъи илдя Августинляр орденинин цзвц Симон, Шащ Мящяммяд Хубадяндянин сарайына эялиб, Испанийа кралы II Филипп вя Рома папасы XIII Григоринин елчиси сифяти иля даны- шыглар апарды. Испанийа кралы вя Рома папасынын даща бир елчиси Жан Батилда Векйетти Сяфяви сарайына эюндярилди. Бунунла бе- ля, Испанийа вя Португалийа иля апарылан данышыглар арзу олунан нятиъяни вермяди. Османлы империйасынын бцтцн щярби гцввяляринин Шяргдя Сяфяви дювлятинин ялейщиня мцщарибядя олмасы Инэилтяряйя гаршы щялледиъи тоггушмайа щазырлашан Испанийанын Аралыг дянизи тя- ряфдян тящлцкясизлийинин тямин олунмасы кими баша дцшцлцрдц. Португалитйайа эялдикдя, Иран кюрфязи вя Щинд океаны щювзясиндя юз мювгейини даща да эцъляндирмяйя чалышан бу дювлят цчцн щям Сяфяви дювляти, щям дя Османлы империйасынын зяифлямяси ейни дяряъядя ялверишли иди. Беляликля, Гярб дювлятляри 1578-1590-ъы илляр Сяфяви- Тцркийя мцщарибяси дюврцндя, нювбяти дяфя, Османлы импе- рийасына юзцнцн бцтцн щярби гцввялярини Сяфявиляр дювлятиня гаршы йюнялтмяк имканы вердиляр. Нятиъядя кяскин дахили иътимаи-игтисади вя сийаси тяняззцл кечирян, щямчинин Тцркийя иля бир вахтда Шимал Шяргдян Шей- бани щакимляринин щцъумуна да мяруз галан Сяфявиляр дювляти Османлы гошунларына гаршы дура билмяди. Ики дювлят арасында 1590-ъы ил мартын 21-дя баьланмыш Истанбул мцгавилясиня яса- сян, Эцръцстан, Ермянистан, Кцрдцстан, Кирманшащ, Лущи- стан, Хузистан вя башга яразилярля йанашы, Азярбайъан (Ярдя- бил вя Талыш мащаллары истисна едилмякля) да Османлы империйа- сына гатылды.
66 66
Йухарыда гейд едилянлярдян беля гянаятя эялмяк олар ки, Азярбайъан Сяфявиляр дювляти бейнялхалг мцнасибятляр тари- хиндя йени дюврцн башланмасында чох мцщцм бир рол ойна- мышдыр.
Amerikalıların “Amerikası”----- praqmatizm fəlsəfəsi Sürəyya Səfərova Həsən qızı, magistrант
Doğurdanmı Praqmatizm fəlsəfəsi Fəlsəfə tarixində yeni bir Amerikadır, yoxsa belə bir qiymətləndirmə bu və ya digər cərəyanı göylərə qaldırmaq, digərlərinə nisbətdə həddən artıq subyektivizmə yol vermək deməkdir. Əlbəttə, bu nöqteyi nəzərdən yanaşsaq ki,əslində bu empirizmi növbəti dəfə ortaya atan bir hərəkatdır və ya “ məqsəd üçün istənilən vasitə keçərlidir” fikrinin dəyişik formada ifadəsindən başqa bir şey deyil, o zaman nəinki Amerika, bu heç Hindistan da olmayacaq.Bu cür yanaşma
praqmatizm fəlsəfəsinə münasibətdə dar baxış və qeyri adekvat yanaşma olardı. Bu baxımdan baxaq görək əslində necədir? Praqmatizm fəlsəfəsini yaradan və bu ifadəni ilk dəfə işlədən Çarlz Sanders Pirs olub.Hətta Pirsin dövründə bu ifadəsinə görə ona qarşı çıxanlar da olub. Pirs Ledi Uelbiyə yazdığı 1903-cü ilin 1 dekabr tarixli məktubunda bildirir ki, mənim “praqmatizm” terminimə qarşı olan etirazlar sadəcə qeyri-ciddidir. Bu təlim o haqdadır ki, həqiqət bizim məqsədlərimizin gələcəkdəki faydalılığından yəni özünü doğrultmasından ibarətdir. Bu baxımdan mənə elə gəlir ki, bu termin onun mahiyyətini çox aydın ifadə edir. Amma Pirsin bu istiqamətdəki rolu, bəlkə də, öz səbəblərindən dolayı kölgədə qalmışdı. Praqmatizmi məhz fəlsəfə və yeni bir baxış kimi ortaya gətirən Uilyam Ceyms oldu.Eyni zamanda onu bu fəlsəfə ilə əlaqədar adını tarixə yazan digər bir filosof Con Dui oldu. Əlbəttə bu ağac sonradan budaqlansa da, gövdə öz yerində qalırdı. Beləliklə, praqmatizm fəlsəfəni daima günahlandırıldığı bir mənadan xilasa cəhd idi. Yəni əgər
67 67 fəlsəfəyə baxışda bu gün də rast gəlinən “yalnız nəzəri fikirlərdən başqa bir şey deyil”, “heç bir praktiki tətbiqi yoxdur ” kimi fikrlərə qarşı əks arqument oldu. Digər tərəfdən fəlsəfəni insan həyatına gətirən və bunu məntiqi şəkildə həyata keçirən həmçinin konkretləşirən istiqamət oldu. Hərəkət anlamını verən praqmatizmin əsas anlayışları təcrübə, inam, praktiklik, konkretlik, fasiləsizlik, inam və alternativlikdir.Bu fəlsəfədə əsas qayədə konkretdir. Belə ki, Pirsə görə bizim üçün maraqlı olan hər hansı bir diqqət yetirdiyimiz fikrin doğuracağı hərəkətdir. Ona görə də o hesab edirdi ki, əgər biz hər hansı bir predmet barədə daha aydın təsəvürə malik olmaq istəyiriksə,o zaman biz bu predmetin hansı tətbiqi nəticələrə yol açacağına, yəni o bizə hansı duyğuları ötürə bilər və biz öz tərəfimizdən hansı reaksiyaya hazır olmalıyıq kimi məqamlara diqqət yetirməliyik. Bu mənada təcrübə heç də bəsit mənada qavranılmamalı,çünki Cemsin təbirincə təcrübə təkcə idraki, xüsusən də rasional olanla məhdudlaşmır, insanın bütün “hiss”ləri (estetik, dini mənəvi və. s) təcrübənin təşkilində iştirak edir. Cems deyir ki, təcübənin heç bir “ümumi materiyası” yoxdur, və ya başqa sözlə ondakı materiya qəbul olunan şeylərdə nə qədərdisə, o qədərdir. Daimi fasiləsizlik öz ifadəsini onda tapır ki, kainat bitkinləşməyib, onda hər an yenilənmə və itirilmə mümkündür. Burda bir pluralizm mövcuddur ki, bu da hər hansı bir absolyutu istisna edir.Buna görə də Praqmatizmi bir metod kimi
qiymətləndirən Cemsə
söykənərək, fikrimizcə, praqmatizmin ən üstün cəhəti konkret heç nədən yapışmaması mənasız suallar və abstraksiyalardan uzaq olmasıdır.Məhz konkretə yönümlük və təsdiqini tapan ideyanın bu təsdiq prosesindən daha çox, doğurduğu nəticələrin bizə verəcəklərinə yönəlik olması bu fəlsəfəni populyarlaşdıran tərəfi idi. Fikrimizcə, bu fəlsəfədə məhz Cems tərəfindən işlədilən bir fikir bütün müasir Amerika psixologiyasında ciddi dönüş
68 68
yaradan bir fikir olub. Cems “Psixologiyanin prinsipləri” əsərində göstərirdi ki, bizim öz reallığımız, elə bizim öz həyatımızdır.Əslində bu fikrin kökü Upanişadlardan gəlsə də,məhz Amerika psixologiyasında yer almasını Cemslə bağlamaq olar. Bu fikir insanın öz həyanın necəliyinin məhz ondan və fikirlərindən asılı olması kimi mülahizələrə əsaslanan psixoloji təyinatların yaranmasına səbəb olub.
Uilyam Cems praqmatizm tarixində Sürəyya Səfərova Həsən qızı, magistrант
Onu
Praqmatizmin ən
parlaq nümayəndəsi kimi qiymətləndirirlər. Bu isə bir neçə məsələ ilə bağlıdır.İlk növbədə əgər Pirs praqmatizmi yaratmışdısa da, onu ortaya çıxara bilməmişdi. Məhz Cems Kaliforniya universitetində professor Puansonun təşkil etdiyi fəlsəfi dərnəkdə çıxışı zamanı praqmatizmi dinə tətbiq etməklə və ona diqqəti çəkməklə gələcəkdə onun populyarlaşmasına yol açıb. Məsələnin digər tərəfi isə Cemsin özünün irəli sürdüyü praqmatizm idi. Amma qısa şəkildə Cemsin kimliyinə nəzər salaq. Uilyam Cems (1842-1910),(bəzən Vilyam Cems şəklində də təqdim olunur) Amerika ədəbiyyatının klassiki dini mövzularda yazan məşhur Henri Cemsin oğludur. Henri Amerika təhsilindəki boşluğu aradan qaldırmaq üçün uşaqlarını Avropaya gətirib və burada Uilyam 1860-1861-ci illərdə təsviri incəsənəti öyrənib. 1863-cü ildə Harvardın tibb fakultəsinə daxil olub. 1867-68-ci illərdə Almaniyada tibbi öyrənib.1875-ci ildə isə Amerika Birləşmiş Ştatlarında ilk dəfə olaraq Psixologiyanı tədris etməyə başlayıb və ilk dəfə professor adını psixologiya üzrə alıb.Hətta onu psixoloq və filosof kimi xarakterizə edən İ.İ.Lapşin qeyd edir ki, Cems filosof və psixoloq kimi tamam fərqli müstəqil şəxsiyyətlərdir.
69 69 Hər iki tərəfdən fərqli sistem yaradan Cems Fəlsəfəyə alternativlər dünyası kimi yanaşırdı. O, praqmatik metod və praqmatizmə dair fikirlərini “Praqmatizm” (1907) əsərində ifadə edib. İlk növbədə Praqmatik metodu aydınlaşdıran Cems ona fəlsəfi mübahisələri yoluna qoyan metod kimi yanaşır, onun fikrincə əks halda bu mübahisələr sonsuza qədər davam edərdi.Hətta əgər dünya vahiddir, yoxsa çoxluqdan ibarətdir, və ya aləmin əsasında maddi yoxsa mənəvi başlanğıc dayanır kimi suallardan başlasaq--- Cems bildirir ki, bunlar hamısı eyni nöqteyi-nəzərlərdir və
onlar barədə
mübahisələr sonsuzdur.Lakin bu zaman Praqmatik metod hər fikri aydınlaşdırmaqla bir sualla köməyə gəlir. Əgər bu və ya digər fikri həqiqi qəbul etsək, həmin fikri qəbul edənlər üçün bunun praktik fərqi nə olacaq? Cems deyir ki, əgər heç bir praktik fərq mövcud deyilsə, o halda iki zidd fikir mahiyyətcə eynidir və bu baxımdan mübahisə də yersizdir. Beləliklə, Cemsin
aydınlaşdırdığı praqmatik metod cəfəngiyyatdan və boş vaxt itkisindən xilas edərək
diqqəti lazımsız elemntlərdən çəkinirərək konkretə yönəltməyə və bir nəticə, məna əldə etməyə yönəlib. Bu baxımdan o özü də “Praqmatizm” əsərində göstərir ki, fəlsəfənin əsas məsələsi , dünyanın bu və ya digər formulunun həyatımızın müxtəlif anlarında həqiqi olduğu halda həmin formulun sizin üçün və mənim üçün ifadə etdiyi konkret fərqin nədən ibarət olmasını göstərməkdən ibarət olmalıdır. Cems əmin idi ki, praqmatim metodun tam təntənəsi fəlsəfənin “temperamenti”nə çevriləcək kolossal dəyişikliklərə səbəb olacaq. Cemsin bütün praqmatiklər kimi təcrübəni əsas götürərək onun nə idraki olanla, xüsusən də rasionalıqla məhdudlaşmadığını və onun yaranmasında bütün hislərin iştirak etdiyi və idrakın burda heç bir üstünlüyə malik olmadəğını göstərir.Beləliklə də Cemsin “radikal empirizmi ” meydana gəlir. Praqmatizm tarixində də onun onun dünyagörüşü məhz belə yer alıb. Amma onun “Psixologiyanın prinsipləri” və ya rus dilində tərcümədə
70 70
“Psixologiyanın başlanğıcı” kimi verilən əsərində Cems onu “şüur axını” kimi göstərir ki, bizim mövcud və sonrakı hərəkətlərimiz də məhz onunla bağlıdır. Bu baxımdan Cems “şüur axını” və “təcrübə”ni fasiləsiz tükənməz bir proses kimi təsəvür edir. Duinin də tərafdarı olduğu fikrə əsasən kainat heç vaxt bitkinləşmir, onda daima yenilənmə və yaranma, həmçinin itirilmə prosesi gedir.Bu fasiləsizlik və plüralizm həyatın bütün sahələrində özünü göstərir. Cems deyirdi ki, mənim fəlsəfəm həmişə fəth olunma imkanı yaradan, daima inkişafda olan düzən təqdim edir ki, o da bütün doktrina və absolutları rədd edir. Bu baxımdan o hətta bəzən qorxurdu ki, sistemi anlaşılmaz və romantik qəbul oluna bilər. Cemsin qorxusunu bir kənara qoysaq, əsas ideyasının hər bir ideyanın həyata, insana münasibətdə, məna kəsb etdiyini ortaya qoyması və fəlsəfəni və insanları bu baxımdan onlar üçün konkret olana yönəltməsi onun praqmatizm tarixindəki yerini müəyyən edir. Bəlkə də bu istiqamətdə həmin yerləri cilalamaq da olar, amma əsas olanı göstərməyə çalışmaqla kifayətləndik.
Инамлы аддымлар Q.Y.Abbasova, A.S.Səmədova Бакы Дювлят Университетинин сосиал елмляр вя психолоэийа факцлтяси 1991-ъи илдя йарадылмышдыр. Факцлтянин илк деканы ямякдар елм хадими, психолоэийа елмляр доктору, профессор Я.Ъ.Байрамов олмушдур. 1992-ъи илдян факцлтянин деканы фялсяфя елмляри намизяди, досент Ф.Г.Ващидов олмушдур. 2006- ъы илин декабр айындан етибарян факцлтяйя педагожи елмляри доктору, профессор Щ.Я.Ялизадя рящбярлик едир. Факцлтя 5 истигамят цзря мцтяхяссис щазырлайыр – фялсяфя, психолоэийа, политолоэийа, сосиолоэийа, игтисади нязяриййя. Факцлтянин мязунлары сырасында али мяктяб мцяллимляри, елми ишчиляр, республиканын идаряетмя структурларында вя диэяр
71 71 сфераларда чалышанлар вар. Фялсф.е.н. Р.О.Мяммядова, сосиол.е.н. Ц.А.Шяфийев, психол.е.н. Р.В.Ъаббаров, психол.е.н. М.Щ.Мустафайев, психол.е.н. Й.Я.Вялийева, психол.е.н. К.Г.Казымова, психол.е.н. Е.Я.Ящмядова, психол.е.н. А.Ф.Сямяндярова, психол.е.н. Л.М.Ъаббарова, психол.е.н. Е.А.Пирийева, психол.е.н. И.М.Мяммядли щал – щазырда факцлтянин нцмуняви мцяллимляриндяндирляр. Факцлтянин ясас елми – тядгигат сащяляри ашаьыдакылардыр: «Сосиал адаптасийа вя шяхсиййятин идрак фяаллыьынын психоложи проблемляри», «Шяхсиййят вя мядяниййят», «Мяктябли вя тялябя эянълярин тялим вя тярбийясинин тякмилляшдирилмяси», «Мцасир али тящсилин фялсяфяси», «Эендер вя тящсил системиндя психоложи проблемляр», «Тящсил ислащатынын кечирилмясиндя психоложи вя педагожи мясялялярин тясири», «Шяхсиййятин формалашмасынын тятбиги аспектляри», «Сосиал варлыг», «Онтолоэийа, идрак нязяриййяси», «Фялсяфя тарихи», «Глобаллашма, Шярг вя Гярб халгларынын фялсяфи вя култроложи фикринин интеграсийасы», «Азярбайъанда сийаси просесляр», «Азярбайъан Республикасынын хариъи сийасятинин ясас истигамятляри», «Милли тящлцкясизлик вя сийаси стратеэийа», «Шяхсиййятин формалашмасынын гносеоложи вя сосиал проблемляри», «Азярбайъан игтисадиййаты глобаллашма шяраитиндя», «Мцстягил милли игтисадиййатын формалашмасынын ганунауйьунлуглары». Факцлтядя 10 кафедра, 2 елми – тядгигат лабораторийасы вя 2 елми мяркяз фяалиййят эюстярир. Тящсил азярбайъан вя рус дилляриндя апарылыр. Факцлтядя 1 няфяр академик, 1 няфяр АМЕА-нын мцхбир цзвц, 127 няфяр профессор – мцяллим щеййяти, 25 кабинет мцдири, баш методист вя методист чалышыр. Факцлтядя 879 няфяр бакалавр, 120 маэистр (о ъцмлядян 10 хариъили), 50 диссертант вя 68 аспирант (о ъцмлядян 45 ха- риъили) тящсил алыр. Бакы Дювлят Университетинин сосиал елмляр вя психолоэийа факцлтяси артыг 17 илдир ки, фяалиййят эюстярир. Факцлтянин психолоэийа, сосиолоэийа, игтисади нязяриййя фялсяфя вя
72 72
политолоэийа ихтисасларынын бир чох фяалиййят сащяляриндя уьурла чалышыр, лайигли вятяндаш вя мцтяхяссис кими юзлярини тясдигляйирляр. Кадрларын щазырланмасы ишиндя Университетинин диэяр структур бюлмяляри иля йанашы факцлтянин 10 кафедрасы, 3 елми – тядгигат структуру фяал иштирак едир. Факцлтянин фяалиййят механизминин башлыъа цнсцрц онун рящбяр органы олан деканлыгдыр. Сон бир илдя бурада апарылмыш кадр дяйишиклийи нятиъясиндя факцлтянин идаря олунмасына йени гцввяляр ъялб едилмиш, деканын цчцнъц мцавини дя тяйин едил- мишдир. Факцлтянин фяалиййятиндя бир сыра яняняляри давам ет- дирмякля йанашы (рящбярлик саьлам мяняви-психоложи иглимин йарадылмасы, тялим-тярбийя просесинин плана уйьун апарылмасы, ишин кейфиййятиня даим нязарят едилмяси вя с.) юз гаршысына бцтцн фяалиййят истигамятляри цзря иши йени мцстявийя чатдыр- маг мягсядини гоймушдур. Тящсилдя апарылан ислащатларын тялябляриня, елми фяалиййя- тин мцасир хцсусиййятляриня уйьун олараг, факцлтядя чалышан профессор-мцяллим щейяти сон илдя мцяййян ирялиляйишляр ялдя етмишляр: - бир намизядлик вя бир докторлуг диссертасийасы мцдафия олунмушдур; цмумиййятля факцлтядя ики Диссертасийа шурасы фяалиййят эюстярир-фялсяфя елмляри цзря (2007-ъи илдя 4 докторлуг вя 20 намизядлик диссертасийасы мцдафия олунмушдур), вя пси- холоэийа елмляри цзря (2007-ъи илдя 1 докторлуг вя 6 намизяд- лик диссертасийасы мцдафия олунмушдур); - факцлтянин бейнялхалг имиъи артмагдадыр: бурада тящсил алан яъняби тялябя вя аспирантларын сайы эетдикъя чохалыр; - факцлтянин бейнялхалг тяшкилатлар, щабеля гейри- щюкумят тяшкилатлары, цмумиййятля мцхтялиф идаря вя тяшкилат- ларла ишэцзар ялагяляри эенишлянмякдядир. Ялагяляр щям тядрис, щям дя елми сащяни ящатя едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, факцлтянин иши университетин рящ- бяр структурларынын иши иля ащянэдар шякилдя тяшкил олунмушдур. Бу бахымдан ректорлуг тяряфиндян эюстярилян даими гайьы вя диггяти хцсуси гейд етмялийик. Беля ки, артыг бир иля йахындыр
73 73 ки, факцлтядя тямир ишляри апарылмыш, тядрис просесинин щяйата кечирилмяси цчцн нормал шяраит йарадылмышдыр. Деканлыг юз ишиндя бир нечя ясас принсипи эюзлямяйя чалы- шыр: -щяр бир ишчийя щабеля тялябя вя маэистранта фярди йанаш- ма; - йарадыъы, елми иглимин формалашмасы цчцн кадр потен- сиалындан максимум истифадя етмяк; - йцксяк тялябкарлыгла йанашы эюрцлян ишин мцгабилиндя ону обйектив гиймятляндирмяйя чалышмаг; - эцндялик проблемлярин щяллинин архасында ясас мягсяд вя вязифяляри даим нязярдя сахламаг, вя с. Цмумиййятля, факцлтя коллективини даим дцшцндцрян мя- сялялярдян бири щазырланан мцтяхяссислярин щазырланмасынын дцнйа стандартларына уйьун олмасыны тямин етмякдир. Йени Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|