Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 2.1 "Игтисадиййат фялсяфяси"нин формалашмасы
вя инкишафы лми проблем олараг игтисадиййат фялсяфясинин йаранмасы сябябляри бюйцк ящямиййят кясб едир. Онун формалаш- масына тясир едян амилляр, йарадыжылары, инкишаф мярщя- ляляри арашдырылмасы важиб олан мясялялярдир. Щесаб олунур ки, игтисадиййат фясляфяси ижтимаи шцурун яски формалары олан мифолоэийа вя дин билаваситя фялсяфядян гайнагланыр. Гядим Йунан ясатирляриндя игтисади щяйат, ямяк, мяишят, мадди вя мяняви сярвятляр щаqгында кифайят гядяр фикирляря раст эялмяк олuр. Пул вя вар-дювлятин инсан щяйатында мянфи рол ойнамасы, мадди сярвятляря щяддян артыг мейил етмяси нятижясиндя инсан мянявиййатынын зяифлямяси барядя дяйярли фикирляр Гефест, Меркури, Прометей, Мидас вя Сцлейман падшащ щаггында мювжуд олан ясатир вя рявайятлярдя мювжуддур. Гядим заманларда инсанлар ади шцур сявиййясиндя тясяр- рцфatчылыг фяалиййяти гайдаларына вя вярдишляриня йийяляняряк онлардан бящрялянмиш вя тябии-тясяррцфат tсикллярини юзляринин практики фяалиййятляриндя нязяря алмышдыlar. Бцтцн бяшяр тарихи бойунжа щямин тяжрцбя нясилдян-нясля ютцрцлмцшдцр. Щяр бир дини нязяриййядя тясяррцфат-фялсяфи характерли тюв- сийяляр мювжуддур. Илкин дини инанжларда мадди варидат топламаг эцнащ кими дяйярляндирилирди. Бунунла ялагядар, беля бир дини кяламы хатырлатмаг йериня дцшяр: «Варлынын жяннятя дцшмяси дявянин ийнянин эюзцндян кечмясиндян E E E E ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 62 даща чятиндир». Сялямчилик, мябядин ичярисиндя тижарят пислянилирди. Илащиййатчи алимляр хясислик, аcэюзлцк, тянбяллик вярдишлярини бюйцк эцнащ щесаб едирдиляр. Игтисади щяйатын ганун вя принсипляри христиан дининин еркян формаларынын тясири нятижясиндя мейдана эялирди. Дини мябядляр истещсалатын, игтисадиййатын, мядянийyятин формалашмасында, тясяррцфатчы- лыг мящсулларынын топланмасы вя сатылмасы, торпаьын бежярил- мяси вя мцхтялиф битки нювцнцн селексийа едилмясиндя мцсбят рол ойнамышдыр. Ейни заманда, дини мябядляр мюмин инсанын юз рущу иля ялагяйя эирдийи мякан, мяняви фяалиййятля мяшьул олдуьу йер олмушдур. Бу жцр ямяк даща бюйцк сяй эюстярилмясини тяляб едир, чцнки бу, садяжя олараг, харижи мцщитя цстцн эялмяк йох, мящз шяхси гцсурлар, эцнащлар вя зяифликля мцбаризядир. Мащиййят етибариля, дини мябядляр мяняви йеткинлийин фяал физики ямякля вящдят тяшкил етмясини юзцндя тяжяссцм етдирир. Натурал тясяррцфатын еля айры-айры формалары мейдана эя- лирди ки, онлар тякжя ижманын мювжудлуьунун тямин едилмя- синя хидмят етмирди. Мящз бурада, ижма дахилиндя тясяррцфа- тын бирэя идаря едилмясинин илкин гайдалары, диэяр тясяррцфат субйектляри иля ямтяя-пул мцнасибятляри, ямяк етикасынын елементляри ямяля эялирди. Щинд-буддист яняняляриндя щяйат тярзи кими юзцнц мящ- дудлашдырмайа, аскетизмя бюйцк ящямиййят верилир. Дцнйяви дяйярляр, о жцмлядян, варланмаг ещтирасы шцурлу ямякдян вя ляйагят зонасындан кянар щесаб едилир. Бу дцнйаэюрцшц чярчивясиндя инсанын ясас истяк вя fяа- лиййяти онун дахили алями, мяняви сафлашма, нирванайа чатма, дахили щармонийа истигамятиндя кюклянир. Дащи Чин мцтяфяккири Конфусинин тялиминдя гейд олунур ки, инсанларын вя жямиййятин игтисади фираванлыьы вя сабитлийи эцндялик аьыр зящмятдян, щяр кясин сяйи вя габилиййятиндян хейли дяряжядя асылыдыр. Конфусинин фикирляриндя ижтимаи ямяк бюлэцсц щаггында мцщцм мцддяалар мювжуд иди. О, физики ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 63 вя зещни ямяк арасында олан фярг щаггында фикир сюйляйяряк биринжини – «садя инсанлара», икинжисини ися – «алижянаб» тябя- гяляря лайиг эюрцрдц. Гейд етмяк лазымдыр ки, бцтцн заман- ларда Чиндя истяр физики вя зещни ямяк мядяниййяти, истярся дя йарышма вя тяшяббцскарлыг, билик вя габилиййятя пярястиш етмя чох йцксяк гиймятляндирилмишдир. Мцасир ЧХР-iн игтисади сащядя газандыьы уьурлар хейли дяряжядя щямин тарихи яняняляря сюйкянир. Конфусиачылыг фялсяфясиндя сосиал бярабярлик, сосиал ядалят проблеми важиб мясялялярдян бири олмушдур. Конфуси мцдрик- лийиня даща дяриндян йийялянян вя ону шяхси вя цмуми мараглар цчцн реализя едя билян бир кясin гаршысында щяр йцксялиш йолу ачан али бярабяр имканлар принсипи иряли сцрцлдц. Щямин тялимдя цьцр газана билмяйянляр йаддан чыхарылма- мышдыр, бурада щяр бир инсана няинки сосиал йардым вя сосиал дяйярляр минимуму вяд едилир, щямчинин, бу практикада тямин едилирди. Лакин бунун эерчякляшмяси инсанларын етик нормалара риайят етмяси, ямин-аманлыьын горунмасы, юзцн- дян бюйцкляря вя цмумиййятля, дювлят щакимиййятиня табе олмасы иля ялагяляндирилирди. Чиня хас олан сосиал-игтисади дяйярляр индуист-буддист вя яряб-ислам янянясиня хас олан дяйярлярдян кифайят гядяр фярг- лянир. Ислам ещкамларына ясасланан жямиййятдя фярдин сосиал дяйяринин кичилдилмяси сяжиййяви жящятлярдян бири олмушдур. Бурада щяр шей итаят етмяк вя етигад цзяриндя гурулур, щакимиййят сащибляринин гейри-мящдуд сялащиййятляри мюв- жуддур. Ислам янянясиндян фяргли олараq Чиндя уьур газанмаг габилиййяти вя билийи олан инсанларын ямяйи иля мцмкцн иди вя шяхсиййятин сосиал вязиййяти даща етибарлы иди. Ону да нязяря алмаг лазымдыр ки, Чин фялсяфяси дин иля чох аз баьлы олмушдур. Инсанын истяйи, онун ямяк вя габилий- йяти мювжуд щяйата, реал дцнйада юзцнц реализя етмяк цчцн сяй эюстярмяйя истигамятляндирилир. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 64 Бяшяр сивилизасийасынын еркян чаьларында инсанлар мцлкий- йят, мцбадиля, пул, вар-дювлят проблемляри цзяриндя дцшцн- мцшляр. Гядим Шярг мцтяфяккирляри ижтимаи ямяк бюлэцсцнцн, щюкмранлыг вя табечилик мцнасибятляринин мювжудлуьуну гейд едирдиляр. Мцлкиййятин мащиййятиня даир файдаlı фикирляр сяслянирди. Мцлкиййят мадди варидат, мцлк, дашынмаз ямлака даир инсанларарасы мцнасибят кими йозулурду. Шяргин мцдрикляри Жянуб-Шярги Асийа юлкяляриндя игти- сади вя аграр мцнасибятлярин инкишаф хцсусиййятлярини дярк едирдиляр. Истещсал васитяляри цзяриндя ижма мцлкиййятин щюкмранлыьы бурада сяжиййяви олмушдур. Беля олан тягдирдя ясас мцлкиййятчи, тясяррцфат ялагяляринин апарыжы гцввяси олан дювлят юн плана чыхыр. Щяр бир шяхси тяшяббцс цзяриндя нязарят вя онун гаршысынын алынмасы щакимиййят апараты, инзибати систем тяряфиндан щяйата кечирилир. Гядим Щиндистанда инсанын сосиал дуруму онун мцл- киййятя мцнасибяти иля йох, мящз сярт шякилдя мцяййян едилян статуслар системи (касталар) иля шяртлянирди. Авропада хцсуси мцлкиййят мцнасибятляринин щюкмран- лыьы мцвафиг сийаси, щцгуги вя сосиал нормаларын мювжудлуьу сяжиййяви иди. Беля шяраитдя хцсуси мядяниййят, тяфяккцр сис- теми вя дцнйа гаврайышы формалашыр. Сосиал-игтисади проблем- ляря даир мцяййян фикирляр йаранмаьа башлайыр. Антик дюврдя Гядим Йунан фялсяфясинин баниляри буна бюйцк диггят йетир- мишləр. Щесаб олунур ки, илк дяфя, мящз, онларын фундаментал ясярляриндя игтисади щяйатын мяншяйи вя тябиятиня даир дярин фикирляр сюйлянилмишдир. Гядим йунан философу Ксенофонт тясяррцфат-игтисади фяа- лиййяти файдалы предметлярин, йяни истещлак дяйяринин йарадыл- масы просеси кими гиймятляндирмишдир. Гядим дюврцн мцтя- фяккирляри сырасында о, илк дяфя ямяк бюлэцсцнцн ящямиййя- тиня диггят йетиряряк гулдарлары юйрядирди ки, ишчилярин тялябат- ларыны минимал шякилдя юдямякля «тясяррцфатын варланмасы» мцмкцндцр. Ксенофонт щесаб едирди ки, гулдарлыг шяраитиндя ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 65 азад вятяндашын физики ямякля мяшьул олмасы гябащят дейил. О, мящсулун истещлак вя мцбадиля дяйяри щаггында фикир сюй- лямиш вя щямчинин, капиталı пулдан фяргли сярвятлярин мцба- диляси, топланмасы вя дювриййяси цчцн васитя щесаб етмишдир. Хцсусиля гейд етмяк лазымдыр ки, мящз Ксенофонт «игтисадиййат» («економика») терминини елмя дахил етмишдир. Аристотел сонракы дюврдя бу анлайышы дягигляшдирмишдир. O, iгтисадиййаты икили мянада анлайырды: щям истещлак дяйярля- ринин мяжмусу, щям дя – хремастика, йяни пул ялдя етмяк сяняти кими. Платон идеал дювлятин гурулмасынын ясас принсипи кими ижтимаи ямяк бюлэцсцнц эюстярирди. О, торпаг вя евлярин бярабяр шякилдя бюлцшдцрцлмясини, торпаьын сатылмасына, гызы- лын вя эцмцшцн мцлкиййятчиси олмаьа гадаьа гоймаьы тяклиф едирди. Зянэинлийин вя касыблыьын олмамасыны о, фираван дювля- тин ясас шяртляриндян бири щесаб едирди. Платона хас олан идейаларын утопизми ондан ибарятдир ки, о, жямиййятин игтисади сабитлийини тябягялярарасы мцнасибятлярдян асылы вязиййятя гойурду. Аристотел (б.е.я. 384-322) ижтимаи щяйатын мяжму щалында тягдим едилян ямтяя тясяррцфаты, мцбадиля, пул, дяйя- рин ики нювц, бюлэц вя дigər тязащцрлярини тядгиг етмишдир. Мцбадиля мясялясини арашдыраркян о, мцлкиййятин ики форма- сыны мцяййян едир: бирини – тябии, о бирини ися гейри-тябии адлан- дырыр. Пул проблеминя даир Аристотел щесаб едирди ки, о щям дяйяр юлчцсц, щям дя дювриййя васитяси ролуну ойнайыр. Онун ядалятин нювляри щаггында фикирляри дя мараглыдыр. Бурада о, бярабярляшдирян вя бюлцшдцрян ядалят нювлярини фяргляндирир. Инсанлар арасында бярабярсизлийин ляьв едилмясини о, мцм- кцнсцз щесаб едир, лакин варлыларын касыблар цзяриндя щяддян артыг зор ишлятмямяси цчцн хцсуси дювлят механизмляриндян истифадя едилмясини важиб сайырды. «Дювлят гурулушуну садя халгын касыблыьы йох, мящз варлыларын ажэюзлцйц мящв едир» сюзляри Аристотеля мяхсусдур. Дювлятин сцгутунун сябябини о, ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 66 жямиййятин малына tamah salan щюкмдарларын ажэюзлцйцндя эюрцр. Дащи философун бу фикирляри индики заманда да актуал сяжиййя дашыйыр. Еллинизм дюврцнцн нцмайяндяси Епикур (б.е.я.342-270) хцсуси бир щяйат тярзини тяблиь едирди. О, щяр шейдя садя və аза гане олмаьы тяклиф едирdi, чцнки бу инсаны язаблардан азад едəcəkdi. Епикур инсан цчцн дцнйада фираванлыг васитяси олан мцлкиййятин рямзилийини ясасландырырды. О гейд едирди ки, бир чох инсанлар касыбчылыгдан горхараг, вар-дювлятя жан атыр вя бунун топланылмасы заманы ращатлыьындан мящрум олур, ятрафдакыларын щюрмятини итирир. Гядим Рома стоисизминин баниси Сенека (б.е.я.V- VI ə srlər) фялсяфяи-игтисади проблемляря бюйцк диггят йетирмишдир. О исбат едирди ки, жямиййят цчцн файдалы ишляря аьыллы сурятдя сярф едилян əməklə вар-дювлятя малик олмаг юзцнц доьрулдур. Юз тялябатларында, мцлкиййят мясяляляриндя щяддини ашма, орта сявиййяни эюзлямяк нцмунясини верян тябиятдян узаг- лашма Сенеканын фикринжя ижтимаи бялаларын мянбяйи кими чыхыш едир. O, qуллары да азад адамлар кими инсан щесаб едирди: гулдарлары гуллара инсанпярвяржясиня йанашмаьа, онлары юз дцшмяниня чевирмямяйя чаьырырды. Гядим Рома стоисизминин диэяр нцмайяндяси Епиктет аскетизм идеалларыны тяблиь едяряк билдирирди ки, ясл зянэинлик мцдрикликдядир. Намуслу касыбчылыг еля бир цстцнлцйя малик- дир ки, буну щеч бир хейирхащ адам яйри йол иля газандыьына дяйишмяз. Философ олан император Марк Аврели гейд едирди ки, жямиййятин игтисади инкишафынын ясасында инсанларын бир- бириня хидмят етмяк истяйи дурур. Орта ясрлярдя сосиал-фялсяфи бахышларда хейли дяйишикликляр баш вермишдир. Инсан ямяйи илкин мярщялядя Танрынын вердийи жяза кими гойулурду, сонралар ися христиан идеологу мцгяддяс Августин ямяйя нифрят щиссини рядд едир. Адi тясяррцфат фяалийятини зярури вя мцгяддяс иш щесаб едирди. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 67 Аквиналы Фоманын (1255-1275) теолоэийасы чярчивясиндя мцлкиййятин мащиййяти вя эенезисинин илащиййат бахымындан изащы верилир. Гейд олунур ки, хцсуси мцлкиййят инсан егоиз- миндян иряли эялир вя нятижя етибариля, онун йаранмасы сябяби инсанын эцнащ ишлятмясидир. Бцтцн мювжуд оланын ясил сащибкары Танрыдыр. Ясил зянэинлик инсанын юз Танрысына мящяббятиндядир. Мцлкя, капитала, дашынмаз ямлака малик олмаг – йаланчы зянэинликдир. Илащиййатчылар анлайырды ки, яшйа, мцлк, вар-дювлятя малик олмаг вя истифадя етмяк ня гядяр жязибядардыр вя бу инсан гялбини ня гядяр асылы вязий- йятя гойур. Вар-дювлятя сащиб оланларын щеч дя щамысы ондан асылы вязиййятя дцшмякдян хилас ола билмир. Гядим дцнйа вя Орта ясрляр фялсяфячи чярчивясиндя игтиса- диyйат фялсяфясинин елементляри мейдана эялир. Лакин щямин елми истигамятин щягигятян ня вахт йаранмасына эялдикдя, демяк лазымдыр ки, бу, Йени дювр мярщялясиня тясадцф едир. Щямин дюврдя (ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрляр) жямиййят щаггында елм- ляр сырасында сийасятшцнаслыгла йанашы, мцстягил биликляр систе- ми олан игтисадиййат да гярарлашыр. Бу тарихи мярщяля буръуа сосиал-игтисади мцнасибятляринин йаранмасы вя икнишафы иля сяжиййялянир. Щямин ясрляр ярзиндя сивилизасийанын бир техники- технолоъи пиллядян (аграр) диэяр пилляйя (сянайе) кечидинин тядрижян баш вермяси мцшайият едилирди. Гярби Авропа юлкяля- риндя баш верян бцтцн бу мцщцм просес вя мейилляр, ады чякилян дюврцн танынмыш мцтяфяккирляринин ясярляриндя юз яксини тапыр. Инэилис материалист философу Т.Щоббсун (1588-1679) йара- дыжылыьында игтисади сийасят вя сийаси-игтисад мясяляляри важиб рол ойнайырды. «Левиафан» ясяриндя о йазыр ки, дювлятин мюв- жудлуьу, онун вятяндашларынын щяйаты, торпаг вя дяниз мящ- сулларынын истещсалы вя бюлцшдцрцлмясиндян асылыдыр. Бурада əмяк, щяр бир сярвятин мцщцм мянбяйи кими гиймятляндирилир. Сийаси фялсяфянин баниляриндян бири олан Щоббс щесаб едирди ки, хцсуси мцлкиййятя малик олмаг цчцн мцлкиййят щцгугу- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 68 ну вятяндашлара анжаг дювлят веря биляр вя дювлят ону няинки бюлцшдцрцр, щям дя мцщафизя едир. Щоббсун фикринжя, дювлят вятяндашлар арасындакы мцлкиййят мясялялярини тянзим етмяк щцгугуна маликдир, о, щямчинин, разылашма вя мцгавилянин баьланмасы формаларыны (алгы, сатгы, мцбадиля, борж вермя вя алма, эиров гойма вя д.) мцяййян едир. Башга сюзля десяк, Щоббс жямиййятин бцтцн тясяррцфат фяалиййятини практики ола- раг низамлайан дювлятин игтисадиййатда апарыжы ролуну ясас- ландырырды. Т.Щоббс пулун тябияти вя функсийалары, пул тядавцлц щаггында юз дюврц цчцн конструктив фикирляр сюйляйир. «Пул- дювлятин ганыдыр», дейяряк пулун дювлят хязинясиня дахилолма йолларыны эюстярир. Щоббс кимсясиз вя хястя инсанларын дястяк- лянмясиня истигамятлянян «дювлят хейриййячилийи» щаггында мцддяалары, вятяндашлардан бярабяр шякилдя верэи тутулмасы принсипини, малиййя сащясинин саьламлашдырылмасы цсулларыны ишляйиб щазырламышдыр. Щоббса мяхсус фялсяфи-игтисади идейалар Ж.Локкун (1632-1704) ясярляриндя юз инкишафыны тапмышдыр. Локк мцлкиййят вя ямяк мювзуларына бюйцк диггят йетирир вя щесаб едирdi ки, мцлкиййят тябият предметляриня ямяйин тятбиг олунмасы нятижясиндя мейдана эялир. Башга сюзля десяк, мцлкиййят ямякдян айрылмаздыр вя онун билаваситя нятижясини ифадя едир. Локк бир няфярин ялиндя мцлкиййятин щяддян артыг жямляшмясиня гаршы чыхырды. О щесаб едирди ки, инсан юзцнцн мадди тялябатларынын юдянилмяси цчцн лазым оланлардан артыг бир шей истямямялидир. Цмуми шякилдя Локк ямяйин дяйяр нязяриййяси мювгейиня йахынлашмышдыр. О йазырды ки, «бцтцн яшйаларын дяйяриндяки фяргляри, мящз, ямяк йарадыр». Локкун бяйан етдийи вя бюйцк ящямиййят кясб едян тезисиня эюря, мящз мцлкиййят шяхсиййят азадлыьынын илкин ясасы вя дювлятин йаранмасынын илкин сябябидир. Инсан дцнйайа азад эялир вя доьулдуьу андан «юз щяйатыны, азадлыьыны вя мцлкцнц» горумаг щцгугуна маликдир. «Инсанларын дювлят ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 69 чярчивясиндя бирляшмяси вя юзцнц дювлят щакимиййятиня тапшыр- масынын бюйцк вя ясас мягсяди онлара мяхсус мцлкиййятин мцщaфизясидир». Антик вя орта яср мцтяфякКирляриндян фяргли олараг, Локк йашамаьа, азад вя мцлкиййятчи олмаьа анаданэялмя щцгугу олан айрыжа бир инсаны юн плана чякирди. Бутювлцкдя Локкун фялсяфи ясярляриндя жямиййятин игтисади вя сийаси сащяляринин онтолоъи вя гносеолоъи мясяля- ляри, мцлкиййятин мащиййяти вя йаранмасы шяраити, мцлкиййят вя дювлят щакимиййятинин гаршылыглы ялагяси ашкарланыр. Жямиййятин вя инсанын игтисади щяйатынын фялсяфи аспекляри щолланд философу Б.Спинозанын «Етика» адлы ясяриндя арашды- рылыр. Беля ки, о, кор инстинктлярдя, идаря олунмайан мювщу- мат вя ещтирасларда сябябини эюрдцйц инсан егоизминин вя щярислийинин мянбяйини арашдырмаьа чалышыр. Инсан о вахт онлардан йаха гуртара биляр ки, сюзцн ясил мянасында, зякалы олсун. Игтисадиййат мювзусу Д.Йумун (1711-1776) ясярляриндя дя юз яксини тапмышдыр. Ямяйин дяйяр нязяриййясинин тяряфдары кими о, инсанларын мцлкц вя сосиал бярабярсизлийини тянгид едир. Йум эюстярир ки, сярвятлярин бир нечя няфярин ялиндя топ- ландыьы тягдирдя, юлкядя кичик мцлкиййятчи групу тяряфиндян щакимййятин мянимсянилмяси тящлüкяси йараныр. Бу щалда онлар бцтцн чятинликляри касыбларын цзяриня гойараг сонунжу- ларын ишлямяк мейлини мящв едяжяк. Сярвятлярин чохлу сайда инсан арасында бюлцшдцрцлдцйц тягдирдя онларын чийинляриня аьыр йцк дцшмцр вя адамларда зящмят чякмяйя шяхси мараг итмир. Йаздыьы ясярлярдя Йум торпагшцнаслыг, Мануфактура истещсалы, дахили вя харижи тижарят мясяляляриня даир фикир сюй- лямишдир. Тижарят азадлыьыны ясасландырыб мцдафия едяряк, о, дювлятин тясяррцфат щяйатына мцдахиля етмямясини тяляб едирdi. ХВЫЫЫ ясрдя фялсяфи фикрин мяркязи Франсa oldu. Мящз бурада буръуа ингилабынын сийаси вя дцнйаэюрцшц бахымдан щазырланмасы дюврц башлайыр. Бурада бир чох мцтярягги ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 70 дцшцнян философ, игтисадчы, сийасятчи, тябиятшцнас вя щцгугшц- насы бирляшдирян Маарифчилик ады алтында фялсяфи-сийаси жяряйан мейдана эялир. Волтер вя Руссо онун ясас идеологлары олмушlar. «Инсанлар арасында бярабярсизлийин ясаслары вя йаранмасы барядя дцшцнжяляр» вя « Ижтимаи мüгавиля» адлы ясярляриндя Ъан-Ъак Руссо (1712-1778) илк дяфя юзэяляшмя проблемини ортайа гоймушду. Руссо дцшцнцрдц ки, мящз шяхси мцлкий- йят инсанын башгаларындан узаглашмасынын ясасыны тяшкил едир. Бурада жямиййятин нормал инкишаф тялябаты олан мцлкиййят бярабярсизлийини гябул едян Волтер вя мцлкиййятин бярабяр шякилдя бюлцшдцрцлмясини, йяни щям формал (щцгуги), щям дя фактики бярабярлийя чаьыран Руссо арасында ачыг-ашкар фярг- лянмя мцшащидя олунур. Бу фяргин сябябляри сосиал мащиййят дашыйыр: Волтер «цчцнжц тябягянин» башында дуранларын марагларыны, Руссо ися – ян ашаьы тябягяляря аид олан инсан- ларын мянафейини горуйурду. Игтисадиййат мювзусу ХВЫЫЫ ясрин франсыз материалистля- ринин ясярляриндя ясаслы шякилдя ишлянилмишдир. Онлар инсанын формалашмасы вя инкишафында ямяк фяалиййятинин ролу вя ижтимаи тярягги цчцн истещсал вя тижарятин эенишляндирилмяси зяруряти барядя бир сыра мцкяммял фикирляр сюйлямишляр. «Ягл щаггында», «Инсан, онун ягли габилиййяти вя тярбийяси щаггында» адлы китабларын мцяллифи олан К.А.Щелветси (1715- 1771) инадкаржасына гейд едирди ки, инсанын ягли инкишафы бир чох щалларда ямяк алятлярини йаратмаг вя тякмилляшдирмяк габилиййяти иля мцяййян олунур. Щелветси фярди ямяйя ясасла- нан мцлкиййятин тяряфдары иди. О щесаб едирди ки, дювлят щяд- дян артыг фярглянян мцлкиййят бярабярсизлийиня имкан вермя- йяряк мцлкиййят мцнасибятлярини тянзим етмялидир. Йени буръуа тябягясинин идеологу кими Щелветси феодал игтисади мцнасибятлярини писляйирди. Р.А.Щолбах (1723-1789) вя Д.Дидро да (1713-1784) щямин мювгедян чыхыш едирдиlər. Франсыз материализминин нцмайяндяляри цмуми мцлкиййят, ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 71 тялябатлара эюря бюлэцнцн апарылмасы, пулун ляьви барядя утопик коммунизм идейаларыны рядд едирдиlər. Лакин бунун- ла йанашы, онлар жямиййятин кяскин шякилдя тябягяляшмясинин ялейщиня чыхырдылар. Франсыз философлары мцлкиййят бярабярсиз- лийинин эцжлянмясинин гаршысыны алмаьа вя игтисади мцнасибят- ляри тянзим етмяйя гадир олан «маарифпярвяр мцтяфяккир- лярин» эцжц вя мцдриклийиня бюйцк цмидляр бяслямишдиləр. Беля фикирлярин садялювщлцйц индики заманда хцсусиля щисс олунур. Гейд етмяк лазымдыр ки, ХВЫЫЫ ясрдя Авропада игтисади нязяриййя чох инкишаф етмишдир. Бундан бир гядяр яввял франсыз алими А.М.де Виттевил (1575-1621) тяряфиндян «сийаси игтисадиййат» термини елми тядгигатлар сащясидя илк дяфя ишлядилмишдир. Щямин дювр кАпитализмин игтисади укладынын гярарлашмасы, ижтимаи ямяк бюлэцсц, дахили вя харижи базарын эенишлянмяси, пулун дювр етмясинин интенсификасийасы иля сяжиййялянир. Эцжлц игтисади практика игтисади нязяриййянин инкишафы цчцн тяканверижи амилдир. Мцхтялиф елми жяряйанлар, мяктябляр (меркантилизм, физиократлар вя д.) вя араларында сийаси игтисадиййатын классикляри А.Смит (1715-1789) вя Д.Ри- кардо (1772-1823) olan бюйцк бир игтисадчылар нясли мейдана эялмишдир. 1777-жи илдя А.Смит «Халглара мяхсус сярвятин тябияти вя сябябляри щаггында тядгигат» адлы мяшщур ясярини няшр етdir- мишдир. Либерализм идейасы, дювлятин игтисадиййата минимал шякилдя мцдахиля етмяси, тяляб вя тяклифдян асылы олараг йара- нан сярбяст гиймятляр ясасында базарын юзцнц тянзим етмяси – бу китабын ясас идейасыдыр. Щямин игтисади тянзимляйижиляри А.Смит «эюрцнмяз ял» адландырмышдыр. А.Смит ямяйин дяйяр нязяриййясинин ясасларыны гоyмуш, дяйярин йарадыжысы олан мящсулдар ямяйин ролуну, мящсулдарлыьын артмасынын сябяби кими ямяк бюлэцсцнцн ящямиййятини эюстярмишдир. О, эялир щаггында тялим йаратмыш, верэигойма принсиплярини дягиг шякилдя формула етмишдир. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 72 Мцяллифи олдуьу «Сийаси игтисадиййатын вя верэигойманын ясаслары» ясяриндя Рикардо Смитин йаратдыьы нязяриййянин ясас мцддяаларыны инкишаф етдирмишдир. ХВЫЫЫ ясрин икинжи йарысы – ХЫХ ясрин яввялляриндя мцасир дюврцн мцщцм игтисади нязяриййя вя консепсийалары цчцн ясас олмуш башлыжа цсуллар ишляниб щазырланмышдыр. Бурада алман классик фялсяфясинин парлаг нцмайяндяси Г.В.Ф.Щеэел бюйцк рол ойнамышдыр. Мялум олдуьу кими, о, «игтисади фялсяфя», йахуд «игтисадиййат фялсяфяси» анлайышларын- дан истифадя етмямишдиr. «Щцгуг фялсяфяси» адлы фундаментал ясярин мязмунунун тящлили эюстярир ки, вятяндаш жямиййяти анлайышыны Щеэел, игтисади мараг вя мцнасибятляр сащяси кими анлайырды. Вятяндаш жямиййяти ады алтында о, фактики олараг щямин дювря тясадцф едян Гярби Авропа юлкяляриндяки сосиал- игтисади гурулушу, йяни буръуа жямиййятини нязярдя тутурду. Щеэеля эюря, вятяндаш жямиййятинин структурунда щяр бир кясин щцгуги шяхс олмаг имканлары, яшйалары мянимсямяк, мцлкиййятя малик олмаг щцгуг апарыжы рол ойнайыр. О, шяхси мцлкиййят азадлыьыны ижтимаи мцнасибятлярин мянтиглийинин ян йцксяк эюстярижиси щесаб едирди. Бу нюгтейи-нязярдян Щеэел шяхсиййят азадлыьыны вя мцлкиййят щцгугуну мящдудлашдыран вя гадаьан едян аьласыьмаз вя щцгуга зидд олан сосиал системляр кими гулдарлыг вя феодализми мцщакимя едир. Мцлкиййят анлайышы Щеэел тяряфиндян «юзэяляшдирмя» категорийасы васитясиля изащ олунур. «Яэяр няся мяня мяхсус- дурса, онда мян ону башгасынын хейриня юзцмдян юзэяляш- диря билярям. Яэяр бу юзэяляшдирмя мяним азад ирадямля баш верирся, онда бу – щцгуги акт мянасыны дашымыш олур». Щеэеля эюря, мцлкиййят нювляринин фяргляндирилмясинин ясасын- да мцхтялиф юзэяляшдирмя цсуллары дурур. Лакин бцтцн немятляри юзэяляшдирмя щеч дя мцмкцн дейил. Бунлара анжаг харижи алямдя мювжуд олан немятляр, йяни, сюзцн щцгуги мянасында мцлкиййят ола биляр. Бурада сющбят мцлк, капитал, мяишят предметляри, истещсал васитяляри, дашынмаз ямлакдан ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 73 эедир. Дахили немятляр, йяни, дини инанжлар, мянявиййат, виждан, ирадя азадлыьы юзэяляшдириля билмяз. Юзэяляшдирмянин щяйата кечирилмясинин важиб шяртляриндян бири щцгуги мцгавилянин баьланмасыдыр. Мцгавилянин ясас нюв- ляринин мязмунуну ачыглайан Щеэел бу нювляря баьышламаны, дяйишмяни, алгыны, сатгыны, эирову аид едир. Классик сийаси игтисадın нцмайяндяляринин ясярляри иля таныш олан Щеэел, онлардан фяргли олараг юзцнцн диалектик методуну истифадя етмякля, игтисадиййат проблемляриня цмумфялсяфи мювгедян йанашыр. Мящз, буна эюря дя, лазыми емпирик мате- риалын олмамасына бахмайараг Щеэел жямиййятин игтисади щяйатынын важиб мясяляляриня даир бир сыра дярин мязмунлу фикир вя фярзиййяляр иряли сцря билмишдиr. Ямяк мяфщумунун анланылмасында фундаментал иряли- ляйишляр Щеэелин ады иля баьлыдыр. Бир чох алимлярин фикринжя, мящз Щеэел ямяйин тящлилини дярин фялсяфи тядгигат сявиййясиня галдырмышдыр. Щеэелин фикринжя, ямяк инсанын фяал мяхлуг кими формалаш- масынын шярти вя ясасыдыр. Ямяк просесиндя инсан юз шяхсиййятини ифадя едир вя тясдигляндирир. Инсанын вя жямиййятин щяйаты вя инкишафында ямяйин ящямиййяти щаггында олан бу фикирляр алимин «Рущун феноменолоэийасы» ясяриндя юз яксини тапыр. Бурада Щеэел эюстярир ки, йарадыжы потенсиала малик олан жанлы ямяк истещсал амилляринин композисийасында апарыжы рол ойнайыр. Ямяйин вя ону эерчякляшдирян васитянин гаршылыглы ялагяси щаг- гында сюйлянилян фикир дя диггятя лайигдир. Мящз ямяйин сайясиндя истещсал васитяляри ижтимаи щяйатын инкишафында вя тябиятин мянимсянилмясиндя иштирак едя биляр. Сийаси игтисад классикляринин ардынжа Щеэел дя тякрар ижтимаи истещсал просесиндя ямяйин ойнадыьы ролу йахшы дярк едир, ямяк бюлэцсцнц бцтцн тясяррцфатын формалашмасында башланэыж щесаб едирди. Гейд етмяк лазымдыр ки, алман философу ямяк фяалиййятини тялябатларын юдянилмяси иля ялагяляндирирди. Бурада беля бир фикир вурьуланыр ки, инсанда йаранан тялябат ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 74 ону ямякля мяшьул олмаьа сювг едир, ямяйин ися сон нятижяси истещлакда ифадя олунур. Беляликля, Щеэел тялябатла истещлакын ялагясини дярк едир. Бурада мящз ямяк фяалиййяти тялябатлар системини истещлакла бирляшдирян бир цсул кими чыхыш едир. Щеэелин инсан тялябатлары щаггында тялими дя диггяти жялб едир. Идеалист фялсяфяси чярчивясиндя Щеэел тялябатын бир чох аспектляринин щяртяряфли изащыны верир. Илк яввял Щеэел инсанларын фяалиййятиндя тялябатларын щялледижи ролуну гейд едир. Онун фикринжя, «тарихя йахындан нязяр салсаг онда ямин ола билярик ки, инсанын щярякятляри онун тялябаты, ещтирасы, мараглары, хасиййят вя габилиййятляриндян иряли эялир...». Игтисадиййат сащясиндя инсан фяалиййятинин няйин ясасында баш вердийини арашдыран Щеэел билдирир ки, игтисадиййатын ганунлары ижтимаи-ямяк праkтикасында юзцнц бüрузя верир. Онлар тясяррцфат щяйатына кянардан эятирилмəйиб, яксиня ондан qaynaqlanыр, мящз онун ясасында формalaşdırılıр. Игтисади ганунларын изащында алман философунун хидмятляри ондан ибарятдир ки, о, ямяли-предметли фяалиййят вя бу ганунларын обйектив характери арасындакы сцни ялагясизликдян йаха гурара билмишдир. Щеэелин гиймят, пул вя дяйярин тябияти вя мащиййяти щаг- гындаkı фикирляри хейли мараг кясб едир. Щямин фикирляр философун «вятяндаш жямиййятиндя» мювжуд олан игтисади мцнасибятлярин спесификасы щаггында тялиминя ясасланыр. Онлар инсанларын щяртя- рəфли асылылыьы системи кими сяжиййяляндирилир. Беляликля, ижтимаи мцнасибятляр санки яшйави гиша иля юртцлмцш олур. Щеэелин гейд етдийи щяртяряфли асылылыг яшйави асылылыг кими юзцнц эюстярир. Яшйави гиша алтында «емпирик габыг» олан, гиймят васитясиля юзцнц билдирян вя бирбаша сейр едиля билinмяйян дяйяр эизлянир. Башга сюзля, гиймят бурада дяйярин ифадяси кими чыхыш едир. Щеэелин пулун тябиятиня даир фикирляриня дя нязяр салаг. Бу мясяля иля баьлы мцасирляриля мцгайисядя даща аз чыхыш едян Щеэел, бунунла беля пулун мащиййятиня даир мцкяммял тящлил апармышдыр. Сийаси игтисадын классикляри ямтяя истещсалы систе- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 75 миндя пулун ролуну лазымынжа гиймятляндирmişlər. Пулун ямтяя тябиятиня малик олмасына ясасланараг Щеэел гейд едирди ки, пул щеч вахт ади ямтяя кими истифадя олуна билмяз. Пул – ян цмуми ямтяядир. Беляликля, Щеэел дюврцнцн сийаси игтисадындакы пулу ади мящсул иля ейниляшдирян редуксионизми арадан галдыра бил- мишдир. Сон ясярляrinдян беля бир нятижя чыхармаг олар ки, Щеэел ямтяя фетишизминин сирринин анламасына йахынлашмышдыр. Пулун сещрли гцввяси «цмумилик вя гаршылыглы асылылыг сис- теми» иля, йяни ямтяя мцбадиляси шяраити иля ялагяляндирилир. Бунунла да истещсал мцнасибятляринин яшйавиляшдирилмясиндян ибарят олaн мадди фетишизмин обйектив жящяти сезилир. Ейни заманда Щеэел базар гцввяляринин даими вя жидди шякилдя гаршы- сыны алмаг зяруряти щаггында фикри мцдафия едир. Бу гцввялярин ойуну яшйалара вя демяли, пула эятириб чыхарыр. Щеэелин фикри ондан ибарятдир ки, пулун дювриййяси мясяляляриндя дювлят нязаряти тяляб олунур. Йекун олараг билдиряк ки, пулун мащий- йятиня даир Щеэеля мяхсус фикирляри игтисадиййат фялсяфясинин ян мцкяммял нязяри наилиййятляриня аид етмяк олар. Игтисадиййат фялсяфясинин инкишафындакы нювбяти мцщцм мярщяля кими К.Марксын (1818-1883) сосиал-игтисади фикирляри чыхыш едир. Мяшщур алман мцтяфяккири игтисадиййат фялсяфяси иля мцгайисядя предмет-проблем сащяси даща эениш, даща рянэарянэ олан сосиал фялсяфянин ясасларыны ишлямишдир. Марксын сосиал фялсяфясинин важиб хцсусиййятляриндян бири онун тарихинин материалист йозумуна ясасланмышдыр. Бурада жя- миййят - ясасыны ижтимаи истещсал тяшкил едян мцряккяб, системли мцтяшяккиллик кими шярщ олунур. Жямиййятин ганунлары обйек- тив, ижтимаи инкишаф ися тябии тарихи просес кими гавранылыр. Жямиййятин игтисади щяйатынын фялсяфи мясяляляри Маркс цчцн принсипиал ящямиййят кясб едир. Йарадыжылыг фяалиййятинин башланьыжы олан «1844-жц илин фялсяфи-игтисади ялйазмалары» ясяриндя о, щуманист антрополоэийа адланан мянзярянин тяс- вирини вермишдир. Марксын бу илкин ясяри онун тяряфиндян капи- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 76 талын гуллугчусу кими гиймятляндирилян мцасир сийаси игтисад нязяриййяляринин тянгидиня истинад едир. Сона чатдырылмайан бу ясярдя «мцбадиля иля рягабят, капитал вя торпаг мцлкий- йятинин бир-бириндян араланмасы иля щярислик вя шяхси мцлкиййят арасындакы гаршылыглы ялагяни дярк етмяк» нязярдя тутулурду. Бу сосиал-игтисади проблемляр дярин, фялсяфи мязмуна малик изащыны Марксын сонрадакы ясярляриндя тапмышдыр. Марксын ясас фикирляри йыьжам шякилдя «Сийаси игтисадин тянгидиня даир мцгяддимя» (1859) адлы мяшщур ясяриндя вя башгаларында юз яксини тапмышдыр. Məshur “Kapital” əsəri (1867) Marksın elmi fəaliyyətinin zirvəsi oldu. Burada dəyərin əmək nəzəriyyəsi başlıca ideyalardan biri kimi çıxış edir. Bu nəzəriyyəyə arxalanaraq Marks izafi dəyər konsepsiyasını irəli sürür və kapitalizmin antaqonist və istismarçı mahiyyəti haqqında qərar verir. “Kapital”da əməyin özünün yox, satılan “işçi qüvvəsinin “ kapitalistlə mübadiləsinin nəticəsi kimi aşılanan əmək haqqı nəzəriyyəsinin işlənməsinə xüsusi yer verilmişdir: izafi dəyərin mənbəyini yalnız öz işçi qüvvəsini satan fəhlələrin “ödənilməmiş əməyi “ təşkil edir. Marksın iqtisadiyyatın fəlsəfəsinə verdiyi töhfələrdən biri onun maddi istehsal konsepsiyası olmuşdur. Məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətlərinin qanunlarını açıqlayan Marks onları ictimai insanın rəngarəng fəaliyyəti kontekstində nəzərdən keçirirdi. Düzdür, marksizmin sonrakı inkişaf prosesində ictimai elmlərin tədrisi praktikasında ictimai əməyin rolu lazımi qədər qiymətləndirilməməsi, maddi-istehsal sferasınin istehsal üsuluna endirilməsi qeydə alınırdı. Rusiyanın tanınmış filosofu V.S.Baru- lin haqlı olaraq yazırdı ki, maddi istehsalın açıq-aşkar insan amilinə üz tutduğu müasir inkişaf şəraitində, sosial fəlsəfədə müşahidə olunan bu reduksiya yeni reallıqlarla ziddiyyətə girir. Marksın metodologiyasının xüsusiyyətlərindən biri onun iqtisadiyyatın təhlilinə fəlsəfi yanaşmasıdır. O, iqtisadi inkişaf qanunauyğunluqlarını istehsal, mübadilə və istehlak sistemində müxtəlif (bəzən, hətta əks) mövqe tutan siniflərin mənafeyi, ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 77 fəaliyyəti və münasibətləri prizmasından nəzərdən keçirirdi. Marksa görə, kapitalist iqtisadiyyatının inkişaf mexanizminin nüvəsini proletariatla burjuaziyanın sinfi mübarizəsi təşkil edir ki, bu da mülkiyyət münasibətləri sferasında onların sinfi maraqla- rının bir-birinə zidd olmasından irəli gəlir. qtisadiyyat fəlsəfəsinin inkişafında marksizmin xidmətlərin- dən biri də, onun cəmiyyətin maddi-istehsal üsulu ilə sosial struk- turunun qarşılıqlı bağlılığı ideyası olmuşdur. Sosial sfera iqtisadi mühitin konkretləşməsinə və zənginləşməsinə səbəb olur. qtisadi mühitdə iqtisadi maraqlar, təsərrüfat mexanizmi, əmək fəaliyyəti təmsil olunursa, sosial sferada bütün bu hadisələr artıq müxtəlif birliklərin, sosial münasibətlərin tərəfləri, aspektləri kimi çıxış edir. Başqa sözlə, cəmiyyətin əsası olan istehsal sferası konkret məna əldə etmiş olur. ctimai subyekt olan insanın mahiyyəti iqti- sadi və sosial sferaların qarşılıqlı təsirləri prosesində daha qabarıq üzə çıxır. qtisadi sferada şəxsiyyətin əsas məhsuldar qüvvə kimi siması üzə çıxırsa, sosial sferada o özünün digər insanlarla sosial ə laqə və münasibətlərində göz qabağına gəlir. Marksın sosial-fəlsəfi ideyaları ictimai fikrin sonrakı inkişafına çox güclü təsir göstərmişdir. XIX əsrdə Marksın xid- mətləri, ilk növbədə onun iqtisadi əsərləri, sosial-demokratik hərə- katın formalaşması və inkişafında rolu ilə əlaqədar olmuşdur. O zaman Marks, əsasən, sosial mütəfəkkir kimi çıxış etmişdir. Onun baxışlarının qəbul edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, o, Qərb sosial-iqtisadi elminin klassiklərindən biri hesab olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, son illər Marksın ideya irsinə maraq artır ki, bu da onun sosial-fəlsəfi nəzəriyyələrinin dərinliyi və miqyası ilə izah olunur. qtisadiyyat fəlsəfəsinin inkişafında M.Veberin də xidmətləri çox böyük olmuşdur. Alman sosial filosofu iqtisadi həyatı cəmiyyətin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirirdi. Onun diqqət mərkəzində iqtisadiyyata üç təsisatın, yəni siyasətin, etikanın və dinin təsirlərinin üzə çıxarılması olmuşdur. Marksın iqtisadi nəticələrindən fərqli olaraq Veber qeyri-iqtisadi amillərə xüsusi ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 78 ə həmiyyət verirdi. Onun fikrincə, təsərrüfat sferasında iqtisadi səmərəliliyə və optimal davranışa nail olmaqda başlıca ideya rasionallıqdır. Müasir kapitalizm iqtisadiyyatın olduqca rasional bir formasını kəsb edir. Burada hər bir təsərrüfat subyekti öz qərarlarını fayda və məsrəflərin rasional müqayisəsi əsasında verir. qtisadiyyatın məhz bu xüsusiyyəti kapitalist mentallığının ayrılmaz elementini təşkil edir. Protestantizm etikası ilə kapitalist təsərrüfatçılığının və həyat tərzinin qarşılıqlı bağlılığına xüsusi diqqət yetirən Veber, “Protestant etikası və kapitalizmin ruhu” (1905) əsərində sübut edir ki, kapitalizm təsərrüfatının formalaş- masını məhz protestantizm həvəsiləndirirdi. Veberə görə, protes- tantizm müəsissənin uğurunu ilahi buyuruq kimi nəzərdən keçirir. Dini təlim yorulmadan işləməyi, asketik davranışı tələb edir, bu da kapital yığımına səbəb olur. Veberin bütün cəmiyyətə şamil etdiyi stratifikasiya konsepsi- yasının əsas ideyası ondan ibarətdir ki, hakimiyyət və nüfuzun bölgüsü mülkiyyət münasibətləri ilə sərt əlaqələndirilmir. Mül- kiyyət münasibətləri xüsusi bir meyar kimi şərh olunur. Əsas vurğu isə qrupların bazar mövqeyinə edilir. Başqa sözlə, sinfə mənsub olma mal və əmək bazarındakı həyati fürsətlərlə təyin olunur. Şəxsiyyətin statusu təhsil və peşəsinin nüfuzu, sosial- mədəni baxış və davranış normaları ilə şərtlənir. Veberə görə, məhz status qrupları kollektiv şəkildə fəaliyyət göstərən real bir- likləri kəsb edir. Veberin konsepsiyası marksizmin siniflər haq- qında təliminin birtərəfliliyinin aradan qaldırılmasına yönəlmişdir. Veberin cəmiyyətin sosial strukturuna yanaşması əksər filosoflar tərəfindən plüralist yanaşma kimi səciyyələndirilir, çünki burada mülkiyyətdən başqa təhsil-dərəcə, dil, dini amillər də nəzərə alınır. Həyat şəraitini yaxşılaşdırmağa can atan subyektlər, məhz bu amillərdən faydalana bilər. Alman mütəfəkkiri H.Zimmelin (1858-1918) əsərlərində də kapitalizm iqtisadiyyatının dərin fəlsəfi təhlili aparılır. Veberdən fərqli olaraq Zimmel kapitalizmin mahiyyətinin şərhinə başqa mövqedən yanaşır. O, sübut edir ki, burjuaziya, ilk növbədə, qüd- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 79 rətli hakimiyyətə yol açan pula, varlanmağa can atır ki, bu da insan eqoizminin təbii motivasiyasıdır. Onun fundamental əsəri də elə “Pul fəlsəfəsi” (1900) adlanır . Bu əsərdə Zimmel dünyada pulun əsas rol oynadığından, pul tədavülünün isə iqtisadiyyatın universal keyfiyyəti olduğundan bəhs edir. Əsilində o, qlobal dünya bazarının yarandığını sübut edir. Beləliklə, Zimmel “pul pulu gətirir” ideyasını rəhbər tutan müasir qlobal- monetarist təfəkkürünün müjdəçisi kimi çıxış edir. Gəlir istehsaldan yox, ə sasən, tədavüldən yaranır. Zimmel pulun bütün əşyalara heyrəta- miz çeviklik gətirmək, öz təsadüfi sahiblərini tərk edərək “daha layiqlilərə getmək” qabiliyyətini çox məharətlə açıqlamışdır. Pul sərhədləri tanımır. Hiss olunur ki, alman mütəfəkkiri pulun ə mtəələrin hərəkətindən ayrı düşməsindən narahatdır. Ümumfəl- səfi planda bu, işarənin mənadan özbaşına azad olması kimi, semantikanın semiotika ilə dəyişik salınması kimi qiymətləndirilə bilər. Zimmelin nəzəri mühakimələri bugünün iqtisadi və geosiyasi reallıqlarında öz sübutunu tapır. Hazırda illik valyuta ticarəti artıq 400 trln.dollardan çox təşkil edir ki, bu da dünya üzrə əmtəə ticarətindən 80 dəfə çoxdur. (Панарин А.С. Искушение глоба- лизмом . – М.,2002). Bundan başqa, mütəxəssislər maliyyə resurs- larının öz yerini dəyişərək zəif inkişaf etmiş ölkələrdən daha güclü ölkələrə, periferiyadan dünyanın mərkəzinə keçdiyini qeyd edirlər. Monetarizm fəlsəfəsi bu gün son dərəcədə aqressivdir. Müasir postmodernizm cəmiyyətində pul özünün həm maddi əşya və predmetləri (məsələn, daşınmaz əmlakı), həm də mənəvi sərvət- ləri (məsələn, vətənpərvərlik borcunu satın almaq qabiliyyətini), realizə edir. Zimmelin pul fetişizmini ifşa etmək və dünyadakı böhran hallarının səbəblərini araşdırmaq cəhdləri onun şəksiz xidmətləri hesab oluna bilər. Fransız filosofu, müasir sosiologiyanın banilərindən biri olan E.Dürkheym (1858-1917) özünün “Sosiologiyanın metodu” adlı ə sərində sübut edir ki, sosial elmin predmeti xüsusi reallıqdır. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 80 Onun əsasını obyektiv, lakin insana təsir edə bilən sosial faktlar təşkil edir. E.Dürkheym müasir cəmiyyətdə sosial həmrəylik vəziyyətini təmin edən kollektiv şüur formalarına (dinə, əxlaqa, hüquqa) xüsusi əhəmiyyət verirdi. Dürkheymə görə, ictimai həm- rəylik əmək bölgüsünə köklənir və insanlar arasında arzuolunan ictimai əlaqəni, inteqrasiyanı yaradır. “Dini həyatın elementar normaları” (1912) adlı kitabında Dürkheym sosial həmrəyliyin təmin olunmasında dinin rolunu təhlil edir. qtisadiyyatın fəlsəfi məsələlərinə də kitabda geniş yer verilmişdir. Məsələn, cəmiyyətin iqtisadi tənzimləmə mexanizm- lərinin zəifləməsinin səbəblərini alim mədəniyyətin iqtisadi inki- ş afdan geri qalması, əxlaqi normaların yeni iqtisadi reallıqlara cavab verməməsi ilə izah edirdi. qtisadiyyatın strukturunun tənqidi təhlilini verməyə cəhd göstərən Amerika filosofu T.Veblen (1857-1929) istehlakı isteh- salın son məqsədi hesab edənlərin mövqelərinin yanlış olduğunu bildirirdi. Onun fikirlərinə görə, iqtisadiyyat təkcə nemət və xidmətlərin qiymətləndirilməsindən, təsərrüfat subyektlərinin qarşılıqlı təsirlərindən ibarət deyil. Məsələyə belə yanaşdıqda iqtisadiyyatda şəxsiyyətin rolu və ictimai nüfuzu lazımınca qiymətləndirilməmiş qalır. qtisadi fəlsəfədə Veblen insanların davranışı və fəaliyyətindəki istehlakçılıq tendensiyalarının tənqid- çisi kimi iz qoymuşdur. “Avara sinif”lə (hakim siniflə) cəmiyyə- tin aşağı təbəqələrinə xas olan “məhsuldar “ davranış tipini müqa- yisə edən Veblen bildirir ki, “avara sinif” üçün “yüksək“ həyat tərzini qoruyub saxlamaq naminə nümayışcəsinə bədxərçlik etmək əsas prinsipdir. “ şgüzar sahibkarlıq nəzəriyyəsi”ndə (1904) Veblen göstərir ki, iqtisadiyyatın inkişafı sosial təsisatlar- da gedən dəyişiklikləri geridə qoyur. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq mənafelərlə biznesin qarşıdurması artır. Bu münaqişəli situasiyada elmi-texniki tərəqqidə maraqlı olan texnokratiya mühüm rol oynamalıdır. Veblenin konsepsiyası müasir iqtisadiy- yat fəlsəfəsinin ayrılmaz hissəsidir. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 81 Son illər Qərbi Avropa sosial fəlsəfəsində yeni ideyalar yaranmaqdadır. Artıq dərk olunur ki, təsərrüfat aləmi təkcə iqtisa- diyyatla tükənmir. Nəzəri fikir özündə texnokratik və coğrafi elementləri birləşdirən rəngarəng sosiomədəni yanaşmaları irəli sürür. Marksın iqtisadi konsepsiyası konseptual ictimai inkişaf variantlarından biri kimi qiymətləndirilir. Hal –hazırda sosial dinamikanın və iqtisadi sistemlərin trans- formasiyasının xarakterinə yeni baxışlar formalaşmışdır. Bu mənada R.Aron, U.Rostou, D.Bellin irəli sürdükləri industrial cəmiyyət konsepsiyası böyük maraq kəsb edir. Onların fikirlərinə görə, cəmiyyətdə baş verən ən tarixi transformasiyalar ənənəvi “aqrar” cəmiyyətlərdən industrial cəmiyyətlərə keçidlə əlaqədar olmuşdur. Bu mərhələ bünövrəsini iri maşın istehsalı, əmək nizam-intizamı, milli təsərrüfat və bazar sistemi təşkil edən kapitalizmin inkişafından baş alır. Texnologiya və biliklərin inki- ş afına burada xüsusi əhəmiyyət verilir, sosial çevikliyin, imkanla- rın bərabərliyinin artdığı qeyd olunur. Nəzəriyyənin müəllifləri sübut edirdilər ki, industrial cəmiyyət tarixin mühüm mərhələsi- dir, sovet və qərb sistemi isə, sadəcə, onun növləridir. Bu kon- sepsiyaya görə, industrial cəmiyyətin inkişafı ziddiyyətli xarakter daşıyır. XX əsrin ortalarında sənayeləşdirmə prinsiplərinə əsaslanan sosial-iqtisadi sistem böhranlı vəziyyətə düşdü. Bu, cəmiyyətin bütün sferalarında özünü göstərdi, silahlanma isə təbiətlə cəmiyyət arasındakı ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə səbəb oldu. Texniki- iqtisadi inkişaf mədəni-etik sferada da problemlərin yaranmasına səbəb oldu. Bir sözlə, industrial cəmiyyətin böhranı yeni nəzəri ideyaların, modellərin axtarışına təkan verdi. Müasir sosial filosoflar D.Helbreyt, D.Bell, O.Toffler, J.Furastye və b. yeni “postindustrial cəmiyyət” konsepsiyasını irəli sürdülər. Hamılıqla təsdiq olunmuş bu terminin “informasiya cəmiyyəti”, “elektron cəmiyyəti”, “postmodern cəmiyyəti” kimi başqa variantları da var. Qərb dünyasının sosial-iqtisadi inkişaf tendensiyalarını təhlil edən müəlliflər belə bir qənaətə gəlmişdilər ki, postsənaye cəmiyyəti ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 82 mallar istehsal edən iqtisadiyyatdan xidmət edən iqtisadiyyata keçidlə səciyyələnir. Bilik və informasiya əsas resurslara çevrilir. Universitetlər və ali məktəblər cəmiyyətin əsas sosial təsisatlarına çevrilir. Kommunikasiyalar sistemində cərəyan edən inqilablar nəticəsində təsərrüfat əlaqələrinin beynəlmiləlləşməsi onların qlo- ballaşmasına çevrilir. Təsərrüfatın strukturu da əsaslı transformasiya edir. Müxtəlif növ istehsal (maliyyə-bank, nəqliyyat-kommunikasiya) və qeyri-istehsal (elm, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, turizm) xidmətləri cəmiyyətdə geniş vüsət alır. Postindustrial cəmiyyət konsepsiyasının aşağıdakı müddəa- larını qeyd etmək olar: - kapitalist sinfi öz yerini təhsil və bilik səviyyəsi ilə fərqlənən hakim elitaya verir. Mülkiyyət, əmək və kapital arasındakı münaqişənin əvəzinə bilik və səriştəsizlik arasın- da mübarizə gəlir; - iqtisadi və texniki determinizmdən geniş dairəlı sosiomə- dəni fenomenlərin təhlilinə döğru ardıcıl dönüş baş verir; - müxtəlif industrial sistemlər konvergensiya edir. Posindustrial cəmiyyət konsepsiyasının müəllifləri bir çox neqatif sosial-iqtisadi proseslərin baş verdiyini söyləyirlər. Söhbət siyasi texnologiyalar proqramlarının, yəni insanların şüur və davranışının manipulyasiya mexanizmlərinin gücləndirilməsindən, insanların fəaliyyətin subyektindən passiv obyektə çevrilməsindən gedir. Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, postsənaye dünyası humanist ideallardan getdikcə uzaqlaşır. (Бузгалин А.В. «Постиндус- триальное общество» – тупиковая ветвь социального разви- тия ? //Вопросы философии. №5.2002.-səh.34-37). nformasiya dövründə kütləvi mədəniyyət, videokliplər sənayesi və zəhlətökən reklam geniş vüsət alır. Bunun nəticəsində insanlarda gedonist istehlakçı meyilləri artır. Mədəniyyətin bugünkü inkişaf modelin- də peşəkar azlığın (elitanın) güclənməsinə və cəmiyyətdən aralan- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 83 masına, əhalinin böyük bir hissəsinin isə mədəni-etik deqrada- siyasına səbəb olur. Sosial filosoflar qeyd edirlər ki, posindustrial inkişafın mövcud modeli bəşəriyyətə böyük təhlükə kəsb edir. Söhbət, ilk növbədə, təbii sərvətlərin tükənməsindən gedir. Ən əsası isə odur ki, sənaye istehsalının inkişafı şəraitində mərkəzlə periferiya ara- sındakı ziddiyyət qlobal xarakter alır, korporativ kapitalın hege- monluğu varlı və kasıb ölkələr arasındakı ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirir. Müasir sosial-fəlsəfi problemlərin şərhində ənənəvi fəlsəfi cərəyanların ideyalarının da rolu olduqca böyükdür. Məsələn, struktur funksionalizm fəlsəfəsinin klassikləri olan ABŞ mütəfək- kirləri T.Parsons (1902-1979) və R.Merton sosial proseslərin ümumi kateqoriyalarını, struktur, funksiya anlayışlarını və bütöv- lükdə sistemli yanaşmanın müddəalarını işləyib-hazırlamışlar. Bu kimi kateqoriyalar aparatına arxalanan iqtisadçı sosioloqlar iqtisa- diyyatda bir çox sosial əlaqə və münasibətləri üzə çıxarmaq imka- nını əldə etdilər. Bu gün Qərbdə iqtisadi sosiologiya konsepsiyaları da geniş yayılmışdır ki, bunun da səbəbi vaxtaşırı sosial-iqtisadi və ekoloji böhranların baş verməsidir. Bu elmin nümayəndələri iqtisadi reallıqları dərk etmək və mövcud iqtisadi problemlərin həlli yollarını tapmağa cəhd göstərirlər. qtisadi sosiologiyanın banisi ABŞ sosioloqu, Kaliforniya Universitetinin professoru N.C.Smel- ler hesab olunur. Onun məşhur “ qtisadi həyatın sosilogoiyası” kitabı 1965-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Qərbin sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyaları arasında məşhur iqtisadçı, Nobel mükafatı laureatı F.Hayekin (1889-1992) irəli sürdüyü liberalizm nəzəriyyəsi xüsusi yer tutur. Özünün çoxsaylı ə sərlərində (“Hüquq, qanunvericilik və azadlıq”, “Fəlakətli özünəgüvənmə. Sosializmin səhvləri” və s.) Hayek individualizm, azad bazar təsərrüfatı və hüquqi dövlət dəyərlərini əsaslandırmış, totalitarizmə gətirib çıxaran kollektivçiliyə və iqtisadi həyatı planlaşdırmaq cəhdlərinə qarşı çıxmışdı. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 84 Hayekin konsepsiyasında bazar anlayışı mərkəzi yer tutur. Hayekə görə, bazar cəmiyyətdə səpələnmiş bilikləri koordinasiya etməyə, onlardan daha rasional faydalanmağa şərait yaradır. Hayek bazarın ayrılmaz aləti olan rəqabətə də böyük diqqət yetirir. Rəqabətin köməyi ilə iqtisadi qərarların optimal seçiminə və təsərrüfatın səmərəliliyinin artırılmasına nail olmaq mümkün olur. (Хайек Ф.А. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма: пер . с англ.- М.,1992.-səh.38). Rəqabət təsərrüfat subyektlərini heç də şəxsi məsuliyyətdən, riskdən, öhdəliklərdən azad etmir. Hayek şəxsi mülkiyyətə, azad sahibkarlığa və şəxsi təşəbbüsə hü- quqi təminat verən azad bazar iqtisadiyyatının ardıcıl tərəfdarı olmuşdur. qtisadi liberalizm ideyaları sonralar K.Popper, K.Polanyi, L.Mizes kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində inkişaf etdirilmişdir. Belə ki, məsələn, Popper ”Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri” adlı əsərində azad bazar, fəallıq və yaradıcı olan sosial-iqtisadi sistemə üstünlük verdiyini bəyan etmişdi. XX əsrin ortalarına yaxın Qərbdə liberalizmin bəzi yeni müddəalarını birləşdirən neoliberalizm forması meydana çıxdı. Onun nümayəndələri arasında V.Oykenin, L.Erxardın, M.Alenin adlarını göstərmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, neoliberalizm ideyalarının geniş yayılmasının səbəblərindən biri onların Qərbi Almaniyada uğurla tətbiqi olmuşdur. Bazar təsərrüfatına söykənən Adenauer-Edxard hökuməti sosial-iqtisadi həyatda müəyyən pozi- tiv nəticələr əldə edə bilmişdi. Burada dövlətin bütün vətəndaş- lara bərabər hüquq və imkanların təmin edilməsi üzrə sosial funksiyasına vurğu edilirdi. Müharibədən sonrakı iqtisadi artım ABŞ-da Çikaqo neolibera- lizm məktəbinin yaranmasına səbəb oldu. Onun əsas nəzəriy- yəçilərindən biri M.Fridmen idi. O, öz nəşrlərində pulun və pul tədavülünün prioritet əhəmiyyətini bərpa etməyə cəhd göstərir. Söhbət xüsusi maliyyə siyasətinin köməyi ilə bir çox sosial- iqtisadi problemləri həll etməkdə köməklik göstərəcək monetar konsepsiyadan gedir. Etiraf etmək lazımdır ki, monetarizm kursu- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 85 na əməl edən respublikaçılar hökuməti ABŞ-da inflyasiyanı azalda, əhalinin real gəlirlərini artıra bilmişdir. “Çiçəklənmə” konsepsiyası da yeni cəmiyyət nəzəriyyəsinin işlənməsində xüsusi yer tutmuşdur. Velfarizm (ingiliscə “welfare”- rifah) adlanan bu cərəyan çərçivəsində təkcə iqtisadi inkişaf məsələləri araşdırılmır, həmçinin, sosial nemətlərin və sərvətlərin də təhlilinə xüsusi diqqət yetirilir. Söhbət sosial ədalət və bərabərlikdən, məşğulluqdan, demokratiya və mədəniyyətin inkişaf məsələlərindən gedir. Burada E.Frommun, S.Çeyzin, R.Darendorfun, H.Markuzenin adlarını çəkmək olar. ABŞ filosofu C. Roulsun “Ədalət nəzəriyyəsi” (1988) adlı kitabını xüsusi qeyd etmək olar. Burada müəllif ədalətli cəmiyyətin cavab verməli olduğu iki meyarı qeyd edir: birincisi, cəmiyyətin bütün üzvlərinin hüquqlarının bərabər olması; ikincisi, “nisbi iqtisadi qeyri-bəra- bərliyə yalnız onun cəmiyyətin ən imkansız üzvlərinin yüksək həyat səviyyəsinə nail olmasına səbəb olduğu həddə yol vermək olar” bəyan edən diferensiasiya prinsipi. Rouls qeyd edir ki, birinci meyar ikinci meyardan üstündür. (Роулс Дж. Теория справедливости : Пер. с англ. – Новосибирск, 1995). Qərb sosial fəlsəfəsində “ədalət” anlayışı qeyri-bərabərliyə yalnız onun hamı üçün faydalı olduğu həddə yol verən imkanların bərabərliyni nə- zərdə tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial ədalət müasir Qərb sosial fəlsəfəsinin əksər konsepsiyalarında əsas dəyər kimi nəzər- dən keçirilir. 80-ci illərdən başlayaraq bir sıra qərb ölkələrində sosial- demokratlar iqtisadiyyatda neoliberalizm siyasətini aparırdılar. Bu siyasətin nəzəriyyəçiləri “liberal sosializm” adlanan ideyalarla çıxış edirdilər. Sosial problemlərin həllində dövlətin funksiyaları- nın məhdudlaşdırılması “liberal sosializmin” əsas ideyalarından biridir. Həmrəylik əhvali-ruhiyyələrin zəiflədiyi bir şəraitdə kol- lektivçilik və individualizm prinsipləri yeni tərzdə şərh olunur. Belə ki, məsələn, individualizm fərdlərin motivasiyasının və seçim azadlığının genişləndirilməsi üsulu kimi nəzərdən keçirilir. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 86 qtisadiyyata gəlincə, burada bazar iqtisadiyyatı, rəqabət və şəxsi təşəbbüsün inkişaf etdirilməsi məsələlərinə ənənəvi olaraq xüsusi diqqət yetirilir. Vətəndaşları sosial-iqtisadi məsələlərin həllinə cəlb etməklə əhalinin hakimiyyət təsisatlarından uzaq düşməsi proble- minin də aradan qaldırılmasına böyük əhəmiyyət verilir. Kiçik qruplarda, yaşayış yeri üzrə kollektivlərdə (kilsə, məktəb və s.) təşəkkül tapan şəxsiyyətlərarası münasibətlərə xüsusi vurğu edilir. XX-XXI əsrlərin astanasında meydana çıxan postmodernizm ideyaları da diqqəti cəlb edir. Postmodernizmin meyilləri özünü fəlsəfədə, humanitar elmlərdə, ədəbiyyat və incəsənətdə, K V-də biruzə verir. Qısa sözlə, onun ideya mənbələri Qərb fəlsəfəsindəki antropoloji cərəyanla əlaqədardır. Postmodernin səciyyəvi cəhət- ləri özünü, ilk növbədə, ənənəvi dəyərlərin, rasionalizmin, huma- nizmin tənqidində, qərb cəmiyyətinin müasir sosial-siyasi və iqti- sadi quruluşunu qəbul etməməsində büruzə verir. Postmodernizm ideyalarının geniş yayılması J.Liotaranın, R.Rortinin , J.Delyoza- nın, J.Derridanın əsərləri ilə bağlıdır. Filosofların fikirlərinə görə, postmodernist transformasiyaları təkcə mədəniyyətdə deyil, həmçinin, sosial-iqtisadi sferada da baş verir. Bu transformasiyalar informasiya dövrünün başlanması ilə ə laqədardır. nsanların şüuru ilə manipulyasiya edən peşəkarların meydana çıxdığı bir şəraitdə virtual reallıq yaranır: real olanla real olmayanı, həqiqəti uydurmadan, biliyi mifdən fərqləndirən meyarlar yox olur. stehsalın yüksək dərəcədə inkişaf etdiyi bir şəraitdə qeyri- maddi dəyərlər sferasına (xidmət, əyləncə industriyası, təhsil sistemi və s.) birinci dərəcəli əhəmiyyət verilir. Müasir həyatda rəmzi istehsal sahəsi misli görünməmiş miqyas əldə edir. Başqa sözlə desək, virtual iqtisadiyyat aləmi yaranır. Real iqtisadiyyat maddi məhsulları, malları, xidmətləri istehsal edirsə, virtual iqtisadiyyat obrazları istehsal edir. Kütləvi istehlak şəraitində ə mtəə qismində ön plana onun obrazı, əmtəə nişanı çıxır. Burada müxtəlif vasitələrlə əmtəənin obrazını yaradan reklam aparıcı rol oynayır. Marketoloqlar alıcıları malın özünü almağa yox, cazibə- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 87 lilik, özünəinam, respektabellik rəmzlərini almağa istiqamətlən- dirirlər. Qeyd edək ki, obrazlar və rəmzlər yaradılan sahələr renta- belli sahələr hesab olunur. Yekun vuraraq qeyd etmək olar ki, müasir sosial filosoflar iqtisadi reallıqları sosiomədəni və geosiyası problemlərlə vəhdətdə nəzərdən keçirirlər. Nəzəri təlimlərdə müasir dövrün ən mühüm problemləri olan bərabərlik, sosial ədalət, sosial-iqtisadi stabillik problemlərinin həllinə cəhd göstərilir, gələcəyin layihələri işlənib hazırlanır. Sosial fəlsəfə çərçivəsində XXI əsrin qlobal problem- lərinin çağırışlarına da cavab vermək cəhdləri edilir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|