Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2.3 qtisad elminin metodologiyası 2.3.1 Metodologiya anlayı
- 2.3.2 qtisad elmnin metodologiyası: konseptual xülas я XX
- 2.3.3 Az
- 2.3.5 Metodoloji konsepsiyaların t
- Nailiyy əəəətl əəəər Nöqsanlar 1.C.S. Mill
|
§2.2 qtisadiyyat fəlsəfəsinin predmeti
frat müxtəlfliyi və təkamülün çoxvektorlu xarakterə malikliyi ucbatından, iqtisad elminin keçdiyi tarixi yolun birmənalı qiymət- ləndirilməsi mümkün deyildir. Bununla belə, iqtisadi nəzəriyyənin özünütəkmilləşdirmə prosesində mahiyyət dəyişikliyinə uğrama- sının üç aspektini qeyd etmək mümkündür: 1. Klassik iqtisadi nəzəriyyə → → → → maddi rifah nəzəriyyəsi; 2. Neoklassik iqtisadi nəzəriyyə → → → → məhdud resursların böl- güsü nəzəriyyəsi; 3. Müasir iqtisadi nəzəriyyə → → → → qərarların rasional qəbulu nəzə- riyyəsi. Nəzəriyyənin qeyd edilən ardıcıllıqla dəyişməsinə paralel olaraq “iqtisadi insan” abstraksiyası “müstəqil”, “qatı eqoistdən”, “rasional düşüncəli” və “informasiyalı” müasir “eqoistə” çevrilir. Eyni zamanda, hər iki istiqamətli təkamül yeniləşməsi, üçüncü istiqamətin təkrarlanması ilə elmin fəlsəfəsi və metodologiyasında problemli situasiya yaradır. Göstərdiyimiz üçüncü tərəf - iqtisad elminin “xalisliyi”, “sağlığı” ilə bağlı olan məsələlər kompleksini özündə ehtiva edir. Məsələn, klassiklər iqtisadiyyatı ən azı etika ilə birlikdə öyrənməyə, tədqiq etməyə çalışırdılar. Sonralar marji- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 88 nalist inqilab iqtisad elmi üçün “yabancı” olan cəhət və amillərin aradan qaldırılmasına cəhd etmiş, iqtisad elminin “xalisliyi” keşi- yində durmağa çalışmışlar. Müasir dövr qeyd edilən “xalisliyin” mümkünsüzlüyünü birmənalı şəkildə üzə çıxarmışdır. Artıq heç bir şübhə yeri qalmamışdır ki, iqtisadiyyat çoxöl- çülü yaranışdır və onun öyrənilməsi, məhz, həmin aspektdən də həyata keçirilməlidir. Elə buradaca, “iqtisadiyyat” və “təsərrüfat” istilahlarının fərqli məzmununa diqqət yetirməyi zəruri hesab edirik. Belə ki, mövcud yanaşmalarda qeyd olunur ki, iqtisadiyyat daha geniş məzmuna malik olan təsərrüfatın xüsusi bir halıdır. qtisadiy- yatdan fərqli olaraq təsərrüfat, ümumilikdə, həyatın istehsalı kimi şə rh olunur. O, özündə təbii, insani və ilahi parametrləri birləş- dirən varlıq kimi nəzərdən keçirilir. Son illər təsərrüfat fəaliy- yətinin əsas kateqoriyalarını və prinsiplərini izah edən nəşrlər və hətta dərs vəsaitləri də çap olunmuşdur. “Təsərrüfat fəlsəfəsi” adlanan bu nəzəri cərəyanın tərəfdarları təsərrüfat-iqtisadi hadisə və strukturların araşdırılmasına müxtəlif mövqelərdən yanaşırlar. Eyni zamanda, son dövrlərdə iqtisadi reallıqların humanitar elmlər prizmasından nəzərdən keçirilməsi tendensiyası da geniş vüsət almışdır. Tədqiqatçılar belə qərara gəlmişlər ki, iqtisad elminin inkişafı iqtisadiyyat, fəlsəfə, sosiologiya, hüquq, psixologiya və s. kimi müxtəlif nəzəri baxışların və biliklərin qovuşuğundadır. Məsələn, bu gün “ qtisadi sosiologiya” müstəqil elmi status almışdır. Onun predmetlər dairəsinə insanın təsərrüfat sferasında fəaliyyəti, motivlər və davranışı ilə bağlı olan məsələlər daxildir. Burada real iqtisadiyyatın araşdırılması iqtisadi və sosioloji yanaşmaların sintezi formasında həyata keçirilir. qtisadi islahatlar dövründə ölkəmizdə psixoloji amillərin də ə həmiyyətinin artdığı nəzərə çarpır. Müxtəlif psixoloji problem- lərin həlli praktikası insanlardan sosial-psixoloji xarakterli biliklər tələb edir. Hazırda dünyada iqtisadi-psixoloji mövzular üzrə elmi nəşrlərin sayı durmadan artır. Bu elm sahəsi “iqtisadi psixologiya” adını almışdır. qtisadi psixologiya ondan geniş olan və ümumi- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 89 likdə, cəmiyyətin universal psixoloji hadisə və ənənələrini öyrənən sosial psixologiyanın cərəyanlarından biridir. qtisadi psixologi- yanın predmetini təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi şüuru və psixologiyası təşkil edir. Beləliklə, iqtisadiyyat fəlsəfəsinin predmetini müəyyənləşdi- rərkən, hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, “iqtisadiyyat fəlsəfəsi”, “iqtisad elminin fəlsəfəsi” və “iqtisadi fəlsəfə” anlayış- ları identik (əksər istiqamətlərdən maksimum oxşarlıqıarı olsa da) mahiyyət daşımır. Əvvəla, qeyd edilən fərqlilik seçilən tədqiqat metodlarından yaranır, ikincisi, “iqtisadiyyat fəlsəfəsi” daha geniş, daha tutumlu anlayış olmaqla özündə həm “iqtisad elminin fəlsəfəsini”, həm də “iqtisadi fəlsəfəni” ehtiva edir. qtisadiyyat fəlsəfəsi iqtisadiyyatın aksioloji, ontoloji, qnoseoloji və metodoloji aspektlərini öyrənir. O, iqtisadi reallıq haqqında fəlsəfi elmdir. qtisadi fəlsəfəyə gəlincə, o, iqtisadi ya- naşmaları özündə ehtiva edən fraqmental səciyyəli elmi istiqamət kimi çıxış edir. qtisad elminin fəlsəfəsinin predmetini isə iqtisad elminin fəlsəfi tənqidi, problemlərin aktuallaşdırılması və konsept- dəyərlərin tədqiqi və interpretasiyası təşkil edir. qtisadiyyat fəlsəfəsi cəmiyyətin ən mühüm sferalarından biri olan iqtisadi varlığın əsaslarını öyrənir. Fəlsəfi prinsip və kateqoriyalara arxa- lanmaqla o , iqtisadi hadisə və proseslərin mahiyyət tərəflərini üzə çıxarır. Onun diqqət mərkəzində iqtisadiyyatın mahiyyəti, insanın və bütövlükdə cəmiyyətin həyatının maddi şəraitinin formalaşması tendensiyaları, insanın iqtisadi sferada davranışı və fəaliyyəti ilə bağlı məsələlər durur. qtisadiyyat fəlsəfəsi iqtisadiyyatın inkişa- fında insana aparıcı yerin məxsus olduğunu vurğulayır. Beləliklə, söhbət iqtisadiyyat fəlsəfəsinin humanist funksiyasından gedir. qtisadi fenomenlərin konkret təzahürlərini öyrənən iqtisadi nəzəriyyələrdən fərqli olaraq, iqtisadiyyat fəlsəfəsinin diqqət mərkəzində iqtisadi həyatın təbiəti, iqtisadi hadisə və proseslərin mahiyyəti durur. Qeyd etmək lazımdır ki, “necə sağ qalmalı?”, “necə öz həyatını təmin etməli?”, “əmlak bərabərsizliyi niyə mövcuddur?” sualları ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 90 insanları həmişə düşündürmüşdür. Bu suallar fəlsəfi, sosial-dünya- görüşü xarakteri daşıyır. Sürətlə dəyişən bugünkü dünyamızda bu problemlər xüsusi aktuallıq kəsb edir. Müasir insanı sosial-iqtisadi dəyişikliklərin ümumi tendensiyaları düşündürür. Beləliklə, bir elm kimi iqtisadiyyat fəlsəfəsi iqtisadiyyatda cərəyan edən ümumi və dərin prosesləri araşdırır. Bu təhlil fəlsəfi ə nənələr əsasında aparılır. Birincisi, söhbət iqtisadi biliklərin fəlsəfi (qnoseoloji) şərhindən gedir. kincisi, fəlsəfə iqtisadi problemlərin təhlilində metodoloji baza rolunu oynayır. Dialekti- kanın qanun və kateqoriyaları, iqtisadi həyatın təhlilinə konkret- tarixi yanaşma xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. qtisadiyyatın təhli- lində sistemlilik prinsipi böyük rol oynayır. O, predmetin müxtəlif tərəflərinin, onların vəhdətinin, struktur elementlərinin üzə çıxarılma- sını tələb edir. Bu, tamlıq, tam və hissələrin dialektikası haqqında təsəvvürləri diqqət mərkəzinə gətirir. Bu mənada iqtisadi sistem və hadisələri digər sosial sistemlərlə (siyasi, hüquqi, dini və s.) əlaqədə təhlil etmək lazım gəlir. Lakin iqtisadi araşdırmaların fəlsəfi metodologiyası tək dialektik yanaşma ilə yekunlaşmır. Məsələn, məşhur alman nəzəriyyəçisi M.Veberin metodoloji ideyalarının nüfuzu hələ də yüksəkdir. O, iqtisadiyyatda dəyərlər və mədəniyyətin, qərb sahibkarlıq ruhunun formalaşmasında protestantizmin rolunu göstərmişdir. Avstriya-Amerika filosofu Y.Şumpeter iqtisadi təhlil prosesində sosioloji üsullara üstünlük verirdi. 80-90-cı illərdən başlayaraq, iqtisadiyyatın təhlilində elm fəlsəfəsinin metod- larından: postpozitivizm, fəlsəfi antropologiya və hermenevtikanın müddəalarından istifadə olunur. Fəlsəfi metodların işlənilməsində məşhur sosial nəzəriyyəçilər - T.Kun, .Lakatos, P.Feyerabend, K.Popperin və s. böyük xidmətləri olmuşdur. qtisadiyyat fəlsəfəsində antropoloji yanaşma mühüm rol oynayır. Bu yanaşmaya görə, sosial-iqtisadi fəaliyyətin determina- siyasında insan, onun tələbatları və maraqları həlledici əhəmiyyət kəsb edir. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 91 Həyat göstərdi ki, iqtisadi siyasətdə dəyərlər əsasında yanaş- manın nəzərə alınmaması ağır sosial-iatisadi nəticələrə səbəb olur. Bu kimi pozuntular daha şox totalitar rejimlərdə müşahidə olunur. qtisadiyyat fəlsəfəsi “iqtisadi sahədə insan hansı dəyərlərə üstünlük verməlidir?” sualına cavab axtarır. Burada, ilk növbədə, başlıca kateqoriyalardan biri olan “istehlak nemətləri” kateqoriyasının məz- mununu araşdırmaq lazım gəlir. Fəlsəfi yanaşma insanların istehlak nemətlərinə, sərvətlərə münasibətlərini aşkarlayır. Qeyd edilməlidir ki, insanların passivliyi sosial fəallığı və ya əksinə, üstünlük verdikləri dəyərlərin xarakterindən birbaşa asılılıqdadır. Beləliklə, iqtisadiyyat fəlsəfəsi dünyagörüşü, metodoloji, aksioloji, humanist funksiyaları yerinə yetirir. qtisadi reallıqlar fəlsəfi metodologiya əsasında təhlil olunur. Digər, o cümlədən, riyazi yanaşmalarla yanaşı, fəlsəfi metod iqtisadiyyatı çoxölçülü və ziddiyyətli sistem kimi nəzərdən keçirir. Unutmaq olmaz ki, idraki fəaliyyətin istiqamətlərini məhz fəlsəfə təyin edir. Bu mənada o, iqtisadi idrakın ümumi metodologiyası keyfiyyətini əxz edir. Konkret iqtisadi elmlərin ən yeni nailiyyətlərini ümumiləşdirərək fəlsəfi metodologiya daimi dəyişməkdə olan iqtisadi reallığın daha dolğun inikası üçün nəzəri vasitələr işləyib-hazırlayır. Sonda bu, iqtisadiyyat fəlsəfəsinin metodoloji funksiyasına praktiki tutum da gətirir. § 2.3 qtisad elminin metodologiyası 2.3.1 Metodologiya anlayışı M etodologiya ən qədim fəlsəfi elmlərdən biridir. Tarixən ümumi fəlsəfi elmlər sistemində ontologiya (mövcudluq haqqında təlim, gerçəkliyin mahiyyəti haqqında elm), qnoseologiya (gerçək- liyin dərk edilməsi haqqında təlim) və aksiologiya (sərvətlər və ya dəyərlər haqqında təlim) ilə yanaşı metodologiya da mühüm yer tutmuş və indi də tutmaqdadır. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 92 Metodologiya 2500 ildən artıq bir müddətdə fəlsəfi elm kimi tanınır və bu sahədə indi heç bir mübahisə yoxdur. Mübahisə, əsa- sən, metodologiyanın mahiyyəti, məzmunu və vasitələri ətrafında gedir. Məqsədimiz – bu sahədə mübahisə edən tərəflərə münasibət bildirmək deyil (hərçənd, mübahisə ən çox ümum-elmi metodo- logiyanı qəbul etməkdən deyil, bu sahədə metodologiyada mövcud olan fikir plüralizmindən, “metodologiyaların forma çoxluğundan” bəhs etməkdən gedir), metodologiyanın mahiyyəti, məzmunu, strukturu və s. məsələlərə diqqəti bir daha cəlb etməkdir. Metodologiya 9 - elmi idrakın quruluşu, üsul və metodları haqqında fəlsəfi təlimdir. Metodologiya termini qədim yunan dilindən alınan “metod” və “loqos” (təlim, anlayış, elm və s.) söz- lərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir ki, hərfi mənası elmi idrak metodları haqqında təlim deməkdir. Ümumiyyətlə, tarixən qərar- laşmış baxışlara görə, fəlsəfə tarixində idrak iki qrupa (dialektik və metafizik) bölündüyü kimi, metodologiyanın da iki növü qeyd olunur: dialektik və metafizik metodologiya. Dialektik meto- dologiya elmi yaradıcılıq prosesində elə ən ümumi elmi-nəzəri metodoloji prinsiplərə riayət etməyi tələb edir ki, insan elmi yaradıcılıqda həmin prinsiplərə əməl etməklə, həqiqətin dərk edilməsinə nail ola bilər. Deməli, elmi yaradıcılıq metodologi- yasının ən başlıca və ilkin tələbi dialektik fəlsəfəyə və onun ümum-nəzəri prinsiplərinə elmi yaradıcılıq metodologiyasının obyektiv tələbi və əsası kimi baxmaqdan ibarətdir. Metodologi- yanın belə ən ümumi dialektik prinsipləri bunlardır: obyektivlik, 9 Бах: «Методологические проблемы современной науки», М,1964; «Логика и методология науки», М.1967; П.В.Копнин. Гносеологические и логические основы науки. М. «Наука», 1974, səh.21-26; «Философия. Методология. Наука» , М .1972;И.Л.Андреев.Проблемы логики и методологии познания. М. «Наука», 1972; Н.И.Кондаков. Логический словарь-справочник. М. «Наука», 1975, səh..347-351; «Методологические проблемы современной науки», М.Политиздат, 1979; Философский энциклопедический словарь. М. «Современная энциклопедия », 1983, səh..365-366; АСЕ, VI cild, Səh.459; «Материалистическая диалектика -методология естественных , общественных и технических наук. М., «Наука», 1983; В,В.Миронов.Философия.М.1998 və s. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 93 sistemlilik, ardıcıllıq, tarixilik, məntiqilik, ziddiyyətlilik, inkarlılıq, qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsir, nisbi sabitlik, varislik, zərurətin qarşısıalınmazlığı, idrakın mücərrəddən konkretə, sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə, adidən aliyə yüksəlməsi və s. və i.a. nkişaf haqqında bütün dialektik qanun və qanunauyğunluqlar inkişafın ziddiyətli və inkarlı mahiyyəti, kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi və s. (dialektik kateqoriyalar) məzmun və forma, zaman və məkan müəyyənliyi, səbəb və nəticə, determinlik, mahiyyət və təzahürün qarşılıqlı əlaqəsi, imkan və gerçəklik və i.a. həm kateqoriya və ümumi prinsiplər kimi, həm də idrak prosesinin pillələri kimi iqtisadi-elmi yaradıcılığın da meto- doloji əsaslarını təşkil edirlər. Elmi yaradıcılıqda və iqtisadiyyat fəlsəfəsində ancaq həmin metod, vasitə və prinsiplərə istinad etməklə həqiqətin dərk edilməsinə, obyektiv bilik əldə edilməsinə nail olmaq olar. Bu mənada süni surətdə dialektik kateqoriyalara istinad edərək, müxtəlif elm sahələrində zərurət və təsədüfün, səbəb və nəticənin, məzmun və formanın, mahiyyət və təzahürün yeri və rolunun müəyyən edilməsinə və s. metodoloji prinsip (və ya əsas) kimi baxılmasını təqdir etmək süni kateqoriyalara müxtəlif elm sahələrində gerçəkliyin dərk edilməsinin mərhələləri kimi yanaşmaq, xüsusən, iqtisadi-elmi tədqiqatda zəruri olan, mahiyyəti təşkil edən cəhətləri, forma və təzahür xüsusiyyətlərin- dən fərqləndirmək lazımdır. qtisadi elmi yaradıcılıq prosesində dialektik qanunauyğun- luqların, prinsip və kateqoriyaların hər birinin özünəməxsus yeri və rolu vardır. Məsələn, idrakın ziddiyyətliliyi prinsipi tələb edir ki, yaradıcılıq prosesində tədqiqatçı öyrəndiyi obyektin konkret vəziyyətində onun daxili tərəflərini və inkişafa səbəb olan həmin tərəflər arasındaki qarşılıqlı münasibətləri (vəziyyətini) müəyyən edib, tədqiqatda ciddi nəzərə alsın. Obyektin mahiyyəti, məzmunu və onların təzahür xüsusiyyətlərini aşkar edib, səbəb-nəticə müna- sibətlərini ayırd etsin. Ancaq belə olduqda tədqiqatçı idrakın pillələri ilə irəliləyər, təkcəni ümumidən fərqləndirən və eyniləş- dirən cəhətləri ayırd edər, təzahür əlaqələrini müəyyən edib daxili ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 94 mahiyyətə yaxınlaşar, nəhayət, həqiqəti dərk etmiş olar: tədqiqatda dolğun təkzibolunmaz nəticələrə gəlib çıxa bilər. drak prosesində inkişafın inkarlı mahiyyəti prinsipi isə tələb edir ki, tədqiqatçı gəldiyi ümumiləşdirici nəticələrə heç vaxt son həqiqət, obyektiv və qəti həqiqət kimi baxmamalıdır. Çünki başqa sahələrdə olduğu kimi, idrak prosesində də inkişaf öz əvvəlki formalarının inkarı yolu ilə baş verir, köhnəlik aradan qalxır, yenilik meydana çıxır, özünə yol açır və köhnəni əvəz edir. Yeni bilik də müəyyən səviyyədə yenidən inkar olunur, nisbi biliklər inkarlıq əsaslarda inkişaf edir. Düzdür, müasir elmi fəlsəfə son və qəti, obyektiv həqiqətin olduğunu və müəyyən biliklərin təkzibolunmazlığını da qəbul edir. Obyektiv həqiqət, son həqiqət sayılan biliklər (məsələn, Yer kürə şəklindədir, o, öz oxu və Günəş ətraında fırlanır, 2X2=4, Bakı – müstəqil Azərbaycan Respublikasının paytaxtıdır və s.) insan idrakının mövcud səviyyəsində təkzibolunmazdır. Onların mütləq doğruluğu hamı tərəfindən qəbul edilir. Elmi təfəkkürün müasir səviyyəsi onları təkzib etmək iqtidarında deyildir. Onları inkar etməyə çalışmaq, ən azı “donkixotluq” olardı. Lakin unutmaq olmaz ki, elmi yaradıcılığın metodologiyası tələb edir ki, son həqiqət, mütləq həqiqət kimi təqdim olunmuş bilik, müəyyən səviyyədə inkar olunub, mütləqliyini itirə də bilər. Məsələn, bəşəriyyət 2500 ildən çox bir müddətdə atomun bölünməzliyi ideyasına son həqiqət, obyektiv həqiqət kimi baxmışdır. Yalnız XX əsrin əvvəllərində təbiətşünaslıq bu həqiqəti inkar etdi. Kainat atomun bölünməsi, atom nüvəsi və nüvəətrafı elementar hissəciklərin mövcudluğu səviyyə- sində öyrənilməyə başlandı, buradan belə bir prinsipial metodoloji nəticə çıxır ki, tədqiqatçı əldə etdiyi nəticələri heç vaxt unutmamalı, öz nəticələrinin təkzibolunmazlığını təsdiq edən faktlara və dəlil- sübutlara əsaslanmalı, biliyin əldə olunmasının nisbi həqiqətlərdən mütləqə və obyektiv həqiqətə yüksələn zəruri bir proses olduğunu daim rəhbər bir metodoloji prinsip kimi yadda saxlamalıdır. Elmi yaradıcı metodologiyanın dialektik prinsiplərindən birini idrak prosesinin, həqiqi əldə edilməsinin dialektik yoluna düzgün riayət edilməsi təşkil edir. Hazırda idrak prosesinin yolu, bunu ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 95 bilmək hər bir tədqiqatçı üçün müstəsna metodoloji əhəmiyyət kəsb edir, həmin prosesin, yəni həqiqi biliyə yiyələnməyin dialektik yolu belə ifadə olunur: “Canlı müşahidədən mücərrəd təfəkkürə və oradan da praktikaya”. Bu o deməkdir ki , müşahidə, passiv seyr idrakın mənbəyi və başlanğıcıdır, buradan əldə olunan ə qli nəticələr ilə əməli fəaliyyətə, insan praktikasına tətbiq olunur, yaradıcı idrak prosesi tədricən irəliləyir, deməli, elmi idrak mücərrəddən konkretə yüksəlir. Metodoloji tələb belədir: bilik ə ldəetmə prosesi, yəni, insan idrakı bilməzlikdən başlanır, müşahi- dələr nəticəsində əldə olunan informasiya beyin qabığına və ya mərkəzi sinir sisteminə verilir: orada mücərrəd təfəkkürdə təhlil olunur, alınan əqli nəticələr, yəni biliklər şəklində praktik fəaliy- yətə tətbiq olunur. Deməli, qırıq-qırıq, qarışıq təsəvvürlər mücər- rəd təfəkkürdən keçir, safçürük edilir, aydınlaşır, konkretləşir, həqiqi bilik əldə olunur. Bu prosesə biliyin əldə edilməsi və ya biliyin mücərrəddən konkretə yüksəlməsi deyilir ki, bu da müasir elmi yaradıcılığın ən mühüm metodoloji prinsiplərindən biridir. Vaxtilə K.Hegel və K.Marksın işləyib əsaslandırdıqları biliyin mücərrəddən konkretə yüksəlməsi prinsipi 10 tələb edir ki, elmi yaradıcılıq başlanğıcda mücərrəd səciyyə daşıyır: tədqiqat obyekti tam aydın deyil, bilik əsaslandırılmamışdır, qarışıq və necə deyərlər, dumanlıdır, konkret səciyyə daşımır. Konkret bilik isə gerçəklikdə tədqiq olunan obyekt haqqında aydın, konkret, dolğun, hərtərəfli, əsaslandırılmış, çox halda təkzibolunmaz, çox- cəhətli biliyə deyilir. Buna görə də, biliyin mücərrəddən konkretə yüksəlməsi prinsipi hazırda da əsas nəzəri-metodoloji prinsip kimi qəbul olunur. Metafizik metodologiyaya istinad edən tədqiqatçı isə daha çox predmet və hadisənin zahiri tərəflərini, görünüş cəhətlərini sərf-nəzər edir, daxili mahiyyətə zəif nüfuz edir, əsasən, müşahidə metodu vasitəsilə nəticələr çıxarır. O, predmet və hadisələrdə təzahür əlaqə- 10 Bax: К.Маркс.Капитал.1-ci cild, Bakı, 1969; Э.В.Ильенков. «Диалектик аб səh.актного и конкретного в капитале» К.Маркса», М.1960; Д.П.Горский. Вопросы абsəh.акции и образование понятий. М., 1961 və s. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 96 lərinə, ardıcıllığına, təkrarlanmalara və s. daha çox diqqət yetirir, mahiyyəti əks etdirən daxili ziddiyyətlərə varmır, inkişaf prosesində, ə sasən, kəmiyyət dəyişmələrini, təkamül əlaqələrini, azalma və çoxalmanı, təkrarları nəzərə alır, gəldiyi nəticələrində yenə də dəqiqləşdirmələrə, daha yeni dəlil, sübutlara ehtiyac duyur. Beləliklə, müasir tədqiqatçı elmi yaradıcılıq prosesində həqiqi biliyə nail olmaq üçün dialektik metodologiyanın qeyd etdiyimiz ümumi prinsip və qanunauyğunluqlarına yiyələnməli, tədqiqatında xüsusilə elmi metodlarla yanaşı, ümumi elmi idrak metodlarına analiz və sintez, induksiya və deduksiya, tarixi və məntiqi, mücərrətdən konkretə yüksəlmə, sistem-struktur təhlil, analogiya, modelləşdirmə, eksperiment və i.a. istinadən elmi- nəzəri və ya əqli nəticələrə gəlib çıxmalıdır. Elmi yaradıcılıqda ancaq bu əsasda ciddi müvəffəqiyyətlərə nail olmaq, qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq olar. 2.3.2 qtisad elmnin metodologiyası: konseptual xülasя XX əsrin sonlarına yaxın iqtisadi nəzəriyyədə böhran elementləri daha qabarıq şəkildə müşahidə edilməyə başlamışdır. Böhranın təzahür formaları onun mahiyyətindən daha kəskin xarakter almışdır. Həmin dövrdə yaranmış situasiyanı bir sıra amillərlə izah etmək olar. 1. Sırf praktiki səciyyə daşıyan problemlərin həllində iqtisadçıların gücsüzlüyü (ələlxüsus, keçid iqtisadiy- yatlı ölkələrdə). 2. qtisadi nəzəriyyənin real dünyadan təcridi 11 . 3. Pozitivizmdən gözlənilənlərin alına bilməməsi. 4. Tarixi və əxlaqi-etik dəyişənlərin nəzərə alınmasına nail ola bilməmək. 11 Ананьин О.И., Одинцова М.И Методология экономический науки: современные тенденции и проблемы// Ч.М., 2000. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 97 5. Ekoloji problemlər və gələcək nəsillərlə bağlı narahatlığın kəskinləşməsi. Bütün bunlar, yekun olaraq, iqtisadi nəzəriyyənin metodoloji prinsiplərinə inamsız münasibətin ortaya çıxmasına, ümumiyyətlə, çıxılmazlıq sindromunun yaranmasına səbəb olmuşdur. 2.3.3 Azərbaycan gerçəkliyi: keçid iqtisadiyyatının metodoloji problemləri M ə lumdur ki, sistem dəyişikliyi real bazarın özünün forma- laşmasından başlanan və ictimai həyatın bütün spektrini, o cümlə- dən sosial-siyasi, mədəni, milli və ümumbəşəri dəyərlərə münasi- bəti də özündə ehtiva edən mürəkkəb, çoxlaylı və çoxşaxəli bir prosesdir. Bu prosesin bütün cəhətlərini adekvat sürətdə əhatə edə biləcək vahid nəzəriyyənin yoxluğu, tamamilə təbii bir hal kimi qəbul edilməlidir. Belə ki, nəzəriyyə “fikrin xalis hərəkətindən” deyil, ictimai praktikanın ümumiləşdirilmiş nəticələrindən doğur. Dünya təcrübəsində analoqu olmayan bir prosesin apriori olaraq nəzəri təxəyyülə əsaslanmaqla hər hansı bir qəlibə salınması yolverilməzdir. Ümumiyyətlə, heç kim üçün sirr deyil ki, keçid dövrünün metodoloji təminatı problem olaraq qalmaqdadır. Aprior paradiqmanın əsiri olanlar metodoloji “nimdaşlığı” marksizmdən uzaqlaşmaqla aradan qaldırmağa çalışırlar. Guya neoklassik para- diqmanın törəmələri dərketmə diskomfortunu (keçid iqtisadiy- yatına münasibətdə) ləğv etmək iqtidarındadır. Göstərilən səpgili yanaşmaların mahiyyətcə yarıtmazlığı göz qabağındadır. Belə ki, ə vvəla, bəsit, dar ixtisaslaşmış yanaşmaların müəyyən aspektlərdə “çaşqınlıq” yaratmaqdan başqa elə bir nəticələri olmur. Müasir dövrün inkişaf spesifikası açıq-aydın şəkildə göstərir ki, iqtisad elminin “xalisliyini”, “saflığını” qorumaq qeyri-mümkündür. Məhz bu anlamda “xalis iqtisadi nəzəriyyə-metodoloji nonsensdir” deyən neopozitivlərlə razılaşmamaq mümkünsüzdür. kincisi, ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 98 “neoklassik” paradiqmanın axtardıqları (sabitlik, tarazliq, tamlıq, qapalılıq) çağdaş iqtisadi durum üçün heç də əsas məsələlər deyildir. Üçüncüsü, sistemli təhlil məqsəd və istiqamətlərindən asılı olmayaraq sinergizm doğurur. Keçid iqtisadiyyatının daxili məntiqi və təbiətinin sistemli tədqiqindən belə bir qənaət hasil olur ki, universal xarakterli ümuminkişaf qanunauyğunluqları və milli spesifiklikdən doğan xüsusiyyətlərin mürəkkəb, haradasa mücərrəd və eyni zamanda, son dərəcə konkret olan tənasüblüyü elmi metodologiyada vahid- lik problemini xeyli dərinləşdirir. Eyni zamanda, sistemlilik mövqeyindən yanaşmaqla, əgər sırf iqtisadi determinizmə əsaslanmaqla elmi metodologiyanı “problemli situasiyalardan” xilas etməyə cəhd göstərsək, onda nəticə etibarı ilə gəldiyimiz qənaət abstrakt çalarda təzahür etməklə heç bir praktiki əhəmiyyət daşımayacaqdır. Sonra. Keçid iqtisadiyyatı şəraitində mövcud metodoloji prinsiplərə (apriorizm, verifikasiya, falsifikasionalizm) istinad etməklə iqtisadi proseslərə sistemli yanaşmanın adekvat olaraq əsaslandırılmış dialektik formalarını tapmaq son dərəcə problematikdir. Digər bir çətinlik “qeyri-müəyyənliyin” davranışı ilə bağlıdır. Belə ki, keçid dövründə daha qabarıq şəkildə təzahür edən qeyri-müəyyənlik ə silində, öz mahiyyəti etibarilə müasir iqtisadi həyatın başlıca xarakteristikasıdır (F.fon Xayek). Hətta fundamental paradiq- madan istifadə etməklə onun rasional kalkulyasiyasını aparmaq mümkünsüzdür. Bu, o deməkdir ki: - əgər fenomen qeyri-müəyyəndirsə, dərkedilən deyilsə, onda prosesə baxış indeterminizmə, yəni səbəbiyyət bağlılığının qırıl- masına, qarışıqlığa, xaosa ürcah olacaqdır; - bəşəriyyətin inkişaf tarixinə “iqtisadi”nin mütləqləşdiril- məsi bazasında yanaşmanın materialist monizm keyfiyyətində qəbulu mümkünsüzdür və s. Fikrimizcə, metodoloji “çaşqınlığın” meydana çıxması (keçid dövründə) ən azı iki amillə şərtlənir: ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 99 - müasir fəlsəfə və iqtisadi nəzəriyyənin “sistem” problem- lərinə birmənali baxışı hələ ki, formalaşdırmayıb (gerçəkliyə adekvat formada); -əgər nəzərə alsaq ki, determinizm fakt deyil, ekstrapol- yasiya üsulu ilə alınan nəzəriyyədir, onda səbəbiyyət qanununun gerçəkliyi problemi öz həllini tapmır. Beləliklə, əvvəlki çıxış nöqtəsinə qayıdaq. Tədqiqatımız göstərir ki, “iqtisadi” olanın zəruriliyi elmi metodologiyanın təməl prinsipini müəyyənləşdirmək prosesinə geniş aspektdə baxmağı tələb edir: 1. Birinci, ümumi səciyyəli problem: tələbatın hüdud- suzluğu, resursların məhdudluğu; 2. kinci, ümumi səciyyəli problem: milli müstəqillik → sabit inkişaf → sosial ədalət; 3. Milli səciyyəli problem: iqtisadi azadlıq → sosial ədalət; 4. Ötəri səciyyəli problem: keçid dövrü → lokal səviyyəli sistemli yaranmış → milli sosial-iqtisadi sistem; 5. Əbədi səciyyəli problem: milli → regional → qlobal mənafelərin daim dinamik tarazlığı. Məlumdur ki, xarici tədqiqatçılar yeni paradiqmanın, yeni meto- dologiyanın hazırlanması zəruriliyini dəfələrlə ön plana çıxarmışlar. Mövcud metodoloji baxışlar (keçid iqtisadiyyatı müstəvi- sində), əsasən, onda ittiham olunur ki, onlar reallığın yalnız bir aspektini qabardır və onun tam şəkildə şərhini, yaxud təhlilini həyata keçirə biləcək təlimlərarası sintezin formalaşması üçün yararsızdır. Statik tarazlıq, determinləşmiş dinamika, materialist monizm və s. eyni hadisə və prosesin müxtəlif tərzli dərketmələri ilə səciyyələnir. Məhz bu çətinliyi göz önünə gətirərək J.Debre qeyd edirdi: “....Böyük Vahid Nəzəriyyə gələcəkdə də iqtisad elmi üçün əlçatmaz olacaqdır. O, əvvəllər olduğu kimi, ayrı –ayrı nəzə- riyyələrin hansısa məcmuluğunu xatırladacaqdır” 12 . 12 American Economic Review/1991/? volt 81. p.3 ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 100 Fikrimizcə, yeni paradiqma problemi müasir keçid dövrünün spesifik xüsusiyyətlərinə söykənməli və reallığa adekvatlığı tam şə kildə təmin etməlidir. Nəzərə alınması zəruri olan cəhətlərə zənnimizcə, aşağıdakı- ların aid edilməsi məqsədəuyğun olardı: 1. Bazar “kortəbiiliyi” yoxdur, yaxud görünməyən əlin arxasında görünən və görünməyən adamlar dayanır. 2. Mülkiyyət formaları qarışıq iqtisadiyyat yaradır və bir- birinə uyğunlaşır. 3. Kapitalın “eqoizmi” yoxdur. Müasir qloballaşma prose- sinin nəticəsində müşahidə edilən metafora – kapitalın ə məkdən ayrılması (K.Marksın sübut etmək istədiyi əsas məsələlərdən biri) və onun “özündə şeyə” çevrilməsi yalnız zahiri görüntüdür, mirajdır. Əsilində, kapital “sosial” libaslıdır və sosial proqramların həyata keçiril- məsində maraqlı tərəflərdən biridir. 4. Determinlik amilləri arasında əhəmiyyətlilik (prioritet- lik) dərəcəsi əsasında mövcud olan bölgü aradan qalxıb, amillər təsir gücünə görə eyniyüklüdür. Yəni, obyektiv = subyektiv, iqtisadi = sosial = mədəni = ideoloji və s. bərabərlikləri gerçəkdir. 5. Determinizmin yeni tarixi növü formalaşıb: çoxölçülü (poliloqosentrizim) determinizm. Göründüyü kimi, keçid iqtisadiyyatının elmi metodologiyası ümumi→əbədi xəttinin dinamikliyini, mərhələ-mərhələ “qapalılığını”, mərhələli keçidi və mahiyyətcə eyni, formaca müxtəlif olanları nəzərə almaqla formalaşdırıla bilər. 2.3.4 Şяrq vя Azяrbaycan mütяfяkkirlяrinin nяzяri-metodoloji baxışları B B B B izim fikrimizcə, elmi yaradıcılığın başlıca metodoloji prin- siplərindən birini və ən mühümünü keçmiş sosial-iqtisadi, fəlsəfi ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 101 irsin nailiyyətlərinə əsaslanmaq, keçmiş Şərq və Azərbaycanın mütəfəkkir filosof və iqtisadçı alimlərinin indi də metodoloji- nəzəri əhəmiyyət kəsb edən fikir və ideyalarından yerli-yerində istifadə etməyi bacarmaq təşkil edir. Çünki Şərqin, ələlxüsus, türk dünyasının məşhur filosof-mütəfəkkirlərinin, sosioloq və iqtisadçı- larının sosial-iqtisadi, təbii və siyasi hadisələrin dərk edilməsinə və qiymətləndirilməsinə dair bir çox fikirləri müasir dövrdə də elmi yaradıcılıq üçün mühüm nəzəri-metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Bu cəhətdən Şərqin dünyada mütəfəkkir şəxsiyyətlərindən Ə l-Fərabinin (870-960), bn Sinanın (980-1037), Nizami Gəncə- vinin (1141-1209), Nəsirəddin Tusinin (1201-1274), bn Xəldunun (1334-1406) və başqalarının əsərlərində verilmiş elmi yaradıcılığa dair metodiki və metodoloji fikirlərindən də ətraflı faydalan- malıyıq. Hələ X əsrdə yaşamış Əl-Fərabi təbiət və cəmiyyət hadisələ- rinin dərk edilməsində abstrakt təfəkkür metodunun, tədqiqatda analiz və sintez, tarixi və məntiqi idrak üsullarının mühüm ə həmiyyət kəsb etdiyini dəfələrlə qeyd etmişdir. Fərabiyə görə, gerçəklik, hadisələri ən yaxşı dərk etməyin əsas yolu hissə ilə tam, tək ilə ümumi, xüsusi ilə ən ümumi arasındakı əlaqə və nisbəti tanımağa çalışmaq, ayrı-ayrını, hissəni öyrənməklə vahid, bütöv və tam haqqında ümumiləşdirici nəticələr çıxmaqdır. O yazırdı: “Vahidi daha aydın anlamaq və qavramaq üçün onu cüzilərə (ayrı- ayrı hissələrə), cüziləri isə daha kiçik hissələrə bölərək təhlil etmək lazımdır. Sonra isə bunları xəyalda birləşdirib (mücərrəd təfəkkürdən keçirib) bütöv bir halda təsəvvür etmək gərəkdir (ən ümumi nəticəyə gəlmək lazımdır). 13 Azərbaycanın XII əsr mütəfəkkir şairi Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı müasir dövrdə özünün nəzəri-metodoloji və praktiki ə həmiyyətini saxlamış nadir incilərlə çox zəngindir. Nizami yara- dıcılığında müasir elmi dilə tərcümə etdikdə, ən mühüm metodo- 13 Əl-Fərabi .Əl-Mədəniyyətül Fazilə. stanbul, səh.5; Ал-Фараби научное творчество . М . «Наука», 1975, səh. 75-83. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 102 loji tələb ondan ibarətdir ki, təbiəti və cəmiyyəti öyrənməyə çalı- ş an şəxs, onu dərk etmək, həqiqəti kəşf etmək istəyirsə, o, hadisə və prosesin daxili mahiyyətinə varmalı, zahiri görünən cəhətlərə, təzahürlərə alüdəçilik göstərməməli, çoxsaylı təzahürlərin, görü- nən hadisələrinin arxasında gizlənən, bəzən tapılması mümkün olmayan və ya çox çətin olan “daxili mahiyyəti” axtarıb tapma- lıdır. Nizamiyə görə, tədqiqatçı çox zaman insanı “hətta aldada bilən” çoxsaylı təzahürlər arxasında gizlənən, prosesin dərin daxili qatlarında “məskən salmış” mahiyyəti aşkar etməyə daim cəhd etməli, buna özündə iradə və güc tapmalıdır. Nizami bu münasi- bətlə qeyd edirdi ki, insan elmin qüdrəti ilə hər şeyə nail ola bilər, lakin hadisənin sirri onun daxili mahiyyətinin açılmasında aydınla- ş ır. Həmin sirləri isə ancaq hadisə və prosesin daxili əlaqə və münasibətlərinin abstrakt təhlili, geniş ümumiləşdirilməsi yolu ilə, yorulmaz səy və ciddi-cəhd göstərməklə, müəyyən obyektin mənimsənilməsinə dəfələrlə, təkrarən, qayıtmaqla nail olmaq mümkündür. N.Gəncəvi “Leyli və Məcnun” poemasında həqiqətə yetişməyin çətinliyini, ciddi – cəhd tələb etməsini belə mənalan- dırmışdır: O şey ki, bizlərə lap aşikardır, Orda da gizli bir xəzinə vardır. N.Gəncəvinin elm, elmi idrak haqqında “Qüvvət elmdədir”, “Bilikli adamlar uzağı görər” və i.a. kimi ideyalarını bilmək müasir dövrdə cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafının, orada əmək və digər ictimai münasibətlərin mahiyyəti və inkişaf qanunauy- ğ unluqlarını dərk etməyə əsaslı kömək göstərir. Elmləri “nəzəri” və “əməli” olmaqla iki hissəyə bölən Nəsirəd- din Tusinin də yaradıcılığında müasir dövrdə də əhəmiyyət kəsb edən metodoloji-nəzəri müddəalar çoxdur. Onun fikrincə, “nəzəri elmlər” həyat hadisələrinin mahiyyətini dərk edib, onun mənasını anlamağa imkan verir. O, fəlsəfə, məntiq, metodologiya və iqtisadiyyatı da “nəzəri elmlərə” daxil edirdi. “Əməli elmlər ” isə ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 103 tətbiqi səciyyə daşıyır, təcrübədə “nəzəri elmlərin” qanunauyğun- luqlarının həyata keçirilməsini təmin edir. N.Tusiyə görə idrak (zəka) “çoxlu hadisə və xüsusiyyətlər içərisindən... özünə lazım olanı seçə bilib asanlıqla düzgün nəticə çıxara bilməkdir”. 14 N.Tusinin metodoloji mövqeyinə görə, elmi təfəkkür üçün hadisələri ümumiləşdirmək və onun əsasında abstrakt anlayışlar yaratmaq ümumi idrak üsuludur. O yazır ki, elmi təfəkkürdə çatış- mayan (azlıq edən) cəhət “təcrübədə aldanmaq, maymaqlıq... nəzəriyyədə isə korafəhmlilik, hadisələrin mahiyyətini başa düş- məmək, ümumiləşdirmə və mücərrədləşdirməkdə zəiflik kimi işlərdə təzahür edir” 15 . Bu təhlil əsasında N.Tusi elmi yaradıcılığı bu gün də əhəmiyyətini itirməyən belə nəticəyə gəlir: “Bu elm (cəmiyyətşünaslıq ) hamının xeyrinə olan birgə əməyin həqiqi və ümumi inkişaf qanunları haqqında nəzəriyyədir. Bu elmin mövzusu (obyekti) ictimai əməklə birləşən və beləliklə, istehsalı ə n kamil təşkil edən insanların münasibəti sistemidir. Deməli, hamı bu elmi öyrənməyə səy etməlidir ki, fəzilət sahibi olmağı bacarsın: əks halda rəftar və davranışda səhvlərə yol verər, dün- yada qanunsuzluqlara səbəb olar, öz mərtəbə dərəcəsinə çat- maz”. 16 Buradan Tusinin çıxardığı nəticə ondan ibarətdir ki, cəmiyyətdə hər kəs öz bacarığına, hünərinə görə öz yerini tut- malıdır. Cəmiyyətdə əsil günah layiq olanın öz yerini tutmamasın- dadır. “Əsil günah əməyin zay olmasında, əsil küfr alçaqların qələbə çalmasında, əsil zülm insanların (eləcə də əşyaların) öz qabiliyyətinə görə yer tutmamasında, Rəisliyə layiqlərin-tabe, Ş ahlığa layiqlərin-rəiyyət, Allahlığa layiqlərin isə - bəndə olmasın- dadır”. 17 Tusinin fikrincə, hər işi görən, yaradan yalnız insandır. Buna görə də insana, cəmiyyətə xidmət göstərən, insanın tərbiyəsi ilə, bacarıq və qabiliyyətinin yüksəldilməsi və onun idarəedilməsi ilə məşğul olan bilik sahələrini də bu elmlər sırasına daxil edirdi. 14 N.Tusi. Əxlaqi-Nasiri, Bakı, 1980. səh.84. 15 N.Tusi. Əxlaqi-Nasiri, Bakı, 1980. səh.177. 16 Yenə orada.səh.122. 17 Yenə orada.səh.63. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 104 Dünya sosioloji-iqtisadi fikir tarixində xüsusi yer tutan məşhur orta əsr ərəb tarixçisi və sosioloqu bn Xəldun (XIV əsr) özünün üç cildlik “Müqəddimə” əsərində, cəmiyyətin ictimai- iqtisadi həyatının tədqiq və izah edilməsində bu gün bizə məlum olan metodların əksəriyyətindən çox məharətlə istifadə etmişdir. O, cəmiyyətin tarixi, ictimai və iqtisadi hadisələrini, göründüyü, kimi təsvir edilməsini, hekayətçilik və rəvayətlərin şərh edilmə- sini, təqlidçilik və ehkamçılıq üsulu ilə mühakimə yürüdülməsini qəbul etmir. Onun fikrincə, ictimai həyat hadisələrinin əlaqəsiz və sistemsiz halda, heç bir qanun və qaydalara tabe olmayan hadisələr kimi izah edilməsi əsil elmi idrak metodlarına uyğun deyildir. Ə silində, elmin vəzifəsi “hadisələrin içində gizli qalanın mənasını incələmək, düşünmək, araşdırmaq, onların səbəb və əsasını anla- maq və hadisələrin yaranmasının və cərəyan etməsinin təbii vəziy- yətini incələyib bilməkdən ibarətdir.” 18 “Təcrid edilən bu surətlə- rin hər biri duyğu ilə bilinməyən şeylərdir..... təfəkkür mücərrəd anlayışlar vasitəsi ilə gerçək hadisələri qavramaq və onların mahiyyətini üzə çıxarmaq” vəzifəsini görür. Öz araşdırmalarında bütün bu metodlardan ardıcıl və səmərəli istifadə etməklə bn Xəldun, hələ XIV əsrdə cəmiyyətin iqtisadi münasibətləri anlayışını, onların təbii inkişaf qanunlarını açmış və əsaslandırmışdır. O, azad bazar münasibətləri sistemini ardıcıl müdafiə etmiş və dövlətin bu sistemə müdaxiləsinin forma və qaydalarını açıb göstərmişdir. Buna görə də bn Xəldun Şərqin böyük iqtisadçı alimi və mütəfəkkir filosofu kimi də tanınmağa layiqdir. Şərqin heç də geniş və hərtərəfli tədqiq olunmamış böyük mütəfəkkirlərindən bəzi nəzəri-metodoloji müddəaları gətirməkdə məqsədimiz müasir sosial-iqtisadi problemlərdən uzaqlaşmaq deyil, onların zəngin irsindən çağdaş Azərbaycanın sosial-siyasi, fəlsəfi və iqtisad elminin inkişaf etdirilməsində istifadə etməkdir. Zamanın sınaqlarından çıxan və öz aktuallığını itirməyən bütün bu 18 bn-Xəldun.Müqəddimə. stanbul, 1980 səh. 5. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 105 fəlsəfi-nəzəri fikirlər ölkəmizin, elmimizin zənginləşdirilməsinə xidmət edə bilər. Fikrimizi yekunlaşdıraraq məşhur ingilis filosofu F.Bekonun (XVII əsr) dediyi bu sözləri yada salmaq istərdik. O, demişdir: “Metod yolçunun yolunu işıqlandıran bir mayakdır. Düzgün metodla silahlanmayan alim, qaranlıqda dolaşıb fəhmlə özünə yol axtaran yolçuya bənzər”. Məhz “fəhmlə yol axtarmamaq” və həqiqətə daha dərindən yiyələnmək üçün elmi idrak metodlarını mənimsəmək müasiri olduğumuz elmi-mənəvi tərəqqinin çox mühüm amilidir; elmi idrakın ən zəruri metodoloji tələbidir. 2.3.5 Metodoloji konsepsiyaların təkamülü prosesinə müasir baxış M ühüm metodoloji xidmətləri olan tanınmış tədqiqatçıların yaradıcılığının qısa xülasəsi bu başdan bir sıra ümumiləşdirmələr aparmağa imkan verir (cədvəl 2). qtisad elminin metodologiyasına münasibətdə elm fəlsəfəsinin tarixi təkamül prosesindən çıxış etməklə, bir sıra tələblərin mövcudluğunu etiraf etmək lazımdır: 1. Metodologiya – fraqmental, konseptual məzmunca zəif, yaxud yetərli olmayan, bir-biri ilə qarşılıqlı bağlılığı və qarşılıqlı təsiri diskret xarakter daşıyan abstrakt məcmuluq kimi çıxış edə bilməz. 2. qtisad elminin metodologiyası həm fəlsəfənin, həm də iqtisadiyyatın inkişaf prosesindən paralel “qidalanma- lıdır”. 3. qtisad elminin metodologiyası “yeni ideyalar” adı altında metodoloji konsepsiyanı bərbad günə qoymaq iqtidarında olan leviteral yanaşmalardan qorunmağı bacarmalıdır. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 106 4. Metodologiya dualizm simptomundan xilas olmalı, konseptual aksioloqizm və praqmatizmi inkişaf etdirmə- lidir. Qeyd edək ki, hal-hazırda metodoloji təkamülün meynstrimini müəyyənləşdirməyə cəhdlər edilir. Bu baxımdan M.Blauqu, D.Xaysmanı və digərlərini misal gətirmək olar. Ümumiyyətlə isə, metodoloji meynstrimdə ən çox təkrarlanan 4 metodoloqun adını daxil edirlər. Mill → Marşall → Fridmen → Blauq. Bununla əlaqədar, qeyd etmək istərdik ki, yanaşmanın daha çox subyektiv xarakter daşıması şübhəsizdir və bu yönümdə konkret sistemli araşdırmaların aparılmasına böyük ehtiyac var. Cədvəldəki ardıcıllıq da göstərir ki, aparıcı xətt pozitivizm → neopozitivizm→postpozitivizm xəttidir. nkişaf trayektoriyası nöqteyi-nəzərindən K.Popperin həlledici fiqur olduğu heç bir ş übhə doğurmur. Cədvəl 2. qtisad elminin metodologiyası tarixi-xronoloji aspektdə Metodol- oqlar F əəəəlsəəəəfi konsep- siya Metod Xarak terik c əəəəhəəəətləəəər Nailiyy əəəətləəəər Nöqsanlar 1.C.S. Mill 2.K.Marks empirik pozitivizm dialektik materia- -eksperi- ment -birbaşa deduktiv -əks- deduktiv abstraktda nkonkretə -naturalizm -deskrip- tivizm -psixo- loqizm -apriorizm -deduk- tivizm - natura lizm -səbəb-nəticə ə laqələrinin tədqiqi metodikası -liberal- islahatçı ideologiya -abstrakt ə mək; -dəyər konseptindən istifadə olunmayıb -riyazi təhlil yoxdur -məntiqi, ə sasən psixoloqizm dən qaynaqlanır; -metod materialist ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 107 3.A.Mar- ş all 4. D.M.Keyns 5. M.Frid- men lizm -son pozitivizm neopoziti- vizm postpoziti- vizm dialektik yüksəliş - qradua- lizm; - induk- siya; - deduk- siya; -empi- rizm -deduk- siya -empi- rizm -indukti- vizm - deskrip- tivizm - materia- lizm - desripip- tivizm; -eklektizm; -apriorizm; -deduk- tivizm; -deskripti- vizm; -psixo- logizm; -deskrip- tivizm; -konven- sionalizm; -abstrak- siya nəzəriyyəsi -izafi dəyər nəzəriyyəsi; -qlobal evolyusio- nizm; - empirizm və rasionalizmin sintezi; -iqtisadi hadisənin spesifikası- pul ifadə- sində; -iqtisadi nəzəriyyə və fəlsəfənin harmoniyası -iqtisadi nəzəriyyə məntiqin bir budağı, təfəkkür formasıdır; -nəzəriyyə- nin inkişafı model seçimi ilə bağlıdır; -nəzəriyyə etik elmdir; -ehtimallı məntiq konsepsiyası - falsifi- kasiyanın iqtisadi interpretasiya sı; ola bilməz; -iqtisadi hadisədən təbii prosesə keçid; essensializm; - nəzəriyyə kifayət qədər arqument- ləşdirilmə- yib; -iqtisadi həqiqətə biganə münasibət; -iqtisadi nəzəriyyənin fəlsəfi və nəzəriyyənin özü arasında fərqi görməmişdir -dualizm; -normativ aspektin inkarı; -pozitiv elm kifayət qədər arqument- ləşdiril- məyib; -nəzəriyyə- realistik ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 108 K.Popperin baxışlarına görə darvinizmin, Freydin psixoanalizmin, yaxud K.Marksın tarixi materializminin elmə aidiyyəti yoxdur. Ona görə ki, sadalanan nəzəriyyələr özünün məntiqi və metodoloji xassələri ilə fiziki-riyazi elm modelinin çərçivəsinə sığmırlar. Məhz, bu aspekti qabardan bir sıra tədqiqatçılar analoji yanaşmanı iqtisad elminə də aid edərək soruşurlar ki, iqtisadi nəzəriyyəni Popperin elmlik təsəvvürünə sığışdırmaq mümkündürmü? Yaxud, iqtisad elmində falsifikasiya prinsipindən heç olmasa məhdud miqyasda yararlanmaq olarmı? Qoyulan suallara mənfi cavab verənlərin əsas arqumentlərini üç istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: 1. Falsifikasiya prinsipindən istifadə dəqiq proqnozların ve- rilməsini tələb edir. qtisadi nəzəriyyədə isə proqnozlar ya texniki 6.M.B.Blauq postpoziti- vizm -empi- rizm -indukti- vizm deskripti- vizm; leviterizm - elmi təhlil – pozitiv iqtisadi nəzəriyyədir -pozitiv və normativ iqtisad elmi arasında fərq; -falsifikasiya imkanlarının dəqiqləşdiril- məsi; faktlar və dəyərlər (konseptlər) arasında qarşılıqlı ə laqə zəruridir; -dəyər – faktlarla yoxlanılma- yan təsdiqdir deyil; -semantika -dualizm; -pozitiv elmdə effektivlik kriteriyası ə sasdır; -dəyər- konsept haqqında təsəvvürü bəsitdir; - konseptua- lizm kifayətedici səviyyədə deyil; -falsifikasiya prinsipinin düzxətli izahı (bəzi məqamlarda) ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 109 xarakter daşıyır, ya da prinsipçə mümkün olmur (proqnozların verilməsi). Bu fikrin əsaslandırılmasında, nə qədər qəribə səslənsə də, T.Xatçison əsas rol oynamışdır. Özünün əvvəlki fikirlərinə zidd gedərək, o qeyd edirdi ki, irəli sürülən təkliflər (perspektiv xarakterli) təmayüllərə deyil, qanunlara əsaslanmalıdır (postpozi- tivizmin əsas metodoloji qaydalarından biri belədir). qtisadi nəzəriyyədə isə, əsasən, və başlıca olaraq təmayüllərdən danışmaq mümkündür. Hətta Pareto qanunu da təmayül kimi xarakterizə olunur. Yeni Avstriya məktəbi, əsasən, F.fon Xayek və postkeyns- çilər (P.Devidson) risk və qeyri-müəyyənlik amillərindən çıxış edərək, məsələyə münasibəti daha da kəskinləşdirirlər. F.fon Xayekin fikrincə, labüd xarakter daşıyan qeyri-müəyyənlik iqti- sadi həyatın fundamental xarakteristikası kimi çıxış edir və onun rasional kalkulyasiyasının aparılması mümkünsüzdür. Buna görə də, istənilən situasiyada, hətta ən peşəkar iqtisad- çının əldə etdiyi informasiya mövcud informasiyadan əhəmiyyətli dərəcədə az olur. Yəni, iqtisadi nəzəriyyənin köməyi ilə perspektiv təkliflər irəli sürmək gələcəyi olmayan, yaxud çox az əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Yeganə çıxış yolu “real bazar rəqabətin- dən” 19 yararlanmaqdır. nstitusionistlərin dəqiq proqnozlara münasibətində də mənfi çalarlar müşahidə edilməkdədir. Onların fikrincə, hətta informasiyanın ötürülmə və paylanma kamilliyinin maksimum səviyyəsində belə (əsilində, bu tam irrealdır), iqtisadiyyatda dəqiq deyimlər problematik xarakter daşıyır, ona görə ki, fərdlərin davranışı irrasionaldır. D.Fasfeld 20 elə beləcə də yazır ki, dəqiq deyimlər insan davranışının rasionallığından qaynaqlanır. Lakin bəşəriyyətin inkişaf tarixi tamamilə bunun əksini sübut edir. zah edilməsi mümkünsüz olan irrasional davranışın möcudluğu pro- sesin nəticələrini əvvəlcədən müəyyənləşdirməyə imkan vermir. 19 Ф.Хайек. Конкуренция как процедура открытия.// Мировая Экономика и международные отношения,1989, №12 səh..6. 20 D.Fusfeld. The Conceptual framework of Modern Economics // Journal of Economic Issues.1980., vol. XIV,N 1. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 110 kincisi, perspektiv deyimlərin (iqtisad elmində) tələb olunan səviyyədə yoxlanılması son dərəcə problematik məsələdir. Bu mənada ki, iqtisad elmində empirik yoxlama, semantik elmlərlə müqayisədə (məsələn, fizika) daha az effekt verir. Bu yanaşmanın arqumentləri kimi aşağıdakılar göstərilir: 1. qtisadçılar, əsasən, statistik testlərdən istifadə edirlər ki, bu da nəzəriyyədə anomaliyanın üzə çıxarılması baxımından çox zəifdir. 2. Toplanan statistik məlimatlar nəzəriyyənin dəyişənlərini tam şəkildə əhatə etmir. Buna görə də, mənfi nəticə əldə olunanda günah statistikanın üzərinə qoyulur. 3. Empirik yoxlamanın əsas əngəlini iqtisadiyyatda eksperi- mentlərin aparılmasının mümkünsüzlüyü ilə əlaqələndirir- lər. Bəri başdan qeyd edək ki, göstərilən yanaşmanın elmi ə sası yoxdur. Bu yönümdə çoxlu sayda misallar gətirmək olar. Məsələn, keçid dövrünün əvvəllərində yeridilən iqtisa- di siyasət, bir çox aspektlərinə görə əsilində eksperiment xarakteri daşıyırdı və s. 4. qtisadi nəzəriyyənin ideoloji xarakter daşıması ucbatından falsifikasionizm prinsipindən istifadə ifrat dərəcədə çətinləşir. Yanaşmanın təməlində dayanan əsas məsələ tədqiqatçı-iqtisadçının mənəvi prinsipləri, dini görüşləri və siyasi baxışlarının bir sıra məqamlarda həlledici əhəmiyyət daşımasındadır. Bu mövqe Q.Müller, P.Xeylbroner və D.Robinson tərəfindən dəstəklənir. Bu baxımdan, təəccüblü deyildir ki, D.Robinson 21 yazır ki, iqtisadi nəzəriyyə daha çox teologiyaya uyğundur, nəinki faktoloji elmlərə (məsələn, fizika). Bu qəbildən olan tədqiqatçılar sonuc olaraq belə bir qənaətə gəlirlər ki, Popper doktrinası kamil deyil, falsifikasionalizm meto- dologiyasının özü iqtisadi fikrin real inkişaf tarixilə falsifikasiya olunur. Bu nəticənin birmənalı qəbulu mümkünsüzdür. Ona görə 21 J.Robnson . What are the questions? Armak, N4., 1981, p.2. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 111 ki, yanaşma tərzinin daxili məntiqi ilə hərəkət etsək, onda belə alınır ki, falsifikasiya prinsipi işləmir, buna görə də, nəzəriyyənin real faktlarla əlaqəsi yoxdur və deməli, iqtisad elmi “ölüm” aya- ğ ındadır. Əlbəttə, qeyd edilən tərzli qəti qərar əsila qəbul edilə bil- məz. Sadəcə olaraq, söhbət ondan gedir ki, bir sıra iqtisadi mək- təblərə daxil olan tədqiqatçılar Popper doktrinasını universal və yeganə düzgün metodologiya kimi səciyyələndirməyin əleyhinə- dirlər. Eyni zamnada, qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra iqtisadi cərəyanlar, o cümlədən, yeni Avstiya məktəbi, postkeynsçilər, institusionalistlər, neomarksistlər və s. falsifikasionalizmin alter- nativini formalaşdırmaq əzmindədirlər. Postpozitivizmin tənqidçiləri sırasında iqtisadi nəzəriyyəyə ritorik yanaşma tərzini qabardan filosoflar da yer almaqdadır. Ritorikanın yenidən dirçəldilməsində D.Mak-Kloskinin 22 “ qtisadi nəzəriyyənin ritorikası” və A.Klamerin 23 “Yeni klassik makro- iqtisadiyyat: yeni klassiklər və onların opponentləri ilə söhbət” ə sərləri həlledici rol oynamışdır. Ritorik yanaşma məntiqi pozitivizm metodlarından yarar- lanmaqla məntiq və faktlardan çıxış etməyi yanlış hesab edir. D.Makkloski əsas vurğunun müxtəlif iqtisadi nəzəriyyələrin inan- dırıcılığının praktiki izahı üzərinə keçirməyi təklif edir. Nəzəriy- yəyə ritorik baxışın əsas təməl yanaşmalarını aşağıdaki ardıcıllıqla vermək olar: interpretasiyasız fakt, müşahidəsiz reallıq, insansız iqtisadiyyat, ritorikasız elm yoxdur. D.Makkloski hesab edir ki, məhz ritorik yanaşma iqtisadi nəzəriyyəni yeniləşdirə, onu daha geniş mədəni və fəlsəfi kontekstdə keçirə bilər. Bu konsepsiya postmodernist cərəyanda yer almaqla, belə bir qənaətdədir ki, həqiqətin dərk edilməsi prinsipcə mümkünsüzdür. Bəzi baxışlara görə, pozitivizm metodologiyası daxili inkişa- fında ritorizmə yaxınlaşmaqdadır. Belə ki, M.Fridmenin simasında 22 McCloskey D. The Rhetoric of Economics. madison; University of Wisconsin Press.1985 23 Klamer A. The new Classical macroeconomics: Conversation with the new classical Economists and their Opponents. Brighton, 1984. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 112 ilkin geriləmə - ehtimalın reallığı prinsipindən uzaqlaşma müşa- hidə edilir və s. Bununla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, ritorika elm deyil, incəsənətdir. Ona birmənali əsaslandırılan metodoloji prin- siplər xas deyildir. D.Makkloskinin əleyhinə olaraq, göstərilməli- dir ki, iqtisadi hadisələrin məzmununun onların təzahür formasına adekvat olaraq mahiyyətinin ifadəsinə ritorika ilə deyil, ciddi elmi şə rhlə nail olmaq mümkündür. Eyni zamanda, heç bir şübhə yoxdur ki, ritorik metodoloji plüralizm son nəticədə postmoderniz- mə sığınır ki, onun da leviteral virusdan qorunma imkanı yoxdur. Bütün deyilənlərin fonunda iqtisad elminin metodologiyası- nın vahidliyi problemi xüsusilə aktual səsilənir. Heç kimə sirr deyil ki, iqtisad elminin metodologiyası fraqmental və separatçı xarakterə malikdir. Hal-hazırda həmin naqisliyi aradan qaldıra biləcək hər hansı bir inteqral ideyanın mövcudluğundan danışmaq mənasızdır. Baxmayaraq ki, aparılan tədqiqatların nəticələri də birmənalı şəkildə sübut edir ki, fəlsəfi pozitivizm və iqtisadi pozitivizmin tərəqqisi paralel olaraq getməkdədir. Eyni zamanda, son dövrlərin təhlilindən göründüyü kimi, iqtisad elminin metodologiyasının inkişafı təkcə pozitivizmlə deyil, bütövlükdə fəlsəfənin inkişafı ilə çulğalaşır. qtisadi metodologiya, əsasən, son dövrlər ərzində, hermenevtik, poststrukturalist və postmodernist ideyalarla zənginləşməyə başlamışdır. Artıq elm fəlsəfəsində qərarlaşmış belə bir yanaşmanı tam şə kildə dəstəkləmək mümkündür ki, iqtisadi-metodoloji nəzəriyyə- lərin elmi quruluşunu aşkara çıxarmaq qaçılmazdır və bütovlükdə metodologiyanın perspektiv inkişafı baxımından böyük aktuallıq kəsb edir. Məhz bu aspektin vacibliyini nəzərə almaqla, artıq bu gün formalaşmış yanaşmaların qısa konseptual xülasəsini aşağıdaki kimi sıralamaq olar: 1. qtisad elminin müasir metodologiyasının elmi quruluşu aşağıdaki ardıcıllığı özündə ehtiva eidr: Popper-Lakatos postpozitivizmi → neopozitivizm → pozitivizm. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 113 2. Qeyd edilən quruluşun başlıca nöqsanı, yaxud çatışmayan cəhəti dəyər institutu ilə əlaqədar (iqtisad elminin mental səviyyəsi) dərketmə diskomfortunun mövcudluğudur. Yəni, iqtisad elmi, hər şeydən əvvəl, aksioloji xarakterlidir və qeyd edilən quruluşun məhz bu mövqedən tənqidi hücumlara məruz qalması labüddür. 3. Metodologiyanın elmi quruluşunun potensial imkanları gös- tərilən çatışmazlığın aradan qaldırılması üçün yetərlidir. 4. Postpozitivizmin liderliyi yalnız o halda dəyişməz qala bilər ki, analitik fəlsəfənin, hermenevtik, poststrukturalist və postmodernist konsepsiyaların üstün cəhətlərindən tənqidi aspektdə yararlansın. 5. Postpozitivizm və müasir analitik fəlsəfənin konseptual məzmunu təkmilləşdirilməlidir. Beləliklə, məhz iqtisad elminin postpozitivist metodologiya- sının transformasiyası bütövlükdə elmi mövqedən tamqiymətli metodologiya kimi çıxış etməsini şərtləndirən başlıca amildir. Müasir dövrün tanınmış filosof-metodoloqlarının apardığı tədqiqatlar açıq-aydın şəkildə göstərir ki, iqtisad elminin qarşı- sında son dərəcə mürəkkəb vəzifələr durur. Bir tərəfdən, iqtisad elmi daha geniş dairələrdə özünü təsdiq edir, perspektiv inkişaf yoluna qədəm qoyur, digər tərəfdən isə, qibtəediləcək çevikliklə forma dəyişkənliyinə uğrayır ki, bu da, nəticə etibarilə fasiləsiz böhranlar mərhələsinə keçmə riskini artırır. Həmçinin, əldə edilən gerçək qənaətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, iqtisad elminin fəlsəfəsi, onun metodoloji əsasları elmin özünün inkişafına paralel surətdə getməyəcəyi təqdirdə, rəngarəng konsepsiya və yanaşmaların hansısa bir məqsədyönlü istiqamətdə ümumiləşdirilməsinə nail olunması probleminin həlli mümkünsüz olacaqdır. Məhz bu anlamda iqtisad elminin metodo- logiyasında düzgün oriyentasiya seçməyin əsas prinsiplərini aşağıdaki kimi sıralamaq olar: 1. Nəzəri nisbilik prinsipi; istənilən deyim istisnasız olaraq nəzəri yük daşıyır. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 114 2. Daha çox inkişaf etmiş nəzəriyyədən istifadə olunması. 3. Plüralizm prinsipi; yalnız bir nəzəriyyədən istifadə, digər konsepsiyaların üstünlüklərini arxa plana keçirir. 4. qtisadiyyatın elmi-nəzəri quruluşunun əsaslı şəkildə dərkinə nail olma. 5. Praqmatik metoddan istifadə; deskriptivizm “tələsindən” qaçma. 6. Məsuliyyət prinsipi; etik problemlərin elmi interpre- tasiyasını vermək. 7. Fəlsəfi və iqtisadi baxışların sintezinə nail olmaq və s. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|