Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

  Beləcə,  təbiət-
ş
ünaslıq və texniki elmlərdən fərqli olaraq, cəmiyyət və həyat haq-
qındakı elmlərin subyektləri elə obyektin özündədir. 
 
Sosial idrakla məşğul olarkən nəzərə almaq lazımdır ki, insan 
həm təbiətin hissəsi kimi, həm də cəmiyyətin və insanların fəaliy-
yətinin  məhsulu  kimi  çıxış  edir.  Cəmiyyətdə  həm  sosial  və  fərdi 
qüvvələr,  həm  maddi  və  mənəvi,  obyektiv  və  subyektiv  amillər 
fəaliyyət  göstərir,  həm  hisslər  və  zəka,  şüurlu  və  qeyri-şüurlu, 
rasional  və  həm  də  irrasional  məqamlar  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Bunların  hamısı  sosial  idrakın  mürəkkəbliyini  və  spesifik-
liyini müəyyənləşdirir. 
 
Fəlsəfənin vacib funksiyası dünyanın dərk edilməsi metodla-
rının  işlənilib  hazırlanması  və  onların  təkmilləşdirilməsinə  təsir 
göstərməkdir,  yəni  metodoloji  funksiyadır.  Müasir  metodologiya 
daha sabit, dəyişikliklərə müqavimət göstərən sahədir. Bütövlükdə 
metodologiyanın  bütün  nəzəri-konseptual  quruluşu  prinsipcə 
intersubyektiv  və  şəxssizləşdirilmiş  elmi  biliyin  əldə  olunmasına 
ə
saslanır.  Müasir  metodologiyaya  fərdi,  psixoloji,  kollektivist, 
yaxud  tarixi  və  mədəni  şəraitdən,  ya  ifrat  təcrid  edilmə  (təcrid-
etmə),  yaxud  demarkasiya  (sərhədlənmə)  xasdır.  Demək  olar  ki, 
metodologiya  sahəsi  elə  kifayət  qədər  sabit  mühitdir  ki,  burada 
üsullar,  metod,  prinsip  və  oriyentasiyalar  tətbiqə  hazır  şəkildə 
ortadadır, hər hansı hadisə üçün ayrıca olaraq işlənib hazırlanmır. 
Ona  görə  də  fəlsəfənin  metodoloji  funksiyasının,  dünyagörüşün 
ifrat rasionallaşdırılması ilə eyniləşdirilməsinə də rast gəlinir. 
 
Fəlsəfənin  metodoloji  funksiyası  evristik,  koordinativ,  inteq-
rativ və məntiqi şəkildə formalaşan elmi biliklərə münasibətində öz 
ə
ksini tapır. 
 
Fəlsəfənin  evristik  funksiyası  elmi  kəşflər  üçün  zəmin  yara-
dılmasına və elmi biliklərin çoxaldılmasına istiqamətlənib. Fəlsəfə 
nəzəri dünyagörüşü və ümummetodoloji kəşflər haqda əvvəlcədən 
xəbər vermək hüququnu özündə saxlayır. Xüsusi elmlərə münasi-
bətdə  isə  fəlsəfə  xüsusi  metodlarla  birlikdə,  ən  ümumi  yanaşma 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
31
tərzi ilə onlara mürəkkəb fundamental, nəzəri problemlərin həllin-
də  və  ələlxüsus  onların  əvvəldən  nəzərə  alınmasında  kömək 
etməyə  qadirdir.  Ona  görə  də,  hipotez  və  nəzəriyyələrin  yaradıl-
masında fəlsəfənin rolu aktuallaşır. Yəqin ki, təbiətşünaslıq elminə 
dair elə bir nəzəriyyə yoxdur ki, səbəbiyyət, məkan, zaman, bütöv, 
hissə və s. fəlsəfi anlayışların istifadəsi olmadan formalaşsın. 
 
Elmin  insanların  həyat  və  fəaliyyətlərinə  böyük  təsiri  elmin 
özünə xüsusi  diqqət  yetirməyi  və onu xüsusi tədqiqat predmetinə 
çevirməyi tələb edir. Elmlə, o cümlədən, elmdə istifadə edilməyən 
metodlarla bağlı olan çoxsaylı suallara cavab vermək cəhdləri XX 
ə
srdə  xüsusi  sahənin  –  elmin  fəlsəfəsinin  formalaşmasına  gətirib 
çıxartdı. Elmin fəlsəfəsi anlamağa çalışır ki, elm nədir, elmi biliyin 
və  elmi  metodun  spesifikliyi  nədədir,  elm  necə  inkişaf  edir  və  o, 
özünün fövqəladə nəticələrini necə əldə edir. 
Beləliklə,  elmin  fəlsəfəsi  elmi  idraki  fəaliyyət  kimi  öyrənir. 
Elm  fəlsəfəsinin  elmi  metodlara  xüsusi  diqqət  yetirdiyini  nəzərə 
çarpdırmaq üçün onu elmi idrakın metodologiyası adlandırırlar. 
 
Bir məqama diqqət yetirmək lazımdır: ayrıca elmi nəzəriyyə-
lərin qurulmasına fəlsəfənin təsiri, ilk baxışda, inteqral, ən ümumi 
görünsə  də  lokal,  fraqmental  xarakter  daşıyır.  Bu  vəziyyət,  ilk 
növbədə,  hər-hansı  xüsusi  elmdən  fərqli  olaraq,  fəlsəfənin  elmi 
aspektilə  bağlı  olan elmi biliyin ən  yüksək ümumiləşmə səviyyə-
sinə malik olması ilə izah edilir. 
 
Fəlsəfi  metodun  evristik  funksiyasının  nəzərdən  keçirilməsi 
göstərir  ki,  fəlsəfənin  xüsusi  elmlərin  inkişafındakı,  xüsusilə, 
hipotez və nəzəriyyələrin formalaşdırılmasındakı rolu çox əhəmiy-
yətlidir.  Ancaq  bu  bilavasitə  və  birmənalı  baş  vermir.  Konkret 
elmi məsələ çox vaxt konkret metodla, yaxud bir neçə metodlarla 
həll olunur. Fəlsəfi metod isə çox zaman xüsusi elmi metodlar və 
ümumelmi  anlayışlar  vasitəsilə  təsir  göstərir.  stənilən  halda 
dünyagörüşü  xarakterli  anlayışlar  və  prinsiplər  elmin  inkişafına 
ə
saslı təsir göstərir. 
 
Fəlsəfənin  koordinasiya  funksiyası  elmi  tədqiqat  prosesində 
metodların  koordinasiyasından  ibarətdir.   lk baxışda  o, lazımsız 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
32
görünə  bilər,  yəni,  əgər  metod  öyrənilən  obyektin  təbiəti  ilə  şərt-
lənibsə, onda metodların əlavə koordinasiyasına ehtiyac yoxdur. 
 
Elmi  axtarışlarda  hansısa  bir  nəticə  əldə  etmək  üçün  alim 
obyektə,  metodun  bu  obyektə  uyğunluğuna  istinad  etməlidir. 
Lakin  real  gerçəklikdə  hadisələr  bu  sadə  sxemdən  fərqlidir. 
Metodla  obyekt  arasındakı  əlaqə  kifayət  qədər  mürəkkəbdir.  XX 
ə
srdə elmi sahələrin diferensiasiyası ilə əlaqədar bu əlaqə daha da 
mürəkkəbləşdi.  Bəzi  elmlərin  qovuşuğunda  geofizika,  geologiya, 
astrofizika,  genetika,  ekologiya  və  s.  kimi  elm  sahələri  meydana 
gəlmişdir.  Başqa  sözlə,  reallığın  bir  sahəsinin  obyektlərinin, 
hərəkət formalarına görə bir-birinə yaxın olan digər elmlər tərəfin-
dən öyrənilməsi tendensiyası müşahidə olunur. Müxtəlif obyektlə-
rin  struktur  təşkilinin  ümumi  səviyyələrinin  aşkarlanması  nəticə-
sində,  qovuşuq  elm  sahələrində  sınanmış  idrak  metodlarının 
tətbiqi  mümkün  oldu.  Beləliklə,  metodun  öz  predmetinə  uyğun 
gəlməsi  haqqında  müddəa  öz  əhəmiyyətini  itirməyib,  predmetin 
müxtəlif tərəflərinə və struktur təşkili  səviyyələrinə  münasibətdə 
realizə olunur. 
 
Elmin  istənilən  metodunun  öz  idraki  və  məntiqi  imkanları 
olur.  Bu  imkanların  hüdudlarından  kənarda  onun  səmərəliliyi 
azalır. Buna görə də bu  və ya digər mürəkkəb obyekti öyrənmək 
üçün  ayrı-ayrı  metodların  idraki  imkanlarının  natamamlığını 
aradan  qaldırmağa  qadir  olan  kompleks  metodlar  tələb  olunur. 
Qarşılıqlı tamamlama bu gün müasir elmin ən mühüm mərhələlə-
rindən birinə çevrilmişdir. Bu və  ya digər metodlar kompleksinin 
tərkibi obyektiv-meyar üzrə, yəni, onun konkret idraki məsələni nə 
dərəcədə  məhsuldar  həll  edə  bilməsinə  görə  müəyyən  olunur. 
Tədqiqatçı hər bir metodlar kompleksi daxilində bir və ya bir neçə 
metodun  aparıcı  rolu  altında,  onların  subordinasiyasını  qorumağa 
və obyekti onun bütövlüyündə və spesifikliyində dərk etməyə cəhd 
göstərməlidir. 
 
Xüsusi metodlara münasibətdə fəlsəfi metodologiya ayrı-ayrı 
metodlar  arasında  məntiqi  əlaqə  rolunu  yerinə  yetirir.  Belə  ki, 
idrakın təzahüründən mahiyyətə doğru metodoloji hərəkət prinsipi, 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
33
həqiqətin  konkretliyi  prinsipi  və  s.  elmin  ümumi  metodları  siste-
mində  koordinasiyaedici  rol  oynaya  bilər.  Lakin  fəlsəfi  metodun 
tətbiqində  əsas  şərt  onu  ümumelmi  və  xüsusi  metodlarla  sıx 
ə
laqədə tətbiq etməkdir. 
 
Metodologiyada  fəlsəfənin  inteqrasiyaedici  rolu  fəlsəfi 
biliyin  sistem  təşkil  edən  və  ya  bütövlüyü  yaratmağa  qadir  olan 
hansısa  bir  elementlər  toplusunu  birləşdirmək  vəzifəsi  haqqında 
təsəvvürlərlə əlaqədardır. 
 
Ayrı-ayrı  elmlərin  formalaşması  prosesi  bu  elmin  predmeti-
nin  digər    elmlərin    predmetlərindən    ayrılması  nəticəsində  baş 
vermişdir. Nəticədə bunlar  arasında  təbii əlaqələr  pozulmuşdur.  
Öz təbiətinə  görə bütöv biliklər sistemi olan elmin özü də xüsusi 
biliklər sahəsinin cəminə çevrilmişdir. 
 
Biliyin  inteqrasiyası  probleminin  həllinin  əsasında,  ilk 
növbədə,  dünyanın  vəhdəti  prinsipi  durur.  Dünya  vahid  bir  tam 
olduğundan  onu  vahid  bir  tam  kimi  də  adekvat  dərk  etmək  tələb 
olunur. Təbiətin sistemli, bütöv xarakteri təbii-elmi biliyin bütöv-
lüyünü  şərtləndirir.  Təbiətdə  sərt  sərhədlər  yoxdur.  Burada  var-
lığın  bir-birinə  keçid  edən  nisbi  müstəqil  hərəkət  formaları 
mövcuddur. Buna görə də, onları öyrənən elmlər mütləq yox, nisbi 
müstəqilliyə  malikdir.  Yeni  elm  sahələri  isə  elmlərin  sərhədində 
(fiziki kimya və s.) yaranır. 
 
nteqrasiyadan  danışarkən  predmetə  görə  inteqrasiyanı  və 
metoda  görə  inteqrasiyanı  bir-birindən  fərqləndirmək  lazımdır. 
Sonuncuya  riyazi  və  fəlsəfi  metodlar  aiddir.  Belə  bir  fikir 
söylənilir ki, bilik təbii, riyazi olduğu qədər elmdir. Həqiqətən də 
riyazi aparat bu gün ən müxtəlif elm sahələrinə daxil olmuşdur. O, 
bu  elmləri  vahid  metod  və  özünəməxsus  ümumi  dil  ətrafında 
birləşdirmişdir.  Fəlsəfənin  kateqoriyalar  aparatının  da  rolu  az 
deyildir.  Empirik  və  nəzəri  səviyyələrdə  biliyin  sintezini  həyata 
keçirməklə o elmi biliyin tamlığını və vəhdətini yaradıb möhkəmlən-
dirir. 
 
Elm  səviyyəsində  fəlsəfə  elmi  biliyin  inteqrasiyasının  zəruri 
amillərindən  biri  kimi  çıxış  edir.  nteqrasiyanın  müxtəlif  növ,  tip 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
34
və  səviyyələri  mövcuddur.  Ümumilik  dərəcəsinə  görə  inteqrasiya 
xüsusi,  ümumi  və  ən  ümumi  səviyyələrə  bölünür.  Hər  bir  elmin 
özünün  ən  ümumi,  fundamental  sahəsi  olur.  Məsələn,  ümumi 
fizika  onun  bölmələrinə  münasibətdə  inteqrasiyaedici  rolu  yerinə 
yetirir.  Fəlsəfə  isə  ən  ümumi  inteqrator  kimi  çıxış  edir.  Qeyd 
etmək lazımdır ki, fəlsəfənin elmdaxili  inteqrasiyaedici funksiyası 
ümummədəni inteqrasiyaedici funksiyasının bir növüdür. 
 
Fəlsəfənin  məntiqi  funksiyası  fəlsəfi  metodun  özünün,  onun 
normativ  prinsiplərinin  işlənib  hazırlanmasında,  elmi  biliyin  bu  ya 
digər  anlayış  və  nəzəri  strukturlarının  məntiqi-qnoseoloji  əsaslan-
dırılmasında təzahür edir. 
 
Xüsusi elmlər təfəkkürün formalarını, onun qanun və məntiqi 
kateqoriyalarını bilavasitə öyrənmir. Bununla belə xüsusi elmlərin 
məntiqə,  qnoseologiyaya,  ən  ümumi  idrak  metodologiyasına 
ehtiyacı  var.  Bu  funksiyanı  məhz  fəlsəfə,  yəni  məntiq  elmi  olan 
dialektika yerinə yetirir. O, inkişafda və dəyişməkdə olan obyektin 
mahiyyətinin  daha  dolğun,  daha  dəqiq  inikasını  verən  vasitələri 
işləyib hazırlayır. 
 
Klassik  formal  məntiq  anlayış,  mühakimə,  əqli  nəticə,  həm-
çinin,  məntiqi  tədqiqat  metodları  haqqında  təlimlərə  bölünürsə, 
müasir  məntiq  son  dərəcə  formalaşdırma  və  riyaziləşdirməyə 
meyillidir. O, işarələr və ya rəmzlər sistemi kimi anlaşılan məntiqi 
hesablamalarla iş aparır. Müasir məntiq, həmçinin, mühakimələrin 
həqiqət  və  ya  yalandan  daha  çox  mənalar  ala  biləcəyi  çoxmənalı 
sistemləri  də  öyrənir.  Müasir  məntiqi  biliyin  ən  mühüm  bölmə-
lərindən biri modallıqların, zamanın normativ anlayışlarının, həm-
çinin,  həqiqiliyin  qeyri-standart  şərtlərinin  istifadə  edilməsi  ilə 
bağlı olan mühakimə üsullarını öyrənən qeyri-klassik məntiqdir. 
 
Bununla  belə  müasir  elm  fəlsəfəsi  elmi  idrakın  metodolo-
giyasına  məntiqi  yanaşmadan  başqa  (məntiqi  pozitivizmdə 
mütləqləşdirilmiş məntiqi yanaşmadan başqa) tarixi yanaşmanı da 
ə
hatə  etməyi  tələb  edir,  yəni  elmin  tarixinin,  elmi  biliyin 
inkişafının  təhlilini  (K.Popper,  T.Kun,  M.Lakatos  və  b.)  də 
nəzərdə tutur. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
35
§ 1.2 Elmin fəlsəfəsi tarixi təkamül prosesində 
 
E
E
E
E
lmin  fəlsəfəsi  son  dərəcə  mürəkkəb  konfiqurasiyalı 
təkamül tarixinə malikdir. Antiq dövrdən başlanan inkişaf prosesi 
bəzi  tarixi  dönəmlərdə  müəyyən  qırılma  nöqtələrini  nəzərə 
almasaq,  kifayət  qədər  nizam  və  ardıcıllıqla  getmiş,  bu  gün  də 
davam  etməkdədir.  Hadisə  və  proseslərin  mahiyyət  və  məzmu-
nunun  açıqlanması,  dərk  edilməsi,  həqiqətin  müəyyənləşdiril-
məsinin  üsul,  metod  və  yanaşmaların,  kriteriyalar  sisteminin  real 
gerçəkliyə  uyğunluğu  problemi  bütün  tarixi  dövrlərdə  mühüm 
ə
həmiyyət kəsb etmişdir. Təbiidir ki, qeyd edilən ifrat müxtəliflik 
müstəvisində  iqtisad  elmi  üçün  əlahiddə  əhəmiyyət  daşıyan  kon-
septual  istiqamətlər  də  kifayətedici  səviyyədədir  və  onlardan 
istifadə  artıq  bugünkü  günün  aktual  məsələlərindən  birinə  çevril-
mişdir.  qtisad  elminin  fəlsəfəsi  həm  bütövlükdə  elmin  inkişafı 
nöqteyi-nəzərindən,  həm  də  ayrıca  elmi  kurs  kimi  sözügedən 
xronologiyadan  qaynaqlanır,  ona  əsaslanır  və  onun  inkişafına 
paralel sürətdə təkmilləşir. Məhz bu prizmadan yanaşmaqla elmin 
fəlsəfəsinin  təkamül  tarixini,  ayrı-ayrı  tarixi  dönəmlərdə  mövcud 
olmuş  elmi  məktəblərin  qeyd  edilən  istiqamətdə  əsas  nailiyyət-
lərinin qısa xülasəsini verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. 
          Bu  baxımdan,  antiq  dövr  elm  fəlsəfəsini  xüsusilə  qabart-
mağa lüzum  yoxdur. Belə ki, iqtisadiyyatın hələ elm kimi forma-
laşmadığı  bu  dövrdə,  onun  fəlsəfəsinə  bu  və  ya  digər  dərəcədə 
(fraqmental  yanaşmalar,  yaxud  deyimlər  istisnadır)  məzmun 
ə
həmiyyətliliyi verə biləcək baxışların olmaması təbiidir. Əsilində, 
iqtisad  elminin  fəlsəfəsinə  az,  yaxud  çox  dərəcədə  aidiyyəti  olan 
baxışlar orta əsr elm fəlsəfəsində müşahidə edilməkdədir. 
         Digərlərindən  fərqli  olaraq  orta  əsr  elm  fəlsəfəsinin 
nümayəndələrini  iqtisadi  müstəvidə  fərqləndirmək  mümkündür. 
Məsələn,  əmək  dəyər  nəzəriyyəsi  →  realist  platformada  forma-
laşıb.  Belə  ki,  bu  nəzəriyyəyə  görə,  dəyər  şeylərin  əlaməti,  məhz 
həmin  şeylərdə  maddiləşmiş  əməkdir.  Marjinalizm  realist  və 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
36
konseptualistlər  arasında  orta  mövqe  tutur.  Onlar  realizmdən 
imtina  edir,  dəyəri  –  insan  tələbatının  ödənilmə  qabiliyyəti  kimi 
qəbul  edirlər.  Dəyər  kateqoriyasına  nəzər  yetirməyi  lazım  bilmə-
yən iqtisadçılar isə mahiyyətcə, nominalistlərdir. 
          Tarixdən məlumdur ki, Britaniya empirizmi, baxmayaraq ki, 
nə  Lokk,  nə  də  Yum  iqtisad  elminin  nəzəri  statusunu  əsaslandira 
bilməmişlər,  hər  halda  iqtisad  elminin  qərarlaşmasında  mühüm 
rola  malikdir.  Eyni  zamanda,  göstərmək  lazımdır  ki,  Britaniya 
empirizmi  labüd  şəkildə  utilitarizmə  gətirib  çıxarır:  harda  ki, 
xoşbəxtlik hissi fenomen, ləzzətə  yaxın anlayış kimi qəbul edilir. 
Hətta,  .Bentam  xoşbəxtliyin  səviyyəsini  ölçməyə  can  atırdı. 
K.Marks  .Bentamı  “burjua  axmaqlığının  dahisi”
5
  adlandırmışdır. 
Dəqiqləşdirmə  nöqteyi-nəzərindən  qeyd  edək  ki,  Bentam  deyil, 
məhz  C.Mill  utilitarizmə  elmi  görünüş  verə  bilmişdir.  Maraqlıdır 
ki,  hətta  K.Marksın  da  əleyhinə  olduğu  utilitarizm  elmi  yenilik-
lərin  əldə  olunmasına  imkan  vermişdir.  U.Cevonsun  (marjinalist) 
riyazi  təhlili  iqtisadi  hadisələrin  modelləşdirilməsinə  şərait  yarat-
mış və nəticə etibarı ilə empiristlərin “üzdə” qalmasını reallaşdır-
mışdır. 
         Həmçinin,  dövrlərarası  bağlılığın  nəticəlilik  baxımından 
qiymətləndirilməsi  nöqteyi-nəzərindən qeyd olunmalıdır ki,  məhz 
empiristik  metodologiya  birinci  və  ikinci  pozitivizmin  meydana 
çıxmasında  əhəmiyyətli  rol  oynamışdır.  Maraqlıdır  ki,  O.  Kont  
səbəb-nəticə  əlaqələrinin  (iqtisad  elmində  birinci  dərəcəli 
ə
həmiyyət  kəsb  edən  məsələni)    elmi  dərkini  verə  bilməmiş, 
ə
sasən,  funksional  yanaşma  çərçivəsindən  kənara  çıxmamışdır. 
C.Mill,  baxmayaraq  ki,  Kontun  metodologiyasını  qəbul  edirdi, 
yazırdı ki, ... elmi - tədqiqat nəticəni onun səbəbi ilə izah etmək-
dən ibarətdir.
6
 
        Göründüyü  kimi,  alman  rasionalizmi  daha  parlaq  nəticələr 
ortalığa  qoya  bilmişdir.  Ümumiyyətlə,  hər  iki  istiqamətin  nəzərə 
                                                 
5
 K.Маркс  Капитал. Критика политической экономии. Соч. Т.23-м. 1960 səh. 624. 
6
 Дж.С.Митть Система логики силлогистической и индуктивной – М; 1899. səh. 733. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
37
alındığı  təqdirdə  rasionalizmin  əsası  aşağıdaki  ardıcıllığı  özündə 
ə
ks  etdirəcəkdir:  Dialektik  məntiq  (Hegel)  →transsendental 
məntiq  (Kant)  →  formal  məntiq  (Leybnis)→riyaziyyat  (Dekart). 
Alman  elm  fəlsəfəsi  empirizm  və  induktivizmə  həmişə  şübhə  ilə 
yanaşıb.  Məhz  XIX  əsrin  ortalarında  Hegelin  dialektik  rasio-
nalizmi  ilə  bağlı  yaranan  narazılıq  yekun  olaraq  “Geriyə-  Konta 
qayıdış” çağırışını aktuallaşdırmışdır. 
         Yeni  kantçılıq  –  XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  birinci  yarısında 
meydana  çıxan  fəlsəfi  hərəkat  kimi,  əsasən,  Almaniyada 
populyarlıq qazanmış və bu yönümdə iki məktəb formalaşmışdır. 
         Humanitar elmlərin metodu ilə məşğul olan Marburq məktə-
bi, nəticə etibarilə, hər hansı səviyyədə qəbul ediləcək metodoloji  
bazanı minimal tələblər çərçivəsində belə əsaslandıra bilməmişdir. 
Məhz, buna görə də, həmin məktəbin iqtisad elminin inkişafındakı 
ə
həmiyyətli  rolundan  danışmaq  mümkünsüzdür.  Daha  konkret 
ifadə  ilə  desək,  apriorizmi  iqtisad  elminin  aktual  problemləri  ilə 
bağlamaq mümkün deyildir. 
          Baden  məktəbi  ilk  dəfə  olaraq  dəyərlər  haqqında  təlimi 
ortalığa qoymuşdur. Bu məktəbin əsas nöqsanı ümumi və təkcənin 
ə
ksər  elmlər  üçün  gerçək  olduğunu  qəbul  etməmək  və  müəyyən 
fərqli  yanaşmalardan  çıxış  etmələri  ilə  səciyyələnir.  Əsilində, 
təbiətşünaslıq  və  humanitar  elmlərə  münasibət  ümumi  və  təkcə 
fərqliliyindən  deyil,  semantik  və  praqmatik  konseptlərdən 
qaynaqlanmalıdır. 
           XIX  əsrin  sonunda  fəlsəfi  və  iqtisadi  araşdırmaların  qarşı-
laşdırılması,  metod  haqqında  elmi  mübahisənin  meydana  gəlmə-
sinə  səbəb  olmuşdur.  Metodoloji  duel  Q.Şmoller,  K.Menqer  və 
V.Diltey arasında baş vermişdir. Sözügedən duel prizmasından bir 
sıra, əgər belə demək caizsə, qarışdırmalar xarakterikdir:abstraktla 
konkret  olanın;  individualla  ümuminin;  induksiya  ilə  deduksiya-
nın;  tarixinin  müasirliklə;  iqtisad  elminin  fəlsəfəsinin  iqtisad 
elminin  özü  ilə  problemlərin  mövcudluğu  ortalığa  qoyulur,  lakin 
həlli  yolları  göstərilmir.  Bununla  belə,  söhbət  açdığımız 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
38
metodoloji  duel  bir  sıra  sırf  metodoloji  problemlərin  aktuallaş-
dırılması nöqteyi-nəzərindən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
XX  əsrin  əvvəllərində  elmin  inkişafı  proseslərin  fəlsəfi-metodoloji 
anlamda yozumunun mərkəzi elementi kimi məntiqin rolunu əhəmiy-
yətli  dərəcədə  aktuallaşdırmış  və  nəticə  olaraq  məntiqi  pozitivizm 
cərəyanı  meydana  gəlmişdi.  Neopozitivizmin  yaranmasında  mühüm 
rol oynayan L.Vitqenşteyn, nə qədər qəribə olsa da, iqtisadi nəzəriy-
yənin elmi statusunu qəbul etmirdi. Neopozitivizmin ən maraqlı cəhəti 
Karnapın  “uyğunluq  qaydasını”  ön  plana  çıxarmasıdır.  Məhz  bu 
aspekti  qabartmaqla  “xalis  iqtisadi  nəzəriyyə-metodoloji  nonsensdir” 
ümumiləşdirməsinə nail olmuşdur. 
 
Cədvəl 1. 
Elmin fəlsəfəsi tarixi təkamül prosesində 
Dövrlər 
Ə
sas anlayışlar, konseptual yanaşmalar və prinsiplər 
1. Antiq dövrün elm fəlsəfəsi Platon, 
Aristotel, Fales,Anaksimen, 
Parmenid, Demokrit, Sokrat  və s. 
 
- Platonun “ideyası” və Aristotelin “forması”;  
təkcə və çoxluğun mütənasibliyi; 
- Konseptlərin anlayış formasında təsəvvürün inkişafı; 
- Nəzəriyyənin apriori yoxlanması;  
- Pifaqor sindromunun təhlükəliliyi; 
- Dualizm (Sokrat) və Aksiomatizm (Platon, Aristotel, 
Evklid) metodları. 
2. Orta əsr elm fəlsəfəsi 
 
- Universalizm; 
- Elmin 3 səviyyəliliyinin aydın şəkildə 
müəyyənləşdirilməsi; 
-  qtisadi nəzəriyyəni etika ilə birləşdirməyə cəhd. 
a) Realistlər (F.Akvinski və b.) 
- Şeylərin mahiyyətinin müəyyən aspektdə yozumu; 
- Ümumi – şeylərin mahiyyətini əks etdirir; 
- Şeylərin əlamətləri keyfiyyətcə eyniyyət təşkil edir.  
b) Konseptualistlər 
 (P.Abelyaru və b.) 
 
- Anlayış → şeylərin oxşar xassələrinin beyində 
ümumiləşdirilmiş nəticəsidir; 
- Anlayış → ontoloji deyil, sırf nəzəri əhəmiyyət 
daşıyır. 
c) Nominalistlər (U.Okkam və b.) 
- Universalizm, eləcə də “anlayış” problematikasını 
dil sferasına keçirdilər; 
- “Okkam ülgücü” → mövcudluğu zərurilikdən çox 
artırmaq olmaz. 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
39
ç) Teologiya 
 
Teologiya 
Elmi teologiya 
                  PR NS PLƏR 
-Retrospek-
tivizm; 
-Ehkamçılıq; 
-Didaktizm; 
-Dini 
simvolizm; 
-Ekzeqetika; 
-Ekstatizm. 
- Elmi aktuallıq; 
-Tənqidi rasionalizm; 
- Didaktika; 
- Semiotika; 
- Elmi təhlil; 
-Mental və dil səviyyəsində 
anlama. 
 
3.  ntibah dövrünün elm fəlsəfəsi  
( Makiavelli, Monten və b.) 
 
-Antiq dövr fəlsəfəsi yeni ampulada həyata dönür: 
- Antropoloji yanaşma; 
- Artistizm; 
- Avanqardizm; 
- Humanizm; 
-  ndividualizm. 
4. Yeni dövr elm fəlsəfəsi 
4.1  deallaşdırma metodu 
(Q.Qaliley) 
 
- Hadisələri “xalis” formada ayırmaq; 
- Məhsuldar təsəvvür vasitəsilə qanunlar hər cür 
maneələrdən “təmizlənməlidir”; 
-  deallaşdırma → gerçəkliyə çatmanın konseptual 
formasıdır; 
- Nisbilik prinsipi → ideallaşdırmanın məntiqi 
nəticəsidir. 
4.2 Həqiqət riyazidir ( .Nyuton) 
 
- Diferensial qanun; 
- Həqiqət → riyazi zaman və məkanda təzahür edir; 
- Həqiqi elmi olan → riyazidir; 
- deallaşdırma → elmin riyaziləşdirilməsidir; 
- Riyaziləşmə → gerçəkliyi təhrif etmir, onun daha 
dərin qatlarının konseptuallığını ifadə edir; 
4.3 Empirik metodologiya 
Britaniya xətti: Bekon-Qobbs- 
Lokk-Berkli- Yum 
 
-Epistemoloji istiqamət; 
-Elmi dərk nəzəriyyəsiz mümkünsüzdür; 
-Empirizm və rasionalizm; 
-Epistemologiyada 3 yanaşma; 
   1.Hissetmə idrakın çıxış nöqtəsidir; 
   2.Fikir - hissin reflektiv emalının nəticəsidir; 
   3.Söz – U.Okkamanın baxışlarına uyğun olaraq 
nominalist anlamda başa düşülür. 
 Beləliklə: 
-
 
Empirist metodologiya üçün abstraksiya 
nəzəriyyəsi xarakterikdir; 
-
 
Hissi olana istinad empirizmə eksiztensial 
gərginləşmə əlamətləri verir; 
-
 
Empirizm- utilitarizmə gətirib çıxarır; 
-
 
Utilitarizm yalnız riyazi modelləşdirmə 
vasitəsilə iqtisadi nəzəriyyəyə birləşir; 
4.4 Birinci pozitivizm O. Kont 
 
-
 
drak prosesi 3 mərhələlidir: 
1.
  Teoloji 
2.
  Metafizik (fəlsəfi) 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
40
3.
  Elmi (pozitiv): 
-
 
Prosesin nəyə görə baş verdiyini yox, necə 
getdiyini müəyyənləşdirmək olar; 
-
 
Səbəb-nəticə əlaqələrinin inkarı; 
-
 
Funksional yanaşma; 
4.5  kinci pozitivizm 
→
emipiokritisizm R.Avenarius, 
E.Max 
 
-
 
“Təcrübəni” bütün metafizik (oxu: fəlsəfi) 
yüklənmədən təmizləmək; 
-
 
Emipiokritik “tənqid” gerçək aktuallıq kəsb 
edən fəlsəfi problematika səviyyəsinə 
çatdırılmamışdır; 
4.6 Rasionalist metodologiya 
  4.6.1 R.Dekart, Q.Leybnis. və 
.Kant rasionalizmi (XVII-XVIII 
ə
sr) 
 
-
 
deya: fikri yaranış formasında olan anlayış; 
-
 
deya →hiss→fakt zənciri; 
-
 
Elmi təhlil aydın ideyalardan başlamalıdır 
(riyazi aksiomlar); 
-
 
Q.Leybnisə görə: aydın ideya- riyazi deyil, 
Aristotelin formal məntiqi aksiomları + 
kifayətedici əsas prinsipidir; 
-
 
.Kant: transsendental (çərçivədən kənara 
çıxan) analitika; 
-
 
Apriorizm; 
4.6.2  .Fixte, F.Şellinq və V.Hegel 
rasionalizmi  
 
-
 
Elmin gerçək xarakteri formal deyil fəlsəfi 
məntiqlə müəyyənləşir; 
-
 
Dialektik məntiq; 
-
 
Tezis→antitezis→sintez 
(keyfiyyət→kəmiyyət→ölçü,  
-
 
mahiyyət→hadisə→gerçəklik və s.); 
4.7 Neokantçılığın iki variantı və 
Methodenstreit 
 
-
 
Ə
sas yenilik: kantçılığın XIX əsr riyazi 
nailiyyətlərlə zənginləşdirilməsi; 
-
 
Elmin ilkin mənbəyi təfəkkürdür; 
-
 
Etika→ bütün humanitar elmlərin əsasıdır; 
 
4.7.1 Marburq məktəbi: Q.Koqen, 
P.Natorp, E.Kassirer 
 
-
 
Son nöqtəsi olmayan dəyişən kəmiyyətlərin 
funksional sırası anlayışına istinad; 
-
 
Hərəkət hər şey → məqsəd heç nədir; 
Etikanın hüquqi formulalardan istifadə etməklə 
konkretləşdirilməsi; 
4.7.2 Baden məktəbi V.Vindelband, 
Q.Rikkert. 
 
Dəyərlər haqqında təlim; 
  -Təbiətşünaslıqda ümumi, humanitar elmlərdə 
ideoqrafik, yaxud, fərdiləşmiş metod 
yararlıdır; 
-
 
  -Prinsiplərin yerdəyişməsi: Təbiətşünaslıqda- 
qanunauyğunluq; humanitar elmlərdə - dəyərə 
münasibət; 
4.7.3 Methodenstreit. Metodoloji 
duel: 
4.7.3.1 Q.Şmoller 
 
-
 
Alman tarixi məktəbi: 
1.
 
Abstrakt ümumiləşmələr tarixi 
hadisələrin individual xarakterinin 
müşahidəsi ilə əvəz olunmalıdır; 
2.
 
Tarixin – insan yaradıcılığı formasında 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
41
interpretasiyası; 
3.
 
Tarixi elmlərin təbiətşünaslığa aid 
edilməsi imkanlarının inkarı; 
-
 
Milli iqtisadiyyat – etik fəndir; yaxud “Milli 
iqtisadiyyat” böyük əxlaqi-etik elmdir.
7
 
-
 
Hər bir insanın həyatı individual, millətin ruhu 
isə- ümumidir. 
-
 
Ə
sil iqtisadi nəzəriyyə abstrakt olmamalıdır; 
-
 
Aprior yönümlü induktivizm; 
-
 
Makro- və mikro iqtisadiyyatın qarşı-qarşıya 
qoyulması; 
4.7.3.2 K.Menqer 
 
-
 
Avstriya məktəbi- marjinalizm; 
-
 
ngilis utilitarizmi; 
-
 
Azad bazar institutu- hər bir millətin azad 
inkişafının mühüm şərtidir; 
-
 
Faydalılıq prinsipi; 
-
 
Tədqiqat obyekti – mikroiqtisadiyyat; 
-
 
Aprior yönümlü deduktivizm; 
-
 
qtisadiyyatın riyaziləşdirilməsi zəruriliyi; 
4.7.3.3 V.Diltey 
 
-  nsanlar təbiəti izah edir, ruhani həyatı isə başa 
düşürlər; 
- Həyat→şəxsiyyət→anlama; 
- Marjinalizmə yaxınlıq; 
- Dəyərlər haqqında təlim. 
5. XX əsr elm fəlsəfəsi  
   5.1 Neopozitivizm  
B.Rassel,Q.Freqe, D.Mur, 
L.Vitqenştein, X.Reyxenbax, 
R.Karnap və b. 
 
-
 
Ə
sas vəzifə- elmi biliyin etibarlılığının 
hərtərəfli təminatı; 
-
 
Elm məntiqdən başlayır; 
-
 
Məntiqi induksiya; 
-
 
Nəzəriyyənin həqiqiliyi onun təsdiqi ilə 
müəyyənləşir; 
-
 
Uyğunluq qaydası (müşahidənin təklifləri ilə 
nəzəri qanunlar arasında); 
-
 
Tolerantlıq prinsipi; 
5.2 Postpozitivizm K.Popper 
 
- Fəlsəfənin mərkəzi məsələsi – dünyanın dərkidir; 
   -Dünyanın dərki elmi nəzəriyyələr formasında 
həyata keçirilir; 
   -Həqiqi dərketmə elmi biliklərin artması, 
nəzəriyyələrin növbələşməsi kimi təzahür edir; 
  -Hipotetik-deduktiv metod; 
5.3 Praqmatik analitizm U.Kuayn 
 
-
 
Radikal empirizm: 
-
 
Mövcud olmaq- əlaqəli dəyişənin kəmiyyəti 
olmaqdır; 
-
 
Ontoloji nisbilik prinsipi; 
-
 
Davranış sistemləri müxtəlifdir və onları 
ümumi məxrəcə gətirmək mümkünsüzdür; 
                                                 
7
 П.Козловски Этическая экономика как синтез экономической и этической 
теории
// Вопросы философии - 1996; № 8 səh. 66.
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
42
-
 
Analitik təkliflərin inkarı; 
-
 
Elmlərin məcmusu vahid tamdır, sərhəd 
şə
rtləri isə bizim hissi təcrübəmizdir; 
-
 
Dyuqem – Kuayn tezisi: eksperimentdən əldə 
olunanlar elmin bütövlükdə tədrici 
transformasiyası prosesində nəzərə alınır; 
5.4 Tarixi məktəb   .Lakatos 
 
-Elmin tarixi→elmi-tədqiqat proqramlarının 
estafetidir; 
-Elmi-tədqiqat proqramı→ eyni metodoloji prinsipləri 
və əsas məsələləri (proqramın nüvəsi) olan bir sıra 
nəzəriyyələr və onların dəyişən hissəsidir (mühafizə 
dairəsi): 
-Mənfi evristika; 
-Müsbət evristika; 
T.Kun 
  Elmi- inqilablar konsepsiyası: 
 
- Paradiqma sosioloji və konkret-elmi məzmunlu; 
-Paradiqmanın seçimi dəyərlərlə müəyyənləşir. Yəni, 
seçim kriteriyası dəyərlidir; 
P.Feyerabend 
Proliferasiya və nəzəriyyələrin 
müqayisə olunmazlığı konsepsiyası 
 
-
 
Metodoloji anarxizm konsepsiyası; 
-
 
Metodoloji plüralizm; Monizm inkar olunur. 
-
 
Nəzəriyyələr müqayisə olunmazdır; 
-
 
Yalnız əsas abstrakt prinsip var: hər şey olar! 
5.5 Fenomenologiya E.Qussel 
 
-Çıxış nöqtəsi insanın şeylərdən aldığı təsəvvürdür; 
-Təbii qaydalar, fəlsəfi təfəkkürün nəticəsi deyilsə, 
“mötərizəyə alınmalıdır”; 
- stənilən psixi təsəvvür fenomenaldır; 
-Fenomen→şüura gələn! 
-Fenomenallıq → subyektiv anlamda intensiya kimi 
çıxış edir; 
-Şüurün fenomenlərlə əlaqəsi fenomenoloji 
reduksiyadır; 
- deyalar (eydoslar) obyektivdir və insanların 
ş
üurundan asılı deyil. 
 
5.6 Hermenevtika: 
1. Şüurun hermenevtikası 
 (F.Şleyer-maxer, V.Diltey). 
 
-Hermenevtik dairə; 
-Dərketmə prosesi hermenevtik dairə formasında 
tamdan hissələrə və əksinə həyata keçir; 
2. Varlığın hermenevtikası 
(X.Qadamer və b.) 
 
-Dərketmənin sərhədləri onun üfüqləridir. Bu 
sərhədlər genişlənə, yaxud darala bilər; 
-Dərketmə fəaliyyətdir; 
-Hermenevtik təcrübədə insan özünün tarixiliyi, 
müvəqqətiliyi və sonluluğunu başa düşür. 
-Dərketmə interpretasiyadır; 
5.7 Strukturalizm 
→
poststrukturalizm 
→
postmodernizm 
F.de Sossyur, M.Fuko, J.Derrida, 
J.F.Liotar 
   -Biliyin diskursiv sərhədlərinin ayrılması; 
-Genealogiya və tənqidin problem-tarixi metodla 
uyğunluğu; 
-Mətnin tamlılığının realizasiyası haqqında nəticə; 
-Rəngarəng dil oyunlarının vurğulanması. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
43
         K.Popperin  postpozitivizmi  neopozitivizmin  bütün  zəif 
nöqtələrini  aydınlaşdırmaq  üzərində  formalaşmışdır.  Bir  sıra  əsas 
məsələlərdə  K.Popper  neopozitivistlərlə  razılaşmır  və  onların 
mövqeyini əsaslandırılmış şəkildə tənqid edir. 
         U.Kuaynın  praqmatik  analitizmi,  əsasən,  humanitar,  o 
cümlədən ,iqtisad elmi üçün aktualdır. O, elmin fəlsəfəsini tənqidə 
tab  gətirməyən  yanaşmalardan  azad  etməyə,  “təmizləməyə” 
çalışırdı. Kuayn Lokkdan fərqli olaraq daxili təcrübə, refleks və s. 
qəbul etmirdi. Onun fikrincə, bu halda söhbət yalnız hissi reaksiya 
→
dil→davranış  üçlüyündən  gedə  bilər.  nsanın  daxili  təcrübəsi 
tam şəkildə inkar edilirdi ki, buna görə də Kuaynın fəlsəfəsini çox 
hallarda radikal empirizm adlandırırlar. 
         Ümumiyyətlə, 
elmi 
biliklərin 
dinamikasının 
aktual 
yekunlarını aşağıdaki kimi sıralamaq mümkündür: 
-
  nəzəriyyəni həmişə “düzəltmək” mümkündür (U.Kuayn); 
-
  nəzəriyyələr  hissəvi  olaraq  bir-birinin  həm  eynidir,  həm  də 
eyni deyil (K.Popper); 
-
  elm,  elmi-tədqiqat  proqramlarının  ardıcıllığı  kimi  çıxış  edir 
( .Lakatos); 
-
  elm – paradiqmaların növbələşməsidir. Normal elmin dövrləri 
elmi inqilablarla dəyişir (T.Kun); 
-
  elmin təkamülü nəzəriyyələrin proliferasiyası ilə həyata keçir 
(P.Feyerabend). 
    Fenomenoloji  elm  fəlsəfəsi  bir  sıra  nailiyyətləri  ilə  digər 
cərəyanlardan fərqlənir. 
    Fenomenoloqların  ən  başlıca  nailiyyəti  şüuru  fəaliyyətin 
geniş,  detallaşdırılmış  xarakteristikasını  vermələrindədir.  Eyni 
zamanda,  abstraksiya  nəzəriyyəsini  tam  şəkildə  inkar  etməklə 
onun yerinə eydosları gətirdilər: 
                     Eydos (ideya) = Hiss * Fikir 
       qtisadçılar üçün ən mühüm cəhət isə fenomenoloji metodun 
tətbiqi nəticəsində əksər humanitar elmlər üçün dəyər yanaşmasını 
ortalığa qoymuşlar. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
44
      Hermenevtik elm fəlsəfəsinin əsas nailiyyətlərinə aşağıdakı-
ları aid etmək olar: biliklərin tətbiqi zəruriliyi; soruşmaq – biliyin 
artırılması  üsulu  kimi:  konseptuallıq;  insanlar  arasında  (ələlxüsus 
alimlər)  dialoqun  zəruriliyi;  dəqiq  ifadə  formalarının  işlənib 
hazırlanması! 
       Strukturalizm→poststrukturalizm→postmodernizm 
zəncirində  semantik  münasibətlər  dili  üçün  aktual  olan  əhəmiy-
yətli transformasiyası  əsas xarakterik cəhətlərdən biridir. Struktu-
ralizmdə semantik münasibətlər təbii qəbul olunur. 
        Postmodernizm  reallığın  mövcudluğunu  qəbul  etmir. 
Liotar
8
  hesab  edir  ki,  realizm  prinsipi  kapitalizmin  pul  mexaniz-
mindən  zərbə  alaraq  pozulmuşdur.  Maraqlıdır  ki,  məhz  Liotar 
iqtisadçıları ilk postmodernistlər hesab edirdi. 
        Beləlikə, elm fəlsəfəsinin tarixi təkamül prosesinin  yekunu 
olaraq  müasir  dövrün  tələbləri  çərçivəsində  V.Kanke  tərəfindən 
konseptual  ümumiləşdirilməsi  aparılmış  elm  fəlsəfəsinin  başlıca 
prinsiplərini aşağıdakı kimi sıralamaq mümkündür: 
1.
  Elmin və elm fəlsəfəsinin vəhdəti prinsipi. 
2.
  Biliklərin nəzəri nisbiliyi prinsipi. 
3.
  Elmi-nəzəri  quruluş  kontekstində  biliklərin  qiymətləndiril-
məsi prinsipi. 
4.
  Daha çox inkişaf etmiş elmi biliyin aktuallığı prinsipi. 
5.
  Konseptuallıq prinsipi. 
6.
  Elmin plüralizm prinsipi. 
7.
  Praqmatik elmlərin özünəməxsusluğu prinsipi. 
8.
  Həqiqilik prinsipi. 
 
 
 
 
 
                                                 
8
 Лиотар  Ж.Ф. Ответ на вопрос: Что такое постмодерн? 1) Общественные науки 
за
 рубежом. (Философия)- М,1992 №5, səh.109. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
45