Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/18
tarix01.04.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#13182
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18

 
  DЦNYA DИNLЯRИ VЯ TЯSЯRRЦФAT  
MЦNASИBЯTLЯRИ NORMALARЫ 
 
 
in  insanыn  dцnyagюrцшц  vя  dцnyaduyumu,  hяmчinin, 
onun Allahыn varlыьыna etiqadla, ona baьlыlыq, ondan asыlыlыq 
hissi  ilя  mцяyyяn  olunan  davranышы,  ona  dayaq  olan 
qцvvяlяr qarшыsыnda pяrяstiш etmяsidir. 
 
Tarixdя Allah haqqыnda tяsяvvцrlяrin konkret mяzmunu  
vя  tяbiяt  alяmi  ilя  qarшыlыqlы  mцnasibяtlяrinin  xarakteri  вя 
Allaha  adamlarыn  mцnasibяtini  ifadя  edяn  normalara  эюря,  
еляжя дя dini ayinlяr tяcrцbяsinя gюrя dяrindяn fяrqlяnяn чохlu 
sayda dinlяr vя dini etiqadlar mюvcud olmuшdur. 
 
Adяtяn, dini iki яsas tipя bюlmяk olar. Birincisi, bu tяbii 
dinlяrdir; onlar юz allahlarыnы bu vя ya digяr tяbiяt qцvvяlяrindя 
tapыrlar.  Onlarы,  adяtяn,  etnik,  yaxud  etnik  –  milli  din  adlan-
dыrыrlar,  lakin  onlar  mцяyyяn  milli  xarakter  xцsusiyyяtlяri, 
xalqыn  dini  mяdяniyyяti,  onun  tarixяn  formalaшmыш  adяt  - 
яnяnяlяri vя s.
79
 ilя sыx яlaqяdardыr. Иkincisi, bu insanы vя bцtцn 
dцnyanы  yaradan  ali  ruhi  gцcцn  varlыьыnыn  qяbul  edilmяsini 
nяzяrdя  tutan  dцnya  dinlяridir.  Bu  universal  vя  qцdrяtli  ruh 
Allah  adlanыr.  Dцnyяви  dinlяriн  sыrasыna  xristianlыq,  iudaizm, 
islam vя buddizm daxildir. 
 
Qeyd  edяk  ki,  dinin  birinci  tipini,  adяtяn,  etnik  dinlяri 
tez-tez bцtpяrяstlik adlandыrыrlar. 
 
Din  fяlsяfяsindя  dinin  tяrkib  hissяlяri  seчilib  araшdыrыlыr. 
Birincisi, bu dindarlarыn gцndяlik шцuru, yяni onlardakы etiqad 
vя  tяsяvvцrlяrin  mяcmusudur.  Dinin    nяzяri  cяhяtdяn 
sistemlяшdirilmiш hissяsi ilahiyyat adlanыr. Иkincisi, dini fяaliyyяt 
dцnyanы  mяnяvi  mяnimsяmя  praktikasы  kimi  dini  ayinlяri  vя 
                                                 
79
 Гегель Г. Философия религии. М.,1975, Т.1.; М.,1977. Т.2. 
D
D
D
D 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
265
ayinлярdяn  kяnar  fяaliyyяti    юzцnя  daxil  edir.  Цчцncцсц,  dini 
ideya  vя  normalardan  irяli  gяlяn  ayin  xarakterli  vя  ayindяn 
kяnar  оланлар,  mяsяlяn,  tяsяrrцfat  mцnasibяtlяri  dя  bura 
daxildir.  Dюrdцncцsц,  din  institutlarы  vя  dini  tяшkilatlar,  kil-
sяlяr, sinaqoqlar, mяscidlяr vя s. dя dinin tяrkib hissяsidir. 
 
Bцtцn  bu  struktur  elementlяrini,  qarшыlыqlы  tяsirdя  olan 
komponentlяri  bir  yerdя  gюtцrdцkdя  din  inteqrativ  dцnya-
gюrцшц funksiyasыnы   yerinя  yetirir, dцnyanы, cяmiyyяti,  insanы 
vя  tяbiяti  mцяyyяn  tяrzdя  izah  edir.  Elя  buradan  gюrmяk  olar 
ki,  din  vя  fяlsяfяnin  mцяyyяn  oxшarlыьы  vardыr.  Xilasedici  – 
kompensator  funksiyasыnы  yerinя  yetirяn  din  insana  gцndяlik 
hяyatыndakы  чяtinlik  vя  iztirablardan    azad  etmяyi  vяd  edir. 
Dinin  яn  mцhцm  funksiyalarыndan  biri  eyni  dцnyagюrцшцnц 
bюlцшяn  adamlarы  birlяшdirяn,  цnsiyyяti  asanlaшdыran  inteqra-
siya  funksiyasыdыr.  Nяhayяt,  динин  tяnzimlяyici  funksiyaсы 
insana mцяyyяn яxlaq normalarы vя dяyяrlяr tяlqin edir. 
 
Mцasir  hяyatda  dinя,  onun  tarixinя  maraq  getdikcя 
daha  чох  artыr,  ona  gюrя  ki,  onsuz  tяkcя  incяsяnяt  яsяrlяrini, 
Yer kцrяsinin bцtцn etnik qruplarыnыn adяt - яnяnяlяrini deyil, 
hяm  dя  dцnya  sivilizasiyasыnыn  tяшяkkцl  tapma  yollarыnы  da 
baшa  dцшmяk  olmaz.  Bir  чох  tarixi  hadisяlяr  mцxtяlif  dinlяrlя 
baьlыdыr,  din  dя  siyasяtя,  fяlsяfяyя,  elmя,  iqtisadiyyata,  ailя 
mцnasibяtlяrinя vя s. tяsir edir. 
 
Hяr  halda  шцbhяsizdir  ki,  dinlяr  dцnya  mяdяniyyяtinin 
mцhцm amilidir. Mцxtяlif dinlяrin tarixini bilmяk bяшяriyyяtin 
dini  tяkamцlцnцn  mahiyyяtinя  nцfuz  etmяйя,  fяlsяfя  tarixinin  
яsas  ideyalarыnы  anlamaьa,  insan  hяyatыnыn  mяnasы  ilя  baьlы 
axtarышlar  dairяsinя  aid  olan  bцtцn  чяtin  problemlяrin  hяlli 
yollarыnы  axtarыb  tapmaьa  imkan  verir.  Yaddan  чыxarmaq 
olmaz  ki,  yalnыz  mцxtяlif  dinlяr  чяrчivяsindя  zяngin  empirik  
materiallar  yыьыlыb  minilliklяrin  mцdrikliyi  cяmlяшmiшdir. 
Tяяccцblц deyil ki, Qяrbdя vя bцtцn postsovet mяkanыnda (xц-
susяn,  allahsыzlыq  ideologiyasыnыn  diktя  edilmяsindяn  azad 
olmuш adamlarda) dinя vя dini – fяlsяfi sistemlяrя maraq artыr, 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
266
bu,  tяkcя  mцxtяlif  ixtisaslы  alimlяrin  deyil,  elmin  mцrяkkяb 
problemlяrindяn uzaq olan adamlarыn da diqqяtini юzцnя  cяlb 
edir. 
Mцasir  cяmiyyяt  mяnяvi  hяyatda  rasionalizm  –  maaarif-
чilik  dюvrцnя  xas  olan  rasional  baшlanьыcыn,  шцurun  rolu  vя 
яhяmiyyяtinin  mцtlяqlяшdirilmяsinin  sonunu  dяrindяn  vя 
dramatik  surяtdя  duyur.
80
  Bu  fonda  daha  чох  hiss  olunur  ki, 
dinя юzцnцn bцtцn formalarыnda, adяtяn, biliyя isтиnad verilяn 
nihilist,  yaxud  skeptik  yanaшma  hяddяn  artыq  шiшirdilib. 
Ezoterika,  teosofiya,  akkultizm  kimi  antiintellektualist  meyil-
lяrlя aчыq qarшыdurma vя dialoq faktыnыn юzц gюstяrir ki, xцsu-
silя,  islam  vя  xristianlыq  zяkanыn  son  dяrяcя  geniш  potensialыna 
olan inamы dяstяklяyяn mяnяvi dayaq kimi чыxыш edir. 
 
Bu  cцr  шяraitdя  belя  bir  fikir  sюylяmяk  olar  ki,  elm  vя 
dinin  яmяkdaшlыьы  цчцn  yenя  dя  geniш  fяaliyyяt  sahяsi  yaranыr. 
Bu  mяsяlяlяrя  hяsr  edilmiш  чохlu  sayda  яdяbiyyat  bunu  sцbut 
edir. 
 
Яlbяttя,  din  ilя  elm  arasыnda  ciddi  konfliklяr  olub. 
Ancaq  bu  gцn  onlarыn  yenidяn  birlяшmяsi  цчцn  ilkin  шяrait 
yaranыr, ona gюrя ki, hяqiqяti bilmяk qayьыsы onlarы bir – birinя 
yaxыn  edir.  Buna  gюrя  dя,  dinlя  elm  vя  fяlsяfя  arasыnda 
maarifчilik  яsri  цчцn  sяciyyяvi  olan  kяskin  konfliktin  XXЫ 
яsrdя artыq zяiflяmяyя baшladыьыnы iddia etmяk olar. 
 
Elmin  bцtцnlцkdя  hяqiqяtin  aшkar  olmasыnыn  qayьыsыnы 
чяkmяsi,  dinin  isя  kor  –  koranя  etiqadla  mяhdudlaшmasы  haq-
qыndakы tяsяvvцr artыq arxaizmdir. Иki hяqiqяt haqqыnda tяlimin 
qяdim  tarixi  vardыr;  indi  isя  o,  cяmiyyяtin  intellektual 
inkiшafыnыn bцtцn gediшi ilя aktuallaшmышdыr. 
 
XX  яsrin  gюrkяmli  alimi,  kvant  mexanikasыnыn  yaradы-
cыlarыndan biri olan Verner Heyzenberq demiшdir: «Mяn tяbiяt 
elmlяrinin  юz  sferasыnda  hяqiqiliyinя  heч  bir  шцbhя  yeri 
qoymadan inansam da, heч vaxt tяsяvvцr edя bilmяrяm ki, dini 
                                                 
80
 См.напр. Панарин А.С. Искушение глобализмом. М., 2000.; Хантингтон 
С
.Столкновение цивилизаций. М., 2006. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
267
fikrin  mяzmununu  bяшяriyyяtin  шцurunun  aradan  qaldыrыlmыш 
pillяsinin bir hissяsi kimi kяnara atmaq mцmkцn olsun. Bцtцn 
hяyatыm boyunca mяn daima bu iki mяnяvi alяmin uyьunluьu 
barяdя  fikirlяшmiшяm,  чцnki  mяndя  heч  vaxt  onlarыn  reallыьыna 
шцbhя  yeri  qalmamышdыr.  Sюhbяt  bu  iki  hяqiqяtin  bir-birinя 
qыsaca  vя  dцrцst  ifadя  edilmяsi  чяtin  olan  mцnasibяtindяn 
gedir» 
 
Fяlsяfi  fikir  tarixindя  dini  etiqadыn  idraki  statusu 
problemi  dini  etiqadla  biliyin  qarшыlыqlы  mцnasibяti  kimi  чыxыш 
edib  vя  яn  mцxtяlif  terminoloji  libasda  –  etiqadla  idrak, 
etiqadla elm, etiqadla mistika, etiqadla tяsяrrцfatчыlыq, etiqadla 
etika  vя  s.  qarшыdurmalarыnda  indi  dя  юzцnц  bцruzя  verir. 
Ancaq  bu  gцn  o,  etiqadla  rasionallыьыn  qarшыlыqlы  автоматик 
mцnasibяti problemi kimi ifadя olunur, bizim mюvzu konteks-
tindя  isя  юz  mяnfяяtinin  maksimallaшdыrыlmasыna  vя  itkilяrinin 
minimuma  endirilmяsinя  canatan  «iqtisadi  insanla»  etiqadыn 
mцnasibяti шяklindя чыxыш edir. 
 
Belяliklя,  rasionallыq  (sяmяrяlilik)  bu  vя  ya  digяr  insan 
birliyinin  idrak  vя  tяsяrrцfatчыlыq  sferasыnda  rяhbяr  tutduьu, 
istifadя  etdiklяri  kifayяt  qяdяr  dayanыqlы  qayda,  norma  vя 
standartlarыn mяcmusu kimi baшa dцшцlцr. Dяrketmя fяaliyyяti-
nin norma, qayda vя standartlarыnыn mяcmusu biliyi digяr nюv 
informasiyalardan – fikirlяrdяn, mяlumatlardan, qiymяtlяndir-
mяlяrdяn vя s. fяrqlяndirir. 
 
Belяliklя  etiqad  vя  bilik  bir-birinя  ziddirmi,  yoxsa  yox? 
Mцasir  fяlsяfя  sюylяyir  ki,  etiqad  biliklя  tяkcя  ona  gюrя 
ziddiyyяt  tяшkil  etmir  ki,  o,  sцbut  edilmir,  yaxud  guya  naqis, 
kяm – kяsirli bilikdir; ona gюrя ki, etiqad hяqiqяtlя mцnasibяt 
qurmaьыn  tamam  baшqa  formasыdыr.  Marksist  ideoloqlarы  dini 
etiqadы  tяnqid  edirlяr,  eyni  zamanda,  obyektiv  ideyanыn 
subyektiv  vasitяsi  kimi  etiqadыn  tяbiяtini  araшdыrыrlar.  Mяшhur 
sovet filosofu, SSRИ Elmlяr Akademiyasы  Fяlsяfя Иnstitutunun 
keчmiшdя  direktoru  olmuш  P.V.Kopnin  bu  mяsяlяyя  baxaraq, 
biliyin  hяqiqiliyinя  vя  praktiki  fяaliyyяtin  dцzgцnlцyцnя  olan 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
268
inamla  insan  enerjisinin  mяnasыz  itkisinя  aparan  dini  etiqadы 
prinsipial  olaraq  fяrqlяndirir.  Etiqad  da  bilik  kimi  vacibdir, 
ona gюrя ki, «etiqad biliklя praktiki fяaliyyяt arasыnda mцяyyяn 
aralыq  hяlqяdir,  o  sadяcя,  bilik  deyil,  юz  mяslяkinя  canatan 
insanыn iradяsi, hisslяri ilя ilhamlandыrыlan bilikdir»
81
. Яgяr dini 
etiqadыn  rяsmi  marksist  nяzяriyyячisi  цчцn  vacib  olan 
tяnqidindяn yayыnsaq, yuxarыda gюstяrdiyimiz fikirlяrdя insanыn 
alяm  haqqыndakы  tяsяvvцrlяrinin  hяyata  keчmяsinя  can  atmasы 
nяzяrя чarpacaq dяrяcяdя diqqяti cяlb edir. 
 
Belяliklя,  demяk  oar  ki,  etiqad  (inam)  hяr  hansы  biliyin 
sadяcя mяlumat verdiyini deyil, cavab tяlяb etdiyini dяrk edяn 
anda,  insanыn  yiyяlяndiyi  biliyя  mцnasibяtdя  юzцnц  шяxsiyyяt 
kimi  tяyin  etmяsidir.  Elя  etiqadыn  юzц  insanыn  hяyatda  шцurlu 
surяtdя юz mяqsяdinя чatmaьa can atan iradяsidir. Onun hяyat 
mяqsяdinin  bцtцn  varlыьыn  son  яsaslarы  ilя  birbaшa  baьlandыьы 
hallarda (bu яsaslar isя fюvqяltяbii, ilahi mяzmun daшыyыr) bizim 
qarшыmыzda  dini  etiqad  dayanыr.  Hяr  bir  dindя  bu  reallыq 
юzцnяmяxsus шяkildя anlaшыlыr. 
 
Mяlumdur  ki,  mцxtяlif  dinlяr  mюvcuddur,  ancaq 
mцяyyяn  цmumi  xцsusiyyяtlяr  bцtцn  dinlяrя  aiddir.  Mцxtяlif 
dinlяrin  tarixi  tяhlili  gюstяrir  ki,  sakral  mцnasibяt  elementi, 
yяni,  dinlя  яlaqяdar  olan  paklыq,  yaxud  mцqяddяslik  bцtцn 
dinlяr  цчцn  immanent  vя  цmumidir.  Mцxtяlif  dinlяrdя  bu  яn 
yцksяk  dяyяr  mцxtяlif  cцr  baшa  dцшцlцr:  monoteist  dinlяrdя  o 
Allahla eynilяшdirilir. Politeist dinlяrdя allahlarыn panteonu ilя, 
baшqa  dinlяrdя  isя  ruh  alяmi,  yaxud  яxlaqi  dяyяrlяr,  texniki 
qцvvяlяr vя s. ilя eynilяшdirilir. 
 
Gюrkяmli  rus  tяdqiqatчыsы  F.F.Zelinski  «Xristianlыьыn 
rяqiblяri»  fundamental  iшindя  «din»  anlayышыnыn  mяnasы  haq-
qыnda  yazыr:  «Din  –  tяkcя  mяzhяb,  dindarlыq  deyil;  bu  nя  ilя 
nяticяlяnirsя  nяticяlяnsin,  bizi  bizdяn  yuxarы  nя  «ilяsя  baь-
layan» (religans) gizli zяncirdir».
82
 Burada sюhbяt ondan gedir 
                                                 
81
 Копнин П.В. Гносеологические и логические основы науки. М., 1974. сящ. 252. 
82
 Зелинский Ф.Ф. Соперники христианства. СПб., 1995. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
269
ki, insan юz dцnyagюrцшцndя bюyцk  Gюzяgюrцnmяzя yer tapыr 
vя  onunla  baьlыlыьыnы  hiss  edir.  Din  incяsяnяt    яsяrlяri  ilя  
birlikdя    yaranmышdыр.    Din  dя,    incяsяnяt  kimi  insanы  hяyatы 
boyu  mцшayiяt  edяn  яzablara  baxmayaraq,  hяyatыn  mяnasыnы 
tapmaьa, onun dяyяrini aчmaьa cяhd edir. Dinя mцxtяlif mц-
nasibяtlяr mюvcuddur; onlarыn arasыnda dini yalan, «xalq цчцn 
tiryяk»  kimi  qяbul  eдяnlяr  dя  vardыr  (K.Marks).  Bir  чох 
haлlarda  bu  onunla  яlaqяdardыr  ki,  dini  sferada  da,  insanыn 
fяaliyyяt gюstяrdiyi hяr bir sahяdя olduьu kimi, sui – istifadя ilя 
rastlaшmalы olursan. Ancaq adamlar чох vaxt юzlяrini baшqa cцr 
apara  bilmirlяr.  Sui  -  istifadя,  xцsusяn,  hakimiyyяt,  o  cцm-
lяdяn,  dini  hakimiyyяt  sahiblяrindя  tяzahцr  edяn  tяbii  insan 
xцsusiyyяtidir. 
 
Bu  gцn  dцnyada,  xцsusяn,  Qяrbdя  cяmiyyяtin  hяyat 
fяaliyyяtinin  bцtцn  sahяlяrinin  dinin  tяsirindяn  azad  edilmяsi 
kimi  baшa  dцшцlяn  dцnyяvi  cяmiyyяt  yaranыb.  Ona  mцnasibяt 
birmяnalы  deyildir;  чох  vaxt  o,  bяшяriyyяt  tarixindя  analoqu 
olmayan  vя  юz  nяticяsinя  gюrя  aьlasыьmaz  qeyri-adi 
eksperiment kimi qiymяtlяndirilir. Dцnyяvilяшdirilmiш cяmiyyя-
tin  mяrkяzi  dяyяri  nяdir?  Bir  qayda  olaraq  bu,  Qяrbin  liberal 
humanizmi  kimi  anlaшыlыr.  Lakin  bяшяriyyяtin  яbяdi  istяyinin 
hяyata  keчirilmяsi  kimi  tяrяnnцm  edilяn  humanizm  юzц 
allahsыz din xцsusiyyяtlяri kяsb edir. Mяlum olduьu kimi, Allah 
heч  dя  bцtцn  dinlяrdя  mюvcud  deyil.  Bizim  dцnyяvi  etik 
idealыmыz  da  aьыl  vя  ruh  haqqыnda  hansыsa  konsepsiyalara 
яsaslanыr  vя  daha  яnяnяvi  dinlяr  kimi,  insan  hяyatыnыn  yцksяk 
mяnasыna olan inam цчцn яsas verir. 
 
Son  illяr  bu  mяsяlяlяr  kяskin  diskussiyalara  sяbяb  olur. 
Bu  diskussiyalara  amerikan  filosofu  Samuel  Щantinqtonun 
dinя  яsaslanan  mцasir  sivilizasiyalarda  konfliktlяrin  artmasы 
haqqыnda  XX  яsrin  90-cы  illяrinin  ortalarыnda  meydana  чыxan 
konsepsiyasы  tяkan  verdi.  Mцяllifin  tяsvir  etdiyi  dцnyanы 
gюzlяyяn  hяyяcanlы  perspektivin  doьurduьu  ilk  шokdan  sonra 
hazыrda  Щantinqtonun  xristian  vя  islam  sivilizasiyalarы 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
270
arasыndakы  konflikt  haqqыnda  konsepsiyasыnы  rяdd  edяn  чохlu 
opponentlяr  vardыr.  Bu  opponentlяr  mцsяlman  юlkяlяrindя 
tяzahцr  edяn  ekstremizmin  xristianlыьa  qarшы  yюnяlmяdiyini 
qeyd edяrяk, vurьularыn yerini dяyiшirlяr. Bu mцbarizя onlarыn 
fikrincя  dцnyяvilяшmiш  qяrb  cяmiyyяtinin  bцtцn  alяmя  pozucu 
tяsirinя  qarшы  yюnяldilmiшdir.  Щantinqton  dцnyanыn  mцxtяlif 
юlkя  vя  regionlarыnыn  iqtisadi,  rasional,  siyasi  vя  mяdяni 
inkiшafыna dair юz tяdqiqatlarыna яsaslanaraq belя nяticяyя gяlir 
ki,  dinin  yenidяn  dirчяlmяsi,  hяmчinin,  indigenizasiya  hadisяsi 
ilя  baьlы  olan  qlobal  fenomendir.  Иndigenizasiya  qeyri  –  qяrb 
xalqlarыnыn  qяrb  hяyat  tяrzinin  tяrяfdarlarы  olmuш  vя  qяrb 
tяhsili  almыш  nцmayяndяlяri  tяrяfindяn  qeyri  –  qяrb  mяdяniy-
yяtinin  dirчяldilmяsidir.  Иndigenizasiya  ХХ  яsrin  80  –  90-cы 
illяrindя  bцtцn  qeyri  –  qяrb    dцnyasыnыn  gцndяlik  mяsяlяsi 
olub,    Asiya  vя  mцsяlman  юlkяlяrinя  юz  xalqlarыnыn  mяnяvi 
dяyяrlяrinin, bir qayda olaraq, яnяnяvi dinlяr яsasыnda  dirчяl-
mяsinя  baшчыlыq  edяn,  Qяrbdя  яla  tяhsil  almыш,  lakin  indige-
nizasiya olunmuш parlaq liderlяr verdi. 
 
Bцtцn  dцnyanыn  qяrblяшdirilmяsi  vя  amerikanlaшdыrыl-
masыnыn  zяiflяmяsi  barяdя  danышmaq  цчцn  чохlu  faktiki 
materiallar  vardыr.  Bir  sыra  Asiya  юlkяlяrindя,  xцsusяn,  Шяrqi 
Asiyada  (Malayziya,  Иndoneziya,  Sinqapur,  Cin,  Yaponiya, 
Hindistan  vя  s.)  vahid  inkiшaf  modelinin  qяbulu  haqqыnda 
tяsяvvцrlяr  шцbhя  altыna  alыndы.  Самуел  Hantinqton  yazыr: 
«Qяrb  ideologiyasыnыn  hakim  mюvqe  tutduьu"  proqressiv 
eranыn  sonunun  шahidlяri  oluruq  vя  чохsaylы,  mцxtяlif  siviliza-
siyalarыn  qarшыlыqlы  tяsirdя  olacaqlarы,  rяqabяt  aparacaqlarы, 
yanaшы  mюvcud  olduqlarы  vя  bir  –  birinя  uyьunlaшacaьы  eraya 
daxil  oluruq.  Bu  qlobal  indigenizasiya  prosesi  Yer  kцrяsinin 
bir чох regionlarыnda dinin dirчяlmяsindя geniш tяzahцr edяrяk, 
юzцnцn  яn  qabarыq  ifadяsini  Asiya  vя  islam  dюvlяtlяrinin 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
271
iqtisadi  vя  demoqrafik  dinamizmi  ilя  шяrtlяnяn  mяdяni 
dirчяliшlяrindя tapыr
83
» 
 
Sivilizasiyalarыn  tяsnifatыna  dair  чохsaylы  nяzяriyyяlяrdя, 
bir qayda olaraq, onlarыn bu vя ya digяr dinlя яlaqяlяndirilmяsi 
diqqяti  юzцnя  cяlb  edir.  Biz  indi  onlarыn  spesifik  xцsusiyyяt-
lяrinя mцraciяt edяcяyik. 
 
Цч  dцnya  dini  genetik  cяhяtdяn  bir  –  birilя  baьlыdыr: 
иудаизм,  xristianlыq,  islam.  (Dцzцnц  desяk,  иудаизм  yяhudi-
lяrin,  yяni,  bir  xalqыn  dini  olsa  da,  o,  yayыlma  dяrяcяsi  vя  yя-
hudi  diasporunun  dцnyaya  tяsirinя  gюrя  шяrti  olaraq,  dцnya 
dinlяrinя aid еdiлиr). Bu dinlяri onlarыn etnik – dil mяnbяlяri vя 
bibliyanыn  tяk  ulu  atasы  Avraama  (Иbrahimя)  gюrя  semit, 
Avraam dini adlandыrыrlar. 
 
Иудаизм  яsas  etibarilя  dцnyanыn  mцxtяlif  юlkяlяrindя 
yяhudi  яhalisi  arasыnda  чохlu  sayda  ardыcыllarы  olan,  bugцn-
lяrяdяk qorunub saxlanыlan qяdim monoteist dinlяrdяn biridir. 
Иsrail dюvlяtindя иудаизм faktiki olaraq dюvlяt dinidir. Yяhudi 
xalqыnыn  tarixi  mцqяddaratы  onun  bцtцn  dцnyaya  sяpяlяnmiш 
diaspora шяklindя mюvcudluьu zяrurяtinя gяtirib чыxardы. Onlar 
qцrbяtdяki  hяyata  uyьunlaшaraq  hяr  шeylяrini  itirя  bilяrdilяr, 
ancaq  tarixi  milli  birlik  шцuruna  qida  verяn  iudaizmin  
sayяsindя юz identikliklяrini qoruyub saxlamышlar. 
 
Tяqiblяrя  mяruz  qalыb  dцnyanы  dяrbяdяr  gяzmяyя 
mяcbur  olaraq,  onlar  xцsusi  hяyat  tяrzi  formalaшdыrdыlar. 
Vяrяsяlik  цzrя  яmlak  mцlkiyyяtinя  bel  baьlamaьa  dяymяzdi. 
Yaшadыqlarы  юlkяlяrdя  siyasi  vя  ideoloji  dяyiшikliklяrя  gюrя  sяr-
sяri hяyata dцчar olduqlarы цчцn, onlara yaшamaq цчцn яmin-
liyi  yalnыz  hюvsяlя,  яmяksevяrlik,  ciddilik,  qяnaяtcillik,  цzц-
yolalыq,  hiylяgяrliyя  яsaslanan  fяaliyyяt  verя  bilяrdi.  Bu,  elm, 
maliyyя, sяnяt sferalarы, yяni, чох yer tutmayan, ancaq kifayяt 
qяdяr mobil sahяlяrdir. Bu faktы inkar etmяk mцmkцn deyildir 
ki,  yяhudilяr  yaшadыqlarы  юlkяnin  iqtisadi  hяyatыnda,  xцsusяn, 
                                                 
83
 Хантингтон С.Столкновение цивилизаций. М., 2006. С. 136. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
272
kapitalist  tяsяrrцfat  sisteminin  inkiшafыnda  spesifik  rol 
oynamышlar.  Yяhudilяrin  orta  яsrlяrdя  vя  Yeni  dюvrdя  iqtisadi 
fяaliyyяt  gюstяrdiklяri  bir  sыra  spesifik  sahяlяr  mюvcud  ol-
muшdur.  Birincisi,  bu  girovla  borc  verilmяsindяn    tutmuш  iri 
dюvlяtlяrin  maliyyяlяшdirilmяsinяdяk  olan  maliyyя  sahяsidir. 
Иkinci,  sahя  xыrda  ticarяt,  hяmчinin,  pяrakяndя  vя  topdan 
ticarяt,  qiymяtli  kaьыzlarla  ticarяt,  valyuta  mцbadilяsi  vя 
nаьdsiz  hesablaшmalar  цzrя  pul  kючцrmяlяridir.  Dюvlяtdяn 
vergi  toplamaq  hцququnun  satыn  alыnmasы,  mцstяmlяkячilik 
fяaliyyяtin  vя  mцharibяlяrin  maliyyяlяшdirilmяsi  dя  bu  sahя-
lяrdяndir.  Bцtцn  bunlar  mцasir  Qяrb  kapitalizminя  xas  olan 
hяm hцquqi, hяm dя tяsяrrцfat fяaliyyяtidir. Yяhudilяr Qяrbdя 
mцvяffяq  olduqlarы  bцtцn  fяaliyyяt  sahяlяrinin  чохunu  юzlяri 
yaratmayaraq,  Шяrqdяn,  orta  яsr  Qяrbindяn  (mяsяlяn,  birja) 
gюtцrцb spesifik formalarda hяyata keчirmiшlяr; dюvlяt vя шяxsi 
kreditin  verilmяsi  prinsiplяri  isя  orta  яsr  шяhяrlяrindя 
yaranmышdы  vя  hцquqi  formada  yeni  dюvrdя  mцasir  dюvlяt  vя 
kredit idarяlяrinin tяlяblяrinя uyьunlaшmышdы. Onlar (yяhudilяr) 
mцasir  kapitalizmя  xas  olan  spesifik    yeni  sahяlяrdя  -  sяnaye 
mцяssisяlяrindя  яmяyin  rasional  tяшkili  sahяsindя,  demяk  olar 
ki, iшtirak etmяmiшlяr. 
 
Mяшhur alman sosioloqu, filosofu, iqtisadчы Maks Veber 
(1864-1920) hesab edir ki, «bunun яn dяrin prinsipial sяbяblяri 
qovulmuш  xalq  qismindя  yяhudilяrin  xцsusi  xarakterindя, 
dinindя kюk salmышdыr». 
 
Иудаизм etikasы zяminindя  yяhudilяrя iqtisadiyyat sahя-
sindя  spesifik  sahibkarlыq  fяaliyyяti  vasitяsilя  юz  iqtisadi  яhя-
miyyяtlяrini tяsdiq etmяk asan deyildi. Sahibkarlыq fяaliyyяti ilя 
mяшьul  olan  dindar  yяhudinin  etmяli  olduqlarы  yяhudilяr 
arasыnda  ya  birbaшa  qanuna  zidd  sayыlmalы  (Yяhvanыn  sima-
sыnda  ilahi  qanuna),  ya  яnяnяyя  gюrя  шцbhяli  sayыlmalы,  ya  da 
yalnыz  юzgяlяrя  rяva  bilinmяlidir.  Bu  cцr  fяaliyyяt  heч  vaxt 
mцsbяt  etik  dяyяr  kimi  qiymяtlяndirilmяyib.  Yяhudi  etikasы 
«юzlяrininkini»  vя  «юzgяlяrini»  dяqiq  ayыrыr.  Юz  qardaшыna 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
273
mцnasibяtdя  rяva  gюrцlmяyяn  яmяl,  baшqasыna  mцnasibяtdя 
tamamilя mцmkцn sayыlыr. Yяni, ikili яxlaq qanunilяшdirilir. Bu 
zaman  mюmin    yяhudi  asan  qazanc  яldя  etmяk  istяyini  dяrin 
dindarlыqla  asanlыqla  birlяшdirя  bilir.  Dindar  yяhudinin  aьlыna 
da  gяlmяz  ki,  ehtiyac  iчindя  olan  yяhudi  sяnяtkarlarыnыn  mюv-
cudluьu  шяraitindя  sяnaye  burjuaziyasыnыn  formalaшmasыnыn 
ilkin  шяrtlяrindяn  бири  кими  meydana  чыxan  tipdя  mцяssisяlяr 
yaratsыn. 
 
Yяhudi  dini  цчцn  yer  цzяrindяki  hяyatыn  яhяmiyyяtini 
vurьulamaq  xarakterikdir:  «Яgяr  яlindя  шitil  tutursansa,  sяnя 
deyirlяr  ki,  Maшiax  (Messiya)  gяlib  -  яvvяlcя  шitili  яk,  sonra 
Maшiaxы qarшыla» (Raban Иohann Ben Zakoy, ЫЫ яsr). Tяsadцfi 
deyildir  ki,  xristianlыq,  yaxud  islamdan  fяrqli  olaraq, 
иуадизмдя,  axirяt  hяyatы  problemi  nяzяrя  чarpmыr,  -  Tюvratda 
(mцqяddяs  kitab)  praktiki  olaraq  belя  yazыlar  yoxdur.  Bax-
mayaraq  ki,  иудаизм  monoteizmin  tarixяn  birinci  formasы  vя 
mяnbяyi  kimi  чыxыш  edir,  иуадизм  daxilindя  fяrdi  (шяxsi)  etiqad 
deyil, kollektiv – icma etiqadы mяrkяzi fenomen kimi чыxыш edir: 
mяsяlяn,  dini  ayinlяr  sahяsindя  fяrdi  ibadяtя  nisbяtdя  birgя 
ibadяtlяr daha цstцn sayыlыr. Gцndяlik hяyatda geniш yayыlan vя 
maddi cяhяtdяn stimullaшdыrыlan kollektiv kюmяk praktikasы da, 
bir чох cяhяtdяn, mяhz bununla шяrtlяnir. Иudaizmin ehkamlarы 
sыrasыna  yяhudilяrin  Allah  tяrяfindяn  seчilmiш  xalq  olmasы 
haqqыnda  ehkam  daxildir.  O,  hюkm  edir  ki,  yяhudi  xalqыnыn 
baшlыca  missiyasы  sяrt,  lakin,  яdalяtli  allah  Yяhvanыn  rяhbяrliyi 
altыnda dцnyanы kamillяшdirmяkdir. 
 
Bцtцn  dцnyaya  sяpяlяnmiш  yяhudilяr  artыq  psixoloji 
cяhяtdяn  qloballaшmanыn  ardыcыllarыdыr.  Tarixdя  yяhudilяrin 
mцstяsna  rolu  haqqыnda  tяsяvvцrlяrdяn  qidalanan  yяhudi 
шцuru, mцasir qloballaшma prosesindя "yяhudi mяsяlяsini" hяll 
etmяk  цчцn  geniш  fяaliyyяt  meydanы  tapыr.  Hazыrda  оnun  яsas 
fяaliyyяt  zonasыnы  qloballaшmanыn  lideri  olan  Amerika  tяшkil 
edir.  Nя  vaxtlarsa  marksist  dцnya  inqilabы  ideyasыnы  qяbul 
etmiш  Rusiya  da  onlarыn  fяaliyyяt  dairяsinя  daxil  idi.  Чохlu 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
274
sayda  yяhudi  mяnшяli  boлшevik  komissarlarы  ateizm  pярdяsi 
arxasыnda  gizlяnяrяk  vя  yяhudi  –  xristian  mяnявi  irsinя  sadiq 
qalaraq,  istismarчыlara  qarшы  mцbarizя  aparыr,  zяiflяri  vя 
яzilяnlяri mцdafiя edirdilяr. Roma imperiyasыnыn tarixinя qarыш-
dыьы  dюvrdяn  baшlayaraq,  yяhudilяr  Yeni  dюvrцn  bюyцk  inqi-
lablarы  da  daxil  olmaqla,  hяmiшя  zяiflяrin  vя  istismar  olu-
nanlarыn tяrяfinдя олmuшlar. 
 
Dцnya  bu  gцn  yenя  dя  юz  mяnbяyini  qяdim  sivilazisi-
yalardan  gюtцrяn  –  bцtюvlцkdя  bяшяriyyяtinmi,  yoxsa  Allah 
tяrяfindяn seчilmiшlяrin? – xilasы mяsяlяsi qarшыsыnda dayanmыш-
dыr.  Bu  gцn  xilas  yolunu,  qlobalistlяrin  fikrincя,  bяшяriyyяtin 
yalnыz  "qыzыl  milyardы"  цчцn  qapыlarы  aчыq  olan  postindutrial 
gяlяcяkdя  gюrцrlяr.  Amerikanыn  qloballaшma  missiyasы  uьur 
qazanacaьы  tяqdirdя,  yяhudilяri  amerikan  istehlak  cяmiy-
yяtindя яriyib yoxa чыxmaq tяhlцkяsi gюzlяyir. Bu missiya uьur 
qazanmayacaьы  tяqdirdя,  onlar  bu  qlobal  avantцraya  gюrя 
haqq, hesab vermяk mяcburiyyяtindя qalacaqlar. Belяcя qяdim 
dini  шцur  xalqы  юz  tarixinin  bцtцn  keшmяkeшlяrindя  mцшayiяt 
edяrяk,  mцtlяqlяшdirildiyi  tяqdirdя  onun  mюvcudluьunu  son 
dяrяcя tяhlцkяli hяddя чatdыrыr. 
 
Xristianlыq  dцnyada  яn  geniш  yayыlmыш  vя  inkiшaf  etmiш 
dini sistemlяrdяn biridir. O, bцtцn kontinentlяrdя mюvcud olsa 
da,  hяr  шeydяn  яvvяl,  Qяrbin  dinidir.  Lakin  bu  Qяrb  dininin 
юzцnцn dя kюklяri Qяdim Шяrq mяdяniyyяtinя gedib чыxыr. 
 
Xristianlыq fюvqяlmilli dцnya dini kimi bцtцn yaxыn шяrq 
-  Aralыq  dяnizi  dцnyasыnыn  Roma  imperiyasыnыn  tяrkibindя 
olduьu  bir  шяraitdя  meydana  gяlmiшdir.  O,  iudaizm  sekta-
larыnыn, yunan – roma fяlsяfяsinin vя Шяrq dinlяrinin tяsirlяrinin 
kяsiшdiyi  bir  mяkanda  tяшяkkцl  tapmышdыr.  Bir  vaxtlar  iudaizm 
dяrin  bюhran  keчirirdi.  Son  nяticяdя  o,  yer  цzцnя  gяlяrяk 
insanlarыn  gцnahlarыnы  юz  цzяrinя  gюtцrmцш,  cяmiyyяt  tяrя-
findяn  baшa  dцшцlmяyяrяk  чarmыxa  чяkilmiш  bюyцk  Xilaskar 
haqqыnda  sonralar  geniш  yayыlmыш  ideyaya  baшlanьыc  verdi.  Bu  
ideya  иudeyanыn  юzцndя  vя  ona  yaxыn  rayonlardakы  yяhudi 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
275
diasporуnda  meydana  чыxmыш  erkяn  yяhudi  –  xristian 
icmalarыnыn baшlыca silahыna чevrildi. 
 
Hцquqsuzlarыn vя binяsiblяrin dini olan erkяn xristianlыq 
radikal  elementlяrdяn  dя  azad  deyildi.  Bu,  hяr  шeydяn  яvvяl, 
юzцnц  яn  цmumi  bяrabяrlik  ideyasыnыn  dюnmяdяn  tябliь 
edilmяsindя  gюstяrirdi.  Var  –  dюvlяtin,  sяrvяt  toplamaq  hяris-
liyinin pislяnmяsi dя bu qяbildяn sayыla bilяr. 
Roma  imperiyasыnыn  siyasi  vя  mяdяni  cяhяtdяn  Qяrb  vя 
Шяrq  hissяlяrinя  bюlцnmяsi  tяdricяn  Qяrb  vя  Шяrq  kilsяlяrinin 
bir  –  birindяn  tяcrid  edilmяsinя  gяtirib  чыxardы.  Qяrbdя 
imperatorun  hakimiyyяtinin  tяnяzzцlя  uьramasы  vя  sonda 
imperiyanыn  parчalanmasы  nяticяsindя  lяьv  edilmяsi  kilsяnin 
baшчыsы  olan  Roma  yepiskopunun  nцfuzunun  son  dяrяcя  art-
masыna  sяbяb  oldu.  Bizans  imperiyasыnыn  qorunub  saxlandыьы 
Шяrqdя  isя  kilsяnin  patriarxlarы  imperatordan  asыlы  olduьuna 
gюrя, Шяrq kilsяsi mцstяqil deyildi. Qяrbdя kilsяnin mцtlяq ha-
kimiyyяtinя  qarшы  etirazlarыn  doьurduьu  Reformasiya  hяrяkatы 
vя onun xristianlыqda yaratdыьы yeni tяriqяt olan protestantizm 
dцnyяvi  inkiшafa  gцclц  tяkan  verdi.  Шяrqdя  isя  pravoslav  kil-
sяnin dюvlяtlя qovuшmasы dinin nцfuzu ilя mцqяddяslяшdirilmiш 
daha  mюhkяm  яnяnяlяr  yaratdы.  Bu  fяrq  sonralar  Avropa 
xalqlarыnыn sonrakы tяkamцlцndя яhяmiyyяtli rol oynadы. 
 
Xristianlыьыn  tяsяrrцfatчыlыq  normalarыna  tяsiri  яn 
qabarыq formada protestantizmdя юzцnц bцruzя verir. Katoli-
sizmin  qяddar  fanatizmi  vя  aчыq-aшkar  aqressivliyi  nяticяsindя 
kilsяnin  iri  feodal  mцlkiyyяtчisinя  чevrilmяsi,  dюvlяt  baшчы-
larыnыn, yaranmaqda olan burjуaзiyanыn вя bцtцn dinляря qarшы 
mцxalif  mюvqe  tutan  qцvvяlяrin  ciddi  etirazlarыna  sяbяb  oldu. 
Renessans  (Иntibah)  dюvrц  son  nяticяdя  kilsя  iсlahatlarыna  vя 
protestantizmin meydana чыxmasыna tяkan verdi. 
 
Xristianlыьыn шяrq qolu olan pravoslavlыq Kiyev Rusunda 
X  яsrdя  qяbul  edildi.  Bu  hadisя  rus  maddi  vя  mяnяvi  mяdя-
niyyяtinin  formalaшmasыna  gцclц  tяsir  gюstяrdi.  Pravoslavlыьыn 
tяsiri altыnda sяlяmчiliyi, alverчiliyi, acgюzlцyц vя tamahkarlыьы 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
276
ittiham edяn dцnyaduyumu formalaшmaьa baшladы. Яhalinin яn 
savadlы  tяbяqяsini  ruhanilяr  tяшkil  edirdi.  Baшlыca  tяhsil  mяr-
kяzlяri ися monastыrlar idi. 
 
Orta  яsrlяr  Rus  dюvlяtindя,  feodal  mцnasibяtlяrinin 
inkiшafы шяraitindя hakimiyyяt, torpaq vя mцlkiyyяt problemlяri 
юn  plana  чыxdы.  Pravoslav  mцtяfяkkirlяr  xalqыn  mяnяvi  atalarы 
kimi  asket  hяyat  tяrzini  tяbiь  edяrяk,  varlanmanыn  bцtцn  for-
malarыnы  yolverilmяz  hesab  edirdilяr.  Pravoslav  ruslarыn  sosial 
–  iqtisadi  varlыьыnыn  яn  qabarыq  xцsusiyyяtini  Rusiyanыn  яsrlяr 
boyu  kяndli  юlkяsi  olmasы  tяшkil  edirди.  Buna  gюrя  dя    aqrar 
mяsяlя, demяk olar ki, bцtцn rus filosoflarыnыn, sosioloqlarыnыn 
vя  iqtisadчыlarыnыn  diqqяt  mяrkяzindя  olmuшdur.  Rus  xalqыnыn 
milli  xarakterindя  юzцnц  az-чох  dяrяcяdя  bцruzя  verяn 
doqmatizm, asketizm, юzц naminя iztirablara dюzmяk vя юzц-
nц  qurban  verя  bilmяk  qabiliyyяti  bir  чох  cяhяtdяn  pravoslav 
dini яnяnяlяri яsasыnda formalaшmышdыr. 
 
XVЫ яsrdя Qяrbdя xristian kilsяsini Иntihab dюvrцnцn zяr-
bяlяrindяn qorumaq цчцn Reformasiya katolik xristianlыьыn яsas-
larыnыn  islahatы  proqramыnы  irяli  sцrdц.  Reformasiyanыn  liderlяri 
olan  Lцter,  Kalvin  vя  Mцnser  papanыn  gцnahsыzlыьы  haqqыnda 
katolik  ehkamыna,  яnяnяvi  dini  mяrasimlяrdя  hюkm  sцrяn 
lцzumsuz dяbdяbяyя, kilsяnin Allahla insan arasыndakы vasitячilik 
missiyasыnыn hяddяn artыq шiшirdilmяsinя qarшы чыxdыlar. Иslahatчыlar 
dini  fяrdiyyяtчilik  mюvqeyindяn  чыxыш  edяrяk  hяr  bir  dindarыn 
Bibliyanы sяrbяst шяkildя oxumaq vя шяrh etmяk hцququna malik 
olduьuну  elan  edirdilяr.  Bu  baxыmdan  ,Bibliyanыn  milli  dillяrя 
tяrcцmя  edilmяsinin  bюyцk  яhяmiyyяti  vardы.  Kilsяnin 
strukturunun vя dini ibadяtin sadяlяшdirilmяsi ideyasы, sadяliyя vя 
ciddiliyя  чaьыrышlar,  mяnяvi  юzцnяnяzarяtin  dini  fanatizmя  qarшы 
qoyulmasы  yaranmaqda  olan  burjuaziyanыn  maraqlarыna  uyьun 
idi. 
 
Bu  mяsяlяlяrin  iшыqlandыrыlmasыnda  alman  alimi 
M.Veberin  "Protestant  etikasы  vя  kapitalizmin  ruhu"  яsяri 
xцsusi  юnяm  daшыyыr.  Onu  яsasяn,  "kapitalizmin  ruhu"  adlan-

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
277
dыrdыьы  tяsяrrцfatчыlыq  ideologiyasыnыn  yaranmasы  maraqlan-
dыrыrdы.  Mцasir  kapitalizmin  meydana  чыxmasы  цчцn  mяnяvi 
sяciyyя  daшыyan  bir  sыra  шяrtlяrin  tяшяkkцl  tapmasы  zяruri  idi, 
чцnki  var-dюvlяtin,  sadяcя,  toplanmasы  bunun  цчцn  kifayяt 
deyildi.  Veber  bu  xцsusi  tяsяrrцfatчыlыq  ideologiyasыnыn  struk-
turunda dini faktorun roluna xцsusi яhяmiyyяt verirdi. O, sta-
tistik  mяlumatlar  яsasыnda  sцbut  edirdi  ki,  kapitalizmin 
formalaшdыьы  ilkin  dюvrlяrdя  kapitalistlяr,  sahibkarlar  vя 
ixtisaslы  fяhlяlяrin  mцtlяq  яksяriyyяtini  protestant  tяriqяtinя 
mяnsub  olan  adamlar  tяшkil  edirdi.  Veberin  fikrincя, 
kapitalizm  hяr  cцr  qadaьalarы  vя  normalarы  inkar  edяn 
fыrыldaqчыlarыn  vя  dяlяduzlarыn  allahsыzlыьыndan  deyil,  katolik 
kilsяsinin  vяd  etdiyi  kollektiv  xilas  olmaьa  цmidlяrini  itirmiш 
adamlarыn  Allah  qarшыsыndakы  bюyцk  qorxusundan  baш 
qaldыrmышdыr.  Protestantizm  xilas  yolunu,  katolиsиzmdяn  fяrqli 
olaraq,  ardыcыl  olaraq  insanыn  юz  hяyatыnы  dini  ibadяtlяrя  sяrf 
etmяsindя  deyil,  dini  motivlяrlя  шяrtlяnяn  dцnyяvi  fяallыqda 
gюrцrdц. Belяliklя, protestantizm dцnyяvi fяaliyyяti Allaha xoш 
gedяn  bir  яmяl  kimi  dяyяrlяndirяrяk,  yeni  dini  яxlaq  nor-
malarыnыn cяmiyyяtin mцяyyяn tяbяqяlяri arasыnda yayыlmasыna 
stimul verdi. Bu normalar o dюvrdя kapitalizm цчцn sяciyyяvi 
olan tяsяrrцfatчыlыq etikasыnыn яsasыnы tяшkil edirdi. 
 
VЫЫ  яsrdя  yaranmыш  Иslam  dini  tezliklя  xяlifяnin 
hakimiyyяtinя tabe olan bюyцk bir cяmiyyяtin tяшkilati prinsipi 
kimi  чыxыш  etmяyя  baшladы.  Bu  din  cяmiyyяtin,  яsasы  mцqяddяs 
Quranda  olan  sosial  strukturunu  vя  яxlaqыnы  mцяyyяn  edяn 
qanun  statusu  kяsb  etmiшdi.  Иslam  tяkcя  din  deyil,  bцtюv  bir 
sivilizasiya  vя  mяdяniyyяt,  dюvlяt  vя  hцquq  sistemi,  tяsяrrцfat 
vя  iqtisadiyyat,  mцsяlman  tarixi,  fяlsяfяsi  vя  incяsяnяtidir. 
Dцnyяvi  hakimiyyяt  Иslamda  dini  hakimiyyяtlя  qыrыlmaz 
surяtdя baьlыdыr. 
Аллаща  инамла  ислам  яхлагына  риайят  етмяси  инсаны  мя-
нявиййатын али сявиййясиня  чатдырыр вя ижтимаи щяйатын  юзцлцнц 
мющкямляндирир.  Христианлыгдан  фяргли  олараг,  исламда  йериня 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
278
йетирилмяси мцмкцн олмайан щеч бир  тяляб йохдур. Инжил кими 
Гуран  да  инсаны  зящмятя  чаьырыр  –  зящмяткеш  инсан  о  дцнйа-
дакы  рифащыны  тямин    етмиш  олур.  Инсан  сябрли  вя  тявазюкар  ол-
малыдыр.  Бу  дцнйанын  чятинликляриня  мятинликля  синя  эярмяли, 
гябр щяйатындан  хиласа цмид бяслямялидир. 
Исламын, демяк олар ки, мяшьул олмадыьы дцнйяви проблем 
олмадыьындан,  о,  лап  яввялдян  елмя  вя  тящсиля  эцжлц  дястяк 
вермиш,  «бешикдян  гябрядяк  оху»  буйурмушдур.  Мцщяммяд  
Пейьямбяря  мяхсус  олан  бу  щядис  –  яняня  чох  мяшщурдур  вя 
мцсялман  дцнйасынын  интеллектуал  даиряляриндя  тез-тез  истифадя 
олунур.  Бу  щядис  исламын  елмя  вя  цмумиййятля,  мядяниййятя 
мцнасибятинин бариз нцмунясидир. Исламы вя онун цмумбяшяри 
дцнйа  мядяниййятинин  инкишафындакы  ролуну  дястякляйянляр    бу 
эцн дя бу щядисдян аргумент кими истифадя едирляр. 
Юз  инкишафынын  чичяклянмя  дюврцндя  –  ЫХ-ХЫЫ  ясрлярдя 
Мцсялман Шяргинин сивилизасийасы щямин дюврцн Гярби Авропа 
мядяниййятиндян даща чох дцнйяви биликлярин йайылмасы вя елми 
кяшфлярля сяжиййялянир. 
Сонракы  йцзилликлярдя    Гярби  Авропа  китабсевярляринин 
теолоэийанын  щюкмранлыьындан  тядрижян  узаглашыб,  Интибащ  вя 
Йени  дювр    дащилярини  иряли  сцрмяляри  ислам  сивилизасийасынын  
уьурлары иди. 
Ислам дцнйасы ону, бир тяряфдян, сивилизасийасынын тяряггиси 
иля  жялб  едян,  диэяр  тяряфдян  ися  юзцнцн    адятляри,  давраныш 
моделляри вя сийаси фяалиййяти иля итяляйян Авропа иля гаршылашды.  
Бурада  йеня  дя  Шярг-мцсялман  вя  Гярб  -  Авропа 
дцнйаларынын  уйьунсузлуьу  вя  бир-бирини  гаршылыглы    тамамла-
мадыьы  мянзяря  йараныр.  Лакин  бу  гаршылашма    ислам  дцнйасы 
цчцн юз тарихинин вя яввялки эцжцнцн дярки иля  яламятдар олду 
вя  икили  жящдин  мцщафизякар  вя  модернист  истигамятлярин 
йаранмасы  иля нятижялянди. 
Мцщафизякар  мейлин  нцмайяндяляри  сонракы  ялавялярдян 
тямизлянмиш,  саф    исламын  еркян  принсипляриня  гайытмаьы  зярури 
щесаб  едирдиляр.  Беля  бир  иллцзийа  мейдана  эялди  ки,  бу  прин-

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
279
сиплярин  кюмяйи  иля  кечмиш  яряб-мцсялман  сивилизасийасынын 
эцжлц  потенсиалыны  йенидян  жанландырмаг  мцмкцн  олажаг. 
Исламда  модернист  истигамятин    тяряфдарлары  ися,  гярб  сивилиза-
сийасынын  тясири  алтына  дцшяряк  щесаб  едирдиляр  ки,  дцнйанын 
эяляжяк  инкишаф  йолу  Авропаны  тяглид  етмяк  вя  онун  наилий-
йятиня  уйьунлашмагдадыр.  Тябии  олараг,  бу  мейлляр  инкишаф 
етдикжя,  онлар  арасындакы  зиддиййят  дя  дяринляширди;  бу,  онлар 
арасында  зиддиййятя  вя  гаршыдырмайа  эятириб  чыхарды  ки,  бу  да 
чох  тящлцкялидир,  чцнки  ислам  дцнйасында  динля  сийасят  сых 
ялагядядир. 
Арашдырдыьымыз  мювзу  контекстиндя  унутмаг  олмаз  ки,  
ижтимаи  щяйатын  мцхтялиф  сфераларында  эюзгамашдырыжы  уьурлары 
вя  ирялиляйишляри иля сечилян гярб моделинин христиан, даща дягиг 
десяк,  протестант  яняняляри  иля  шяртлянян  кюклц    фяргляри  вардыр. 
Ейни  заманда,  мцасир  дцнйада  Асийа-Сакит  океан  реэиону 
юлкяляринин уьурлу инкишафы  аналитикляри беля бир фикря эятирди ки, 
капитализмин гярб моделиндян башга, диэяр модел – протестант 
капитализминдян  фяргли  олараг,  мясялян,  конфусичилик  адланан 
шярг модели мювжуддур. Доьрудан да  жямиййят щям яняняви 
гярб, щям дя яняняви конфусичилик, йахуд ислам  моделляриндян 
узаглашмагла  ян  али  мцасир  стандартлара  наил    ола  биляр.  Бура-
дан  беля  нятижяйя  эялмяк  олар:  саьлам  дцшцнжя  варса  мцхтялиф 
мядяни  яняняляря  малик  истянилян  жямиййятдя  истяр  игтисади, 
истярся  дя  сосиал  планда  инкишаф  етмиш  жямиййят  гурмаг 
мцмкцндцр. 
Мцтяхяссисляр  щесаб  едирляр  ки,  беш  мювжуд  пройект  – 
американ,  Авропа,  Йапон,  Чин,  Ислам  –  ичярисиндя  дцнйанын 
эяляжяк инкишафыны  мцяййянляшдирмяк щцгугу даща чох ислама 
аиддир.  Дцздцр,  о,  юзцнцн  ян  зиддиййятли    вя  щяля  формалаш-
мамыш сявиййясиндядир. Индики мярщялядя о, садяжя олараг, гярб 
дцнйасы  цчцн  щяля  дя  сирли  олан    мядяниййятляри  бирляшдирмяйя 
жящд эюстярир. Бу  пройект,  щяля ки, айдын игтисади перспективляр 
тягдим  етмяйиб, лакин исламын  мянажа нисбятян эянж олмасы иля 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
280
ялагядар,  пассионарлыьын  мювжудлуьу    ян  гейри-ади  гярарларын 
мцмкцнлцйцнц нязярдя тутур. 
Дащи  инэилис  тарихчиси,  щуманисти  вя  мцтяфяккири 
А.Ж.Тойнби  (1889-1975)  щесаб  едир  ки,  тарихдя  Гярбя  гаршы 
дура  биляжяк  ян  бюйцк  гцввялярдян  бири  –  исламдыр.    Яслиндя, 
Авропа  сивилизасийасы  юз  мцстягиллийини  Ислам  дцнйасы  иля 
мцбаризядя ялдя етмишди. 
ХХ  ясрдя  ислам  дцнйасы  да  гярбляшмя  йолуна  гядям 
гойду,  лакин  гярб  сивилизасийасынын  бир  чох    харижи  атрибутларыны 
мянимсяся  дя,  ХХЫ  ясрдя  о,  даща   чох  юз дини  вя  мядяни  ори-
ъиналлыьыны  мющкямляндирир.  Истисна  олунмур  ки,  «исламын  бяшя-
риййятин  гардашлыьы  яняняси,  гярбин  онларла  миллятляр  цчцн 
суверенлик    янянясиндян  даща  жялбедижи  идеала  чевриля  биляр».
84
 
Тойнби  цчцн айдындыр ки, ислам сивилизасийасы щятта ян  габагжыл 
гярб  технолоэийаларыны  беля  мянимсяйя  биляр,  бундан  ялавя, 
защирян гярб, либерал нцмуняляриня уйьун эялян ижтимаи варлыьын 
формаларыны  да  юзцнцнкцляшдиря  биляр.  Лакин  йеня  дя  ма-
щиййятжя бу сивилизасийа исламдыр. Ислама, еляжя дя, бцтцн дцнйа 
динляриня  хас  олан    дини  егосентризмля  вя  сечдикляри  йолун 
дцзэцнлцйцня  шяксиз  инамла    бяшяриййятин  мцмкцн  гядяр  бю-
йцк  щиссясини  ящатя    етмяк  мцмкцн  олажагдыр.  Яэяр  мювжцд 
шяраитдя  бу  жцр  «мцражият»  там  сакит  реаллаша  билярся,  онда 
ислама гаршы  истянилян тягиб, щям али, щям дя там ади анламда 
жидди мцгавимятля гаршылашажаг. Бурада Ислам сивилизасийасынын 
юзцнямяхсус мцдафия формалары, о жцмлядян, щярби формасы да 
истисна олунмур. 
Исламын диэяр сивилизасийалара мцнасибятинин  бу жцр анла-
шылмасы,  сюзсцз,  христиан  яхлаг  фялсяфясинин  йетишдирдийи  Авропа 
шцурунун нцмунясидир. Мцщяммяд Пейьямбярин ардыжылларына 
яввялдян  хас  олан  эцжлц  мянявиййат    вя  юз  дини  идеалларыны, 
щятта ялляриндя силащ горумаг  бажарыьы М.Веберя ясас верир ки, 
                                                 
84
 Тойнби А. Мир и Запад //Цивилизация перед судам истории. М., 2003, сящ.450. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
281
исламы мейдана эялдийи дюврдя «Силки истигамятлянлирилмиш щярби 
дин»
85
 адландырсын.  
Бязи  конйуктур  гярб  сийасятчиляринин  исламы  терроризля  
ялагяляндирмясиня,  тяяссцф  ки,  Авропа  фялсяфясиндя  дя  раст 
эялинир.  Алман  фялсяфясинин  классики  Щеэел  «тарих  фялсяфяси»  
ясяриндя  исламын  мейдана  эялмясиня  тохунараг  бу  щадисяни 
«Шяргдя ингилаб» кими гиймятляндирир. 
Дащи  диалектик,  христиан  цчлцйцнцн  мцдафиячиси  ясаслы 
ислам 
монотеизмини 
абстраксийанын 
щюкмранлыьы 
вя 
ардыжылларынын «бюйцк шювгля ... жан атдыглары» мцжярряд айинин 
гялябяси  кими  гиймятляндирир:  «...Бу  шювг  фанатизм  иди... 
Фанатизм  о  заман  зярури  олур  ки,  о,  конкрети  вираня  гойур, 
даьыдыр; лакин мящяммядчилийин фанатизми щям дя ян алийя  наил 
ола  биляр.  Бу  алилик  бцтцн  хырда  мараглардан    азаддыр  вя 
жомярдликля  кишилийя  хас  олан  бцтцн  дяйярляри  юзцндя  жям-
ляшдирир».  Еля    бурадажа  шок  цмумиляшдимя  апарыр:  «Бурада 
принсип  ла  релиэион  ет  та  терреур  (дин  вя  террор),  Робеспйердя 
олдуьу кими – ла либерте ет та терреур (азадлыг вя террор)»
86
. Гаты 
авропасентрист  олан  Щеэел  исламын  тарихдяки  йериня  даир 
бахышларына  беля  йекун  вурур:  «Христиан  юлкяляри  иля  рягабят 
нятижясиндя  Авропанын  йалныз  бир  кцнжцня  сыьынан,  щазырда 
Асийа  вя Африкайа сыхышдырылан ислам артыг, цмумдцнйа тарихи 
аренасындан  чохдан  чыхыб  вя  йенидян  шярг  динжлийиня  вя  щяря-
кятсизлийиня  гайыдыб».
87
  ХЫХ  ясрин  яввялляриндя  Берли  Уни-
верситетиндя  юз  мцщазиряляриндя    дащи  мцтяфяккир,  бах,  беляжя 
чыхыш  едирди.  Доьрудан  да,  эюрцнцр,  дащи  инсанларын  бюйцк 
йанылмаларынын  олдуьуну гейд едян мцдрикляр щаглыдырлар. 
Исламын  тарихдяки  йериня  вя  онун  цчцн  верилян  кядярли 
прогнозлара даир бу жцр фикирляря ряьмян, ислам динамик инкишаф 
                                                 
85
 Вебер М. Социология религии // Избранное. Образ общества. М., 1994, 
сящ.271.  
86
 Гегель Г. Соч. Т.ВЫЫЫ. М., Л., 1935, сящ.337 
87
 Yenə orada. сящ.339. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
282
йолу кечяряк, бу эцн артыг 1,5 млн. тяряфдар топлайараг, бцтцн 
дцнйаны Ислам Интибащы щаггында данышмаьа вадар едир. 
Мяшщур  сосиал  философлардан  бири  олан  Щантингтонун 
фикринжя,  мцсялманларын  олдугжа  бюйцк  гисми  игтисади  инкишаф 
нятижясиндя даща чох юзцня  инам ялдя едир,   ислама юзцнямях-
суслуьун,  мянанын,  ганунилийин,  инкишафын,  язямят  вя  цмидин 
мянбяйи кими мцражият едирляр. Бцтцн бунлар бир шцарда  ифадя 
олунур:  «Ислам  –  щялл  бурдадыр».  Ислам  Интибащынын  бюйцк 
щярфля  йазылмасыны  Щантингтон  онунла    изащ  едир  ки,  бу  просес 
бяшяриййятин 1/5-ни ящатя едир вя  ящямиййят етибариля, Америка, 
Франса,  Рус  ингибаларына  гаршы  гойулуб,  гярб  жямиййятиндяки 
протестант ислащаты иля щям охшар, щям дя мцгайися олунандыр. 
Ясл  мцсялманлар  цчцн  ислам  –  тякжя  дин  дейил,  щям  дя 
щяйат тярзидир. Ислам Интибащы иля Протестант Ислащатлары арасында 
аналоэийаны  файдалы  щесаб  едян  Щантингтон,  охшарлыьы  онда 
эюрцр  ки,  щяр  ики  просес  мювжуд  институтларын  стагнасийа  вя 
коррупсийайа  гаршы реаксийасыдыр. Онлар юз динляринин даща саф 
формасына,    гайыдыша  чаьырырлар,  ямяйи,  низам-интизамы  тяблиь 
едяряк,    орта  тябягянин  мцасир  вя  динамик  нцмайяндялярини 
жялб    едирляр.  Бир  вахтлар  протестантлыг  кими  Ислам  интибащы  да 
няинки  игтисадиййатда,  щямчинин,  щяйатын  бцтцн  сащяляриндя 
эениш ислащатлара жан атыр вя бу ислащатлар щяйатын цстдян – ашаьы 
йенидянгурулмасы  кими  гиймятляндириля  биляр.  «ХХ  ясрин 
сонунда  Ислам  Интибащынын    Шярг  йарымкцрясиня  тясирини  инкар 
етмяк  –  ХВЫ    ясрин  сонунда  протестант  Реформаларынын  (исла-
щатларынын)  Авропа  сийасятиня  тясирини  инкар  етмяк  кими  бир 
шейдир».
88
 
Бизя щям мядяниййят, щям дил, щям тарих вя ялбяття ки, дин 
бахымындан  йахын  олан  Тцркийя    мисалы  диггятя  лайигдир.  Беля 
ки,  узун  иллярдир  ки,  Тцркийя  мцхтялиф  сфераларда,  хцсусиля, 
сийасят вя игтисадиййатда, гярбя мейллийини  горуйуб сахлайыр вя 
Авропа  Бирлийиня  дахил  олмаьа  иддиа  едир,  сон  илляр  ярзиндя  ися  
                                                 
88
 Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. М., 2006, с.164 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
283
щакимиййятдя  исламмейлли  рящбярлярдир.  Сон  парламент  сечки-
ляриндя сечижиляр йеня дя исламчылара етибар етдиляр. Бцтцн бунлар 
улу  Ататцркцн  ислащатлары  нятижясиндя  динин  рясмян  дювлятдян 
айрылдыьы  бир юлкядя баш верир. Лакин щяр бир заманын юз щюкмц 
вар.  Мцасир  Тцркийянин  банисинин  хидмятлярини  йцксяк 
дяйярляндирян  исламчы  Ядалят  вя  Инкишаф  Партийасы  антидогма-
тизм вя Гярбля ямякдашлыьын  щяйата кечирилмясиня сядагятлилик 
нцмайиш етдирир. Исламчыларын активиндя юлкядя сон илляр ярзиндя  
7%-дян ашаьы дцшмяйян игтисади артым вар, Тцркийянин Авропа 
Бирлийиня гябул олунмасы цчцн данышыглар давам етдирилир. Ейни 
заманда,  юлкядяки  мювжуд    мцхалифят  радикал  ислама  чаьы-
рышларла мцбаризя апарыр, орду ися яняняви олараг, юлкянин дцн-
йяви  тямялинин  кешийиндя  дурур.  Бунунла  йанашы,  олдугжа  ва-
жибдир  ки,  ислами  дяйярляр  шкаласы  вя  гярб  мядяни  дяйярляринин 
синтезиня  ясасланан  юлкядя  милли  юзцнямяхсуслуг  горунуб 
сахланыр.  
Ислами  дяйярляря  ясасланараг,  игтисади  мцнасибятлярин 
гурулмасынын щуманист принсипинин щяйата кечирилмясинин бариз 
нцмуняси  кими  касыб    мцсялман  юлкяси  олан  бангладешли 
профессор  Мущаммяд  Йунусун  фяалиййятини  эюстярмяк    олар. 
О,  банк  иши  сащясиндя  уникал  систем  йарадыб,  уьурла  щяйата 
кечирир.  АБШ-да  тящсилини  баша  вуруб,  1976-жы  илдя  вятяниня 
гайыдыб, «кянд банкы»  лайищясини ишя салды (Грамин банк). 30 ил 
ярзиндя Грамин 5,7 милйард доллар кредит вериб. Бу эцн банкын 
2026  бюлмяси  Бангладешин  бцтцн  кяндляриндя    хидмятляр  тяклиф 
едир.  Цмумдцнйа  Банкынын  мялуматларына    ясасян  Грамин 
Бангладешин  70  милйон  сакининин  щяйат  тярзинин  йахшылашды-
рылмасына йардымчы олуб.  
Щамыйа  мялумдур  ки,  ади  банклар  касыблара  кредит  айыр-
мыр,  онлары  боржуну  юдяйя  билмяйян  щесаб    едир,  онлардан 
зяманят вя мцгавиля тяляб едир, гадынлара борж вермир, мцштя-
риляри  шящярлярдя,  юз  офисляриндя  эюзляйир.  М.Йунусун  иддиасына 
эюря  ися,  Грамин  банкы  щяр  бир  касыбын  гапысыны  дюйцб,  она 
йериндяжя  конкрет  кюмяк  ялини  узатмалыдыр.  Микрокредит 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
284
формасында  –  микрокюмяк.  Грамин  банк  юз  мцштяриляриндян 
щцгуги  зяманят    тяляб  етмир,  етибар  ясасында  вя  билаваситя 
гадынларла  ишялйир.  Бцтцн  бунлар  шярият  ганунларынын  мювжуд 
олдуьу мцсялман юлкясиндя баш верир. 
М.Йунусун  малиййя  програмыны  реаллашдыран  Грамин 
банкын  конкрет  ишляри  юлкядя  касыбларын    вязиййятинин  ящя-
миййятли  дяряжядя  йахшылашмасына  сябяб  олду.  20  ил  яввял  яща-
линин  70-75%-и    сяфалятдя  йашайырды.  90-жы  иллярдя  йохсуллуьун 
сявиййяси  илдя  1%  ашаьы  енирди.  ЫЫЫ  миниллийин  илк  беш  или  ярзиндя 
бу  сявиййя  10%-я  дцшдц.  Гаршыйа    гойулмуш  мягсядя  эюря 
2015-жи  илядяк  йохсуллуг  щядди  ики  дяфя  ашаьы  дцшмялидир,  беля 
ки, Бангладешин игтисадиййаты йахшы темпля – 6-7% артыр. 
2006-жы илдя ашаьыдан игтисади вя сосиал инкишаф тяшяббцсцня 
жящдя эюря  М.Йунус  Нобел мцкафатына лайиг эюрцлдц. 
Ялбяття,  Ислам  интибащи  модернляшмя,  гисмян  дя  игтисади 
модернляшмя  иля  баьлыдыр.  Лакин  бу  просес  йухарыда  гейд 
етдийимиз  мцщафизякар  гцввялярин  якс  тясири    ужбатындан, 
пяракяндя эедир. 
Ислам  дцнйасынын  юзц  мцряккяб  вя  чохмяналыдыр.  Она 
эюря  дя,  мясяляйя  биртяряфли  йанашма  щяр  щансы  бир  фактын 
тящрифиня  сябяб  олур.  Мясялян,  Щантингтон  ислам  юлкяляриндя, 
хцсусиля,  эянж  йашда  интенсив  ящали  артымы  факты  цзяриндя 
дайаныр. О щесаб едир ки, «Шярги Асийанын мяняви йцксялиши игти-
сади актын  темпи иля шяртляндийи щалда, Ислам Интибащы ящали арты-
мынын нязарячарпажаг темпи иля шяртлянир».
89
   Прогнозлара яса-
сян,  дцнйа  ящалисинин  2025-жи  иля  кими  артымында  30%  мцсял-
манларын пайына дцшцр. Бунунла йанашы Щантингтон щесаб едир 
ки, эянжлярин сайынын артмасы истяр  мцсялман юлкяляриндя, истяр-
ся дя гоншу юлкялярдя гейри-стабиллийя, ислащатлара, етиразлара вя 
ингилаблара сябяб олажаг, эярэинлик йарадажаг. 
Юз гяти фикирляриня  вя  нятижяляриня эюря интеллектуал даиря-
лярдя  тез-тез  тянгид  олунан  Щантингтон,  Ислам  Интибащына 
                                                 
89
 Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. М., 2006, сяш. 271. 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
285
мцнасибятдя  дя  эюзлянилмяз  нятижяляр  иряли  сцрцр.  Бир  тяряфдян, 
Ислам Интибащы, санки эюстяряжяк ки, «ислам-яхлагла, юзцнямях-
суслугла,  мяна  вя  инамла  баьлы  проблемлярин  щялли  йолудур», 
лакин  сосиал  ядалятсизлик,  сийаси  репрессийалар,  игтисади  эерилик  вя 
щярби  зяифлик кими проблемляри ислам щялл едя дилмяз.  
Диэяр  тяряфдян,  мясялян,  дейяк  ки,  Кичик  Асийа  вя  Индо-
незийада  игтисади  тярягги  давам  едяжяк,  онда    онлар  Гярб  вя 
Асийа  модели  иля  рягабят  едя  биляжяк  инкишафын  «исламы 
моделини»  йарадажаглар. 
Юз мцстягиллийини  ялдя едян кечмиш Совет Иттифагы юлкяляри 
сырасында  Азярбайжан  халгы  да  чохлу  сосиал-сийаси,  игтисади  вя 
мяняви проблемлярля цз-цзя галды. Беля щалларда  халгын тарихи, 
онун мядяни яняняляри юз ориъиналлыьынын горунмасы цчцн  явяз-
олунмаз васитядир. Бунлар олмадан,   кечид мярщялясиндя чятин-
ликляри дяф етмяк гейри-мцмкцндцр. Тоталитар коммунист реъи-
минин  атеист  идеолоэийасы  вя  динля  перпессив  мцбаризя  цсуллары 
нечя илляр ярзиндя ону халгын шцурундан силиб ата билмяди. 
Азярбайжанын  да  демократик  йениляшмя  шяраитиндя  вя 
йанашмалар  плцрализминдя  ахтарышда  олан  интеллектуалларынын 
ислами  кюкляриня мцражият етмяляри  там тябиидир. Бу бахымдан, 
сосиал-игтисади  мцнасибятлярин  вя  сащибкарлыьын  яняняви  вя 
мцасир  ислам  нормалары  контекстиндя  юлкянин  игтисади  инкишаф 
йолларына  щяср  олунмуш  ишляр  даща  чох  диггяти  жялб  едир.  Бу 
мянада  И.Фейзуллабяйли  вя  Я.Байрамовун    2000-жи  илдя    няшр 
олунмуш «Ислам. Сосиал-игтисади мцнасибятляр»   вя М.Мейбул-
лайевин  2004-жи  илдя  ишыг  цзц  эюрмцш  «Ислам  игтисадиййаты» 
монографийалары диггятя лайигдир. 
Бу  ясярлярдян  щяр  бири  арашдырылан  проблемя  юз  тющфясини 
верир вя юлкянин эяляжяк  сосиал вя игтисади  инкишафы иля ялагядар 
щям  елми,  щям  дя  эениш  ижтимаиййяти  марагландыран  суаллары 
юзцнямяхсус  шякилдя жавабландырыр. 
И.Фейзуллабяйли вя Я.Байрамовун монографийасында илкин 
диггяти  чякян,  онларын  «ислам    игтисадиййаты»  анлайышына  
мцнасибятидир.  Мцяллифляр  ону  гябул  етмирляр,  щесаб  едирляр  ки,  

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
286
«ислам  игтисадиййаты»  кими  цмумиляшдирмя  ислам  идейасынын  
бцтювлцйцня  хялял  эятирир,    ону  мящдудлашдырыр  вя  мцгяддяс 
Гуранш-Кяримин  мянтиги-фялсяфи  ясасларына  сюйкянмир.  Мцяллиф-
лярин фикринжя,  исламда игтисадиййат  ижтимаи инкишафын  айырлмаз 
щиссясидир. Бу жцр жящдляр ися  ислама тамамиля йад олан, бяшя-
риййятин  тарихи  инкишафынын  арашдырылмасында  материалист-монист 
методун  тякрарланмасыдыр.  «Ислам,  игтисадиййаты  мцтлягляш-
дирмир,  яксиня,  ону  сосиал  тяряггинин  айрылмаз    атрибуту  кими 
гябул едир».
90
  
Яэяр  хатырласаг  ки,    щяля  марксизм  классикляри  жямиййятин 
щяйатында игтисадиййатын йеринин бу  жцр дярк олунмасына гаршы 
чыхырдылар,  онда  мцяллифлярин  игтисади  детерминизмя  гаршы 
йюнялмиш  гяти инкари мцнасибятя бяраят газандырмаг олар. 
Арашдырдыьымыз  мювзу бахымындан, мцяллифлярин  сосиал вя 
мяняви  нормаларла  сых  ялагядя  олмадан  уьурлу    игтисади  инки-
шафын  мцмкцнсцзлцйц фикриня ясасланмалары, олдугжа ящямий-
йятлидир.  Бу  мювгенин  тясдиглянмяси  цчцн    мцстягиллик  га-
занмыш  Асийа  вя  Африка  юлкяляринин    инкишафына  даир  мисаллара 
истинад едилир. 
Биз  ися,  юз  нювбямиздя,  гейд  едирик  ки,  бюйцк  рус  алими, 
академики,  Русийа  ЕА-нын  Игтисадиййат  Шюбясинин    кечмиш  
рящбяри  Д.С.Лвовун  фикриня  -  «Игтисадиййат  яхлаги  олмалыдыр» 
истинад едирик. О, яминдир ки, игтисади амилляр йалныз  о сярщядляр 
дахилиндя  важиб  вя  зяруридир  ки,  щакимиййят  юз  щярякятляри  иля 
инсанын  дахили  аляминин  бцтювлцйц  цчцн  тящлцкя  тюрятмир, 
игтисади  ислащатлар  тарихян  инсанларын  шцурунуда  кюк  салмыш 
сосиал  ядалят  щаггында  тясяввцрляриня  зидд  чыхмыр.  Мцасир 
Русийа  реаллыгларына  истинад  едян  Д.Лвов  гейд  едир  ки,  базар 
ислащатлары ейфорийасында изн верилян щядди  ашыб кечибляр.  
Али  чыхыш  йолуну    кцтляви  истещлак  жямиййяти  олан  базар 
жямиййяти  иля  мцгайисядя  тамамиля  фяргли  щярякятверижи  
гцввяйя малик игтисадиййатда эюрцр. Символик вар-дювлятя жящд 
                                                 
90
 Фейзуллабяйли И., Байрамов Я. Ислам. Сосиал-игтисади мцнасибятляр. Бакы, 2000, 
сящ.56. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
287
явязиня  –  йцксяк    кейфиййятли  щяйата  жящд.  Бу  кейфиййятя  сяни 
ящатя едянлярин щяйатыны йахшылашдырмадан наил олмаг мцмкцн 
дейил. Бурада: «Юзцня кюмяк етмяйин ян йахшы йолу – зяифя кю-
мяк етмякдир»
91
  - принсипи ишлямялидир. 
Эюрдцйцмцз  кими,  фикирляр  истяр  христиан,    истярся  дя 
мцсялман  мяняви  адятляриня  вя  бизим  мцяллифлярин  мювгейиня 
уйьундур.  
Ирищяжмли  «Ислам игтисадиййаты»  монографийасынын мцяллифи 
М.Мейбуллайев исламын инкишафынын, онун илк дюврляриндян мц-
сялманлыьы  гябул  етмиш  мцхтялиф  юлкялярдя  онун  принсипляринин 
щяйата  кечирилмясинядяк  щяртяряфли  мянзярясини    йарадыр.  Тябии 
ки,  ясас  диггят  нязяри  мясяляляря  йюнялдилиб,  гисмян  дя  «ислам 
игтисадиййаты»  консепсийасынын  формалашмасы  проблеми  араш-
дырылыр.    
Ислам  игтисадиййатынын  тябиятини  арашдыран  мцяллиф  беля 
нятижяйя  эялир  ки,  ислам  игтисадиййаты  капиталист,  йахуд  сосиалист 
системи  елементляринин  синтези  ясасында  гярарлашмыр.  Демяли, 
бурада сющбят Гурани - Кяримин принсипляриня ясасланан цчцн-
жц йолдан эедир. Гейд олунур ки,   ислам игтисадиййаты ани актла  
йаранмаса да, о, цмумбяшяри дяйярляри юзцндя якс етдирир. 
Мцяллиф    эюстярир  ки,  ислам  игтисадиййаты  принсипляриня 
кечмяк цчцн ики мцщцм тялябя ямял олунмалыдыр. Биринжиси, иг-
тисади фяалиййят цчцн ялверишли олан  мцщит йарадылмалыдыр. Дюв-
лят  йарадылан  норматив  гайдалара  нязарят  етмялидир.  Икинжиси, 
ямлак вя мцлкиййят тохунулмазлыьы тямин олунмалыдыр.
92
 
Китабда  ислам  яхлаг  нормаларына  хцсуси  диггят  йетирилир. 
О,  игтисадиййатын  бярабярщцгуглу    игтисади  мцщитин  шяртляриня 
ясасланан  ислам  игтисади  принсипляринин  йарадылмасыны    тямин 
етмяйя имкан верир.  
Биз  щесаб  едирик  ки,  бир  амил  исламы  башга  динлярдян 
фяргляндирир. Щеч шцбщясиз ки,  онларын да тяркибиндя тясяррцфат 
                                                 
91
 Львов Д. Экономика должна быть нравственной. Интервью // Лмтературная 
газета
. М., 24-30 декабря. 2004, №51-52. 
92
 Мейбуллайев М.Х. Ислам игтисадиййаты, Бакы, 2004, сящ.267-272 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
288
щяйатында  тятбиг едилян нормалар системи мювжуддур. Ислам ися 
башга динлярдян онунла фярглянир ки, онда  цмуми консептуал 
характерли  номралардан  башга    тясяррцфат  эюстяришляриня  ямял 
етмяни тянзимляйян мцяййян нормативлик дя вар.  
М.Мейбуллайев  исламын  ясас  игтисади  принсиплярини  щяр  бир 
диндарын йериня йетирмяли олдуьу беш приниспдян чыхарыр. Анжаг  
алтынжы  принсип  дя  вар  ки,  бу  да  ислам  дининин  мцдафияси  цчцн 
мцщарибяйя  щазырлыг  мянасыны  дашыйан  жищаддыр.  М.Мейбул-
лайевин  китабында  раст  эялдийимиз  интерпретасийасы  (шярщи)  мяш-
щур  илащиййатчы,  Гурани  -  Кяримин  Азярбайжан  дилиня  тяржцмя 
едян  Няриман  Гасымоьлунун  жищада  вердийи  мцасир    тярифля 
щямащянэ сяслянир. Щяр ики мцяллиф щесаб едир ки, сцлщ шяраитиндя  
ислам  принсипляринин  тяблиьи  чох  актуалдыр,  сярвятин  зящмятля 
топланмасы  вя  онун  дцшцнцлмцш  шякилдя  сярф  едилмяси  жищад, 
йяни юз дини уьрунда мцбаризя щесаб олуна биляр.
93
 
М.Мейбуллайев  юз  тящлилляриндя  эюстярир  ки,  исламын  
эюстяришляриндян  щеч  олмаса    дюрдцнцн  йериня  йетирилмяси  
диндарын  кифайят гядяр тямин олунмасыны тяляб едир  ки, бу да 
уьурлу  тясяррцфат  фяалиййяти  шяраитиндя  мцмкцндцр.  Беляликля, 
исламын  мяняви  ясасларында    игтисади  фяалиййятя  тящрикетмя  
вардыр. 
Игтисадиййатла  динин,  хцсусян  дя  исламын  гаршылыглы  мцна-
сибятляри мясяляляриня мараьын бюйцк олдуьуну  Х.Й.Виттевинин 
«Суфилик  фяалиййятдир.  Сярт  дцнйада  мцвяффягиййят,  илщам  вя 
бцтювлцк  адлы»  китабында  инкишаф  етдирдийи  консепсийасы  сцбут 
едир. 
Мцяллиф – д-р Щендрик Йощаннес Виттевин парлаг игтисадчы 
карйерасыны  гурмуш,  Роттердамда  игтисадиййат  профессору, 
Щолландийа  малиййя    назири  вя  Бейнялхалг  Валйута  Фондунун 
малиййя директору вязифяляриндя ишлямишдир. О вахтлар о, исламын 
суфилик тялиминя щядсиз дяряжядя мараг эюстярирди. Щятта о,  ону 
                                                 
93
 Yenə orada. сящ. 81. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
289
юз    щяйатынын  мянасы  щесаб  етмишдир.  Щал-щазырда    Бейнялхалг 
Суфилик Щярякатынын  витсе-президентидир. 
«Мадди  алямдяки  фяаллыгла  дини  вя  мяняви  идеаллара 
сядагятлилийи бир арайа нежя эятирмяли»? суалына жаваб тапмаьа  
чалышан д-р Виттевин «Дин вя игтсиадиййат», «Игтисадиййатла рущ-
ланмаг»  фясиллярини  хцсуси  олараг  гейд  едир.  «Суфилик  игтисад-
чынын вя йа малиййя назиринин, банкирин щяйаты иля нежя бир арайа 
эяля биляр»? суалына мцяллиф юзцнямяхсус кинайя иля жаваб верир: 
«Бизи бу щяйатда  йашадан бизим эизли мащиййятимиз,  рущумуз, 
бу дцнйанын тяжрцбясиня эюстярдийимиз  мараьымыздыр. Суфилийин 
идеалы  дахили  вя  харижи  алями  бир-бириня  уйьунлашдырмаг,  дцн-
йада фяал олмаг, игтисадчы, йахуд  сийасятчи, (туталым)  олмагла 
йанашы, ейни заманда, илащи идеала гуллуг етмякдир. Бу ики щя-
йат  аспекти  арасында  еля  таразлыг  йаратмаг  лазымдыр  ки,  дахили 
ишыг  щяйат  фяалиййятиня  шяфяг  сачыб  ону  ясасландыра    билсин. 
Ялбяття,  бу  щалда  биз  щармонийайа  жан    атмаг  жящди  иля  
цзляшмиш  олуруг».  Анжаг  беля  бир  суал  мейдана  чыхыр:  мяняви 
уьурла  щяйат  уьуру  бир  арайа  эяля  билярми?  Мцяллиф  бирмяналы 
олараг  суала мцсбят жаваб верир вя дахили алямин харижи алямя 
уьур ялдя етмякдя кюмяклик  эюстярмясинин цсулларыны эюстярир. 
Мцасир  модернизмдя  мцлащизялярин  чыхыш  нюгтясини 
исламын «тарихян кечижи» олан гярарлары иля «ябяди вя дяйишмяз» 
(култ,  яхлаг  мясяляляри)  приниспляринин  бир-бириндян  фяргляндирил-
мяси  тяшкил  едир.  Сонунжусу  практики  олараг  фяалиййятин  бцтцн 
сащялярини – сийасяти, игтисадиййаты  вя с. ящатя едир. 
ХХ  ясрин  башланьыжындакы  модернизмля  мцгайисядя 
аксентляр санки  жцзи дя олса, дяйишмишдир.  Сонунжусу мцяййян 
гярб  институтларынын  гябулуну  онларын  исламын  «замандан  кя-
нар» сосиал-игтисади эюстяришляриня  жаваб вермяси иля изащ едирди. 
Анжаг  мцасир  консепсийаларда  «замандан  кянар»  эюстяришляр 
кими йалныз етик тялимляр галыр. Онлар инсанларын сярбяст, конкрет 
вахт  шяраитиндян асылы олан фяалиййятинин чевик чярчивяляри» кими 
чыхыш  едир.  Мцвафиг  олараг,  «ясил»  ислам  жямиййяти  ислам 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
290
дяйярляри  системи  чярчивясиндя  инсанын  азад,  лакин  мотив-
ляшдирилмиш фяалиййят формасы кими сяжиййяляндирилир.
94
 
Бу  доктриниал  фикирляр  мцасир  модернизм  тялимляринин 
ясасына  чеврилир,  беляликля  дя,  исламын  капитализм  эерчяклийиня 
даща йахшы  уйьунлашмасына шяраит йарадылырды. Мцсялман ишэц-
зар  даирляринин  даща  вестернляшмиш  тябягяляринин  марагларыны 
якс  етдирян  бу  истигамятлярдян  бири  ачыг-ашкар  капитализми 
мцдафия  едир, Гурани - Кяримин технократик тярздя шярщ  едир.  
Мцасир  модернизмин  ясас  хцсусиййяти  ися  ондан  ибарятдир  ки, 
онун  шярщиндя  ислам    жямиййяти  ясла  капиталын  алтернативи  йох, 
капитал цзяриндя «нязарят» вя «гяййумлуг» системи кими тясвир 
олунур. 
Модернист  тянгид  йеткин  капитализмя  гаршы  азад  рягабят 
капиталызминин  идеаллашдырылмыш  образыны  гойур.  «Ойаныш»  идео-
лоэийасы  Гярб    мядяниййятини  бу  вя  йа  диэяр  дяряжядя  билян  вя 
она тянгиди  жящятдян  йанашан мцсялман вя  дцнйа хадимляри 
тяряфиндян рясмиляшдирилир. 
Щал-щазырда  Ислам  ишляри  цзря  Али  Илащиййат  Шурасында 
«ислам  игтисадиййаты»  тялими  цзря  фяал  ишляр  апарылыр.  Бу  тяшкилат 
мцсялман  университeтляринин,  щямчинин,    миссионер-тяблиьат 
тяшкилатларынын  фяалиййятини  истигамятляндирян  координасийа 
мяркязи кими тясис олунуб. 
«Ислам  игтисадиййаты»  нязяриййясинин  ишляниб  щазырланмасы 
просесиндя тохунулан  ясас мясяляляря мцлкиййят, сялямчилик вя 
ссуда  фаизляри,  Ислам    банкынын  ролу  вя  вязифяляри,  щямчинин, 
дцнйанын  мцсялман  щиссясиндя  игтисади  эерилийин  арадан  галды-
рылмасы    йоллары  аиддир.  «Ислам  игтисадиййаты»нын  идейа  тямялини 
Гурани - Кяримин айры-айры эюстяришляри тяшкил едир, онун юзц ися, 
адятян,  мцасир  игтисади  системлярин  сяляфи  гисминдя  реклам 
едилир. 
                                                 
94
 Abdul-Rauf. The Islamik Doktrine of Economiks and Comtemporratu Economic 
Thought Washington. 1979, p.4. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
291
Али  Шуранын  бцтцн  илащиййатчылары    тясяррцфат  фяаллыьыны 
мцхтялиф  нюв  жинайят  вя  ганунсузлуглардан  мцдафия  етмякдя 
«мцсялман етикасы»нын хцсуси ролуну гейд едир. 
Сосиал-игтисади  тярягги  нязяриййяляри  арасында  Асийа-Сакит 
океан  реэиону  юлкяляринин  интенсив  инкишаф  етмяси  иля  ялагядар 
«буддизм игтисадиййаты» консепсийасы диггяти жялб едир. 
Бу  консепсийанын  мцяллифи  Австрийа  игтисадчы-сосиологу 
Е.Шумахердир. Мцяллифин сюзляриня эюря, «буддизм щяйат тярзи» 
анлайышы  мювжуд олдуьундан, «буддизм игтисадиййаты» анлайышы 
да  мювжуд  олмалыдыр.  Башга  системлярдян  о,  онунла    фярглянир 
ки,  буддист  сивилизасийанын  мащиййятини  тялябатын  артмасында 
дейил,  инсанын  юзцнцн  паклыьында  эюрцр,    онун  йарадыжылыг 
фяалиййятини  истещсал вя истещлакдан цстцн тутур.
95
  
Е.Шумахеря    эюря,  «буддизм  игтисадиййаты»нын  мянасы 
буддизм фялсяфясинин дяринликляриндян иряли эялян садяликдядир. 
Буддизм  дцнйа  динляриндян  ян  гядимидир.  О,  Щиндистан-
дан    тутмуш  Йапонийайадяк  мцхтялиф  Шярг  сивилизасийаларынын 
цмуми  дини  компонентини  тяшкил  едир.  Онун  фялсяфяси  йцксяк 
интеллектуал  потенсиала  малик,  дярин  вя  ориъиналдыр.  Шяргин  бир 
чох тядгигатчылары щесаб едирдиляр ки, буддизми билмядян «шярг 
рущуна  йол  тапмаг»  мцмкцн  дейил.  Буддизм  фялсяфясинин 
фундаментал  консепсийасыны  дхарма  щаггында  тясяввцрляр 
тяшкил  едир  ки,  бу  да  кейфиййят,  елемент,  ганун  кими  тяржцмя 
олунур.  Буддизмя  эюря,  инсан  ятраф  алями  санки  юз  дуйьулары 
призмасындан  кечирир,  лакин  бу  дуйьулар  фярдин  субйектив 
тясяввцрц  йох,  дхарма  щяйяжанынын  нятижяси,  обйектив  бир 
фактдыр. Дхармалар ани  комбинасийалара эирян  ани елементляр-
дир.  Щяр  дяфя  йени  тярздя  бирляшян  бу  елементляр  йени  структур 
ямяля  эятирир.  Онлар  дяркедилмяз,  мцтляг  вя  йохедилмяздир.  
Дхармаларын  ахыны    шяхсиййяти  йарадыр,  онларын  бирляшмясиндян 
инсанын  щансы  шякилдя  йенидян  дцнйайа  эяляжяйи  асылыдыр. 
Елементляри  инсанын  щярякятляриня  уйьун  шякилдя  йерляшдирян  
                                                 
95
 См.: Schumacher E. F Small is Ecautiful: A. Study of Economics as if People 
Mattered. L,.1975 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
292
карма ялагяляндирижи вя тяшкиледижи гцввя формасында чыхыш едир. 
Буддизм  тялиминин  сон  мягсяди  инсаны  язаб  –  язиййятдян,  юз 
«Мян»иня баьлылыгдан  гуртармаг, ону варлыг океаны васитясиля 
сансарайа  эюндярмяк,  мювжуд  олан  щяр  бир  шейин  жан  атдыьы 
фювгял  варлыг  вязиййятиня  дахил  етдирмякдир.  Нирвана  дхарма 
щяйяжанынын сона йетмясидир: инсан юз варлыьы даирясиндян чыхыр, 
анжаг  дхармалар  ися  йох  олмур,  онларын  йалныз  щяйяжаны  сона 
йетир.  Нирвана  юлцм  демяк  дейил,  юлцм  дя  дхармаларын 
ращатлыьы йох, онларын йенидян йаранмасындан юнжя олан аралыг 
вязиййятидир.  Бу  щалда    дхармаларын  щяйяжаны  давам  едир.  
Буддизмин идеалы  емпирик варлыгла (сансара) ращатлыг (нирвана) 
арасындакы  зиддиййятляри  арадан  галдырмагдыр.  Буна  ися  тяк-
милляшмя йолу иля – язаб – язиййят, гям-гцсся йарадан щявясин 
йатырылмасы, дахили мцвазинятя наилолма йолу  иля  чатмаг олар. 
Щяйяжан  билмямякдян  иряли  эялир.      Щяйяжан  щяр  бир  кясдя 
потенсиал  олараг  мювжуд  олан  мцдрикликля  арадан  галдырылмыр. 
Буддистляр  дейир:  щяр  инсан  Буддадыр,  анжаг  буну  щамы  баша 
дцшмцр.  Беляликля,  буддизм  фялсяфясиня  эюря,  дцнйада  
щяйяжанланан  дхармалардан  башга,  щеч    ня  йохдур  ки,  бу  да 
бцтцн  варлыглары  гейри-реал,  хяйали,  даим  дяйишкян  едир,  лакин 
щягиги,  мцтляг  варлыг  емпирик  варлыьын  юзцндя    мювжуд  олуб, 
юз дашыйыжылары олан дхармаларда юзцнц бцрузя верир. 
Бу  эцн    буддизм    мцасир  просеслярдян  кянарда    галма-
мышдыр.  Буддизмин  модернляшдирилмяси  инанжларын  структуруна, 
дини  айынлярин  йериня  йетирилмяси  механизмляриня,  дин  хадим-
ляринин  сосиал  функсийаларына,  буддизмин  канонларынын  ян  мц-
щцм мцддяаларына   тохунур. Онун ардыжыллары ижтимаи щяйатда 
эетдикжя  даща  фяал  иштирак  едир,  юз  цсул  вя  методлары  иля  дцнйа  
ящлинин  изтирабларыны  йцнэцлляшдирмяйя  жящд  етмякля  яняняви 
мядяни  дяйярлярин  топланмасы  вя  сахланмасына  юз  тющфялярини 
верир. Бу просесляр эениш вцсят алмагдадыр. «Сангха»нын сийаси-
идеолоъи йюнялишлийи вя ращиблийин  сосиал ролу да нязяря чарпажаг 
дяряжядя  артмышдыр.  «Сангха»  термини  буддизм  ижмасыны  бил-
дирир. Онун цзвляри ращиблярдир. Бурада ращиб рущани дейил, йяни 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
293
о, дцнйа ящли иля Будда вя йа аллащлар арасында  васитячи ролун-
да  чыхыш  етмир.  Мябяддяки  фяаллар,  адятян,  ращиб  йох,  дцнйа 
ящлидир.  Дцнйа  ящли  юз  арзусу  иля  ращиб  ола  биляр  вя  буддист 
ижмасында  истядийи  гядяр  гала  биляр.  Янянянйя  эюря,  бир  айдан 
аз  мцддятя  ращиб  олмаг  олмаз.  Сангхада  бу  мцддятдян  аз 
олмаг  ядябсизлик  сайылыр.  Сангха  дцнйанын  бцтцн  буддист 
ращибляридир. 
Буддизм  тарихиндя  сангха  иля  дювлятин  гаршылыглы  мцна-
сибятляри  дювлятля  иттифагдан  тутмуш  она  гаршы  гийамадяк  чох  
мцхтялиф  формаларда  мювжуд  олмушдур.  Бизим  эцнлярдя  дя 
сангха  чох  нцфузлу  ижтимаи  бир  институтдур.  Онун  щимайяси 
алтында  минлярля  монастрлар,  медитасийа  мяркязляри,  елми-тяд-
гигат институтлары, тибби, мядяни-маариф вя диэяр идаряляр фяалий-
йят эюстярир. 
Гярб  буддологлары  буддист  ращибляринин  ики  фяалиййят  даи-
рясинин  олдуьуну  билдирирляр.  Биринижи,  шяхси  хиласетмяйя  йюнял-
дилиб  вя  «монастыр»  орийентасийасы  адыны  дашыйыр.  Икинжисинин 
обйекти  дцнйа  ящлидир,  ону  «приход»  термини  иля  ифадя  едирляр. 
Приход  орийентасийасынын мейдана чыхмасынын сябяблярини буд-
дизмдя идеал вя практики кими ики йолун олмасы иля изащ едирляр. 
Ращибляр  щяддян  артыг  важиб  олан  дини,  мяняви  вя  сосиал-сийаси 
функсийалары йериня  йетирмяйя башламышдылар. 
Бязиляри  ращиблийя  вар-дювлятин  топланмасына  вя  ямяк 
фяалиййятиня  негатив  йанашмалары    дястякляйян  кющнялмиш  бир 
тясисат  кими  бахырлар.  Лакин  бир  сыра  идеологлар  ращиблийин 
яняняви  дцнйявилик  функсийаларында    сангханын  жямиййятин 
мцасирляшдирилмясиня  йюнялдилян дювлят  програмларынын щяйата 
кечирилмясиня жялб олунмасынын мцмкцнлцйцнц эюрцрляр. 
Мцхтялиф  динлярин  игтисади  инкишафа  тясирини  арашдыран 
М.Вебер  дя  буддизмин  имканларына  мцражият  едиб    беля  бир 
нятижяйя  эялир:  «Дцнйаны  инкар  едян  мювгедян  щяр  щансы 
тясяррцфат вя расионал сосиал етикайа апаран йол йохдур.
96
 
                                                 
96
 Вебер М. Социология религии  (типы  религиозных сообществ) // Избранное. 
Образ
 общества. М., 1994, сящ.275.  

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
294
Лакин  щяйатын  реаллыглары  нязяри  бахышлары    тясщищ  едир  вя 
буна  эюря  дя,  Веберин  консепсийасы  бир  чох  тядгигатчылар 
тяряфиндян  мцжярряд  конструксийа  кими  гябул  едилир.  Яслиндя, 
фактлар  сцбут  едир  ки,  ящалиси  бцддизмя  ситайиш  едян  юлкяляр  
сосиал-игтисади сферада мцтярягги инкишаф едир.  
«Буддизм  игтисадиййаты»  консепсийасынын  мейдана  чых-
масы  буддизмин  мцасирляшдирилмяси  вя  сийасиляшдирилмясинин,  тя-
сяррцфат  щяйатында  сангханын  фяал    иштиракынын  нятижяси  олмуш-
дур.  Бу  консепсийа  «аралыг  технолоэийасы»  адланан  идейайа 
ясасланыр.  Бу  идейа  артыг  примитив,  яняняви  олмаса  да,  щяля 
йцксяк  дяряжядя    инкишаф  да  етмямишдир.  Эюрцнцр,  буддизмин 
сосиал-игтисади  тяряггини  сцрятляндирян  механизми  яввялляр  ня 
«сянайе  капитализминя»,  ня  дя  «сянайе  сосиализминя»  мялум 
олмайан спесифик формалар ялдя етмишдир. 
«Аралыг  технолоэийасы»нда    олдуьу  кими,  «буддизм 
игтисадиййаты»нын  да  ясасларыны  йерли  ресурслардан  йерли  истещлак 
цчцн  истещсал  тяшкил  едир.  «Буддизм  игтисадиййаты»  мадди  вя 
тябии  ресусрлардан  дцшцнцлмямиш  сурятдя  истифадя  олунмасынын 
ялейщинядир.  Буддизм  нюгтейи-нязяриндян,  мадди  дяйярлярдян, 
хцсусян  дя,  тябии  ресусрлардан  дцшцнцлмямиш    сурятдя  истифадя 
яхлаг   гайдаларына зиддир, чцнки тябиятя гаршы  зор тятбиг етмяк, 
инсанлар  арасында  да  зоракылыьа  эятириб  чыхарыр.  Ялбяття,  буд-
дизм  идеолоэийасы  олан  юлкялярдя  чохлу  сайда  сосиал-игтисади 
проблемляр  вардыр.  Бунларын    щяллиня  кюмяклик  едяжяк  чохлу 
сайда ижтимаи вя сийаси щярякатлар фяалиййят эюстярир. Бу щярякат-
ларын  рящбяр  тутдуьу  идейа  ондан  ибарятдир  ки,  шяхсиййятин 
инкишафынын яхлаги, мядяни вя мяняви аспектляриня лазыми диггят  
йетирмядян  мадди  тяряггийя  наил  олмаг  олмаз.  Бу    мягсядин 
щяйата  кечирилмяси  цчцн  фярдин  тякмилляшдирилмясиня  хцсуси 
диггят    йетирилмялидир  ки,  бу  да  юз  нювбясиндя,  бцтювлцкдя 
жямиййятя тясир эюстярмялидир. 
Мцасир  буддистлярин,  дцнйа  ящлинин  вя  дин  хадимляринин 
яксяриййяти  бу  фикирдядирляр  ки,  ращибляр  ижтимаи  ишля  мяшьул 
олмалы, онларын сосиал фяаллыьы  сийасятдян айры дцшмямялидир. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
295
Буддизм  чохдандыр  ки,  гярб  алимляринин  вя  инжясянят 
хадимляринин диггятини жялб едир. Икинжи Дцнйа мцщарибясиндян 
сонра  дзен-буддизм  интеллектуал  вя  йарадыжы  даирялярдя 
популйарлыг  газанды.  Онун  парадоксал  тялим  вязифяляри  (ка-
нонлар)  гярб  алимлярини  чыхылмаз  вязиййятдя  гойуб,  онларда 
мараг  ойатды.    Бурада  мягсяд  мцжярряд,  мянтиги  тяфяккцрц 
чыхылмаз  вязиййятя  салмаг    вя  шаэирдляри  юз  тякраролунмаз 
ессенсиал  (мащиййят)  тябиятини  билаваситя  дяркетмя  вязиййятиня 
эятирмякдир. 
Миссионер буддистлярин фяалиййяти сайясиндя дзен-буддизм 
Чин,  Корейа,  Манжурийа,  Вйетнам  вя  Йапонийа  мядяний-
йятинин формалашмасына  мцщцм тясир эюстярмишдир. Дейилянляр, 
щяр  шейдян  яввял,  Йапонийайа  аиддир.  Бурада  дзен-буддизм 
тякжя  щярбчилярин,  щакимлярин,  шаирлярин,  мемарларын,  чай 
дясэащы,  икабани  вя  каллыграфийа  усталарынын  йетишдирилмясиндя 
дейил, щямчинин, дзйу-до  вя карате   кими идман нювляринин дя 
инкишафына,  щабеля  дюйцш  инжясянятинин  мцхтялиф  нювляриня,  о  
жцмлядян,    кендойа,    йяни,    гылынжойнатма    сянятиня    тясир 
етмишдир.  О, щям дя йапонларын манераларына вя онларын дцн-
йаэюрцшцня дя эцжлц тясир эюстярмишдир. 
Гярб шярщчиляри дзен-буддизмя мцжярряд  категорийаларын 
мящдудлашдырылмасы васитяси кими бахырдылар. АБШ философу Ерих 
Фромм  (1960)  юзцнцн  «Дзен-буддизм  вя  психотящлил» 
ессесиндя бу ики тялимин йюнялдийи интеллектуал вя аффектив билийин 
интеграсийасындан бящс едир. 
Юз  эяляжяк  практики  вя  елми  ишляриндя  уьур  газанмаг 
арзусунда  олан  Игтисад  Университетинин  тялябяляриня  АБШ  
мцяллифляри  Рон Рубин вя Стйуарт Евери  Гоулдун  щяжмжя  чох 
да бюйцк олмайан, анжаг мязмунжа чох тутумлу олан «Дзен 
стилиндя    бизнес»  (2001-жи  ил,  Нйу-Йорк)  адлы    китабыны  тювсийя 
етмяк  олар.  Китаб    рус  дилиня  тяржцмя  едилиб  вя  2002-жи  илдя 
Москвада  няшр  едилмишдир.  Бурада  «Сащибкар  дзен  цчцн 
практики рящбярлик» башлыьы да йер алмышдыр.  

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
296
Бу китабын мцяллифляри елит-чай сортларынын истещсалы вя сатышы 
сащясиндя  дцнйада  лидер  олан  «Чай  республикасы»    компа-
нийасынын  рящбярляридир.  Онларын  фикирляриня  эюря,  ади  сащибкар 
юз  ишини  гурурса,  ХХЫ  ясрин  дзен-сащибкары  юз  иши  вя  щяйатыны 
гурур.  Гядим  щикмяти  тяшкилатчылыг  вя  юз  ишини  мцасир  бизнесин 
канонларына  уйьун  гурмаг  бажарыглары  иля    бирляшдирян  бу  ики 
«Сащибкар-дзенляр  (онлар    юзлярини  беля  адландырырлар)  мцасир 
бизнесин    агрессив  тябиятиня  бахмайараг,  йцксяк    идеаллардан 
эери  чякилмяйяряк  мцштяриляринин  цряклярини  яля  ала,  юз  компа-
нийаларынын  уьурла фяалиййят  эюстярмясиня наил ола билмишдиляр. 
Китабын  аннотасийасында  беля  дейилир:  «Биз  дя  юз    тяряфимиздян  
гейд едя билярик ки, бу китабда мцяллифин Гядим Шяргин щикмя-
тиня ясасланан ишэцзар  мяслящятляри чох жанлы вя мараглы тярздя 
ифадя  олунмуш  вя  йашындан  асылы  олмайараг,  щяр  бир  кяс  цчцн, 
хцсусян  дя,  мцстягил  щяйата    гядям  гойан  вя  щяйатда  уьур 
газанмаг арзусунда олан эянжляр цчцн файдалы ола биляр».
 97
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
97
 Рубин Р., Гоулд С.Э. Бизнес в  стиле дзен. М., 2002. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
297
V   F  Я  S  И
Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin