Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- r i y ü k Şə kil 1 . Elmi idrak prosesinin sad
- “ Mühafizə dairəsi ”
- I I I F
- Milli iqtisadi t
|
§2.4. qtisad elmində “həqiqət”axtarışı
D D D D ünya iqtisadiyyatında gedən qloballaşma prosesi iqtisadi mahiyyət daşıyan hadisələrin daxili təbiətində binar məntiqə sığmayan yeni keyfiyyət çalarları əmələ gətirmişdir. qtisadi inkişaf paradiqmasının yeni tələblərə uyğun şəkildə formalaşdırıla bilməməsi iqtisad elminin mövqelərini əməlli-başlı sarsıtmış, hətta bəzi məqamlarda onun elmi statusu belə şübhə altına alınmışdır. Qeyd edilən situasiyanın yaranma səbəbləri arasında “həqiqət” probleminin əlahiddə yeri vardır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, həqiqət – elm fəlsəfəsinin mərkəzi problemlərindən biridir. Uzun müddət ərzində xalis metafizik təsbitlərdən qeyri heç bir əsaslandırma aparılmamış, ümumiyyətlə, həqiqətin, o cümlə- dən, iqtisadi həqiqətin ağlabatan, gerçəkliklə uyğunlaşan kriteri- yaları işlənib hazırlanmamışdır. Polyak məntiqşünası A.Tarskinin “2X2=4 bərabərliyi yalnız və yalnız o halda həqiqidir ki, həqi- qətən də 2X2=4 olsun” taftalogiyasını nəzərə almasaq, problem bügünkü gündə də öz aktuallığını saxlamaqdadır. lkin olaraq, qeyd etməyi zəruri sayırıq ki, elm fəlsəfəsinin tarixi-təkamül prosesində aparılan tədqiqatlardan əldə olunan nəticələr bəri başdan nəzərə alınmalıdır: 1. Həqiqətin nə mütləq, nə də “sadə” kriteriyaları yoxdur. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 115 2. Həqiqətin, yaxud həqiqiliyin müəyyənləşdirilməsində əhə- miyyətli rol oynayan məsələ hansısa deyimlərin faktlara uyğunluğu deyil, istifadə edilən əsaslandırma tipidir. 3. qtisadiyyatda müşahidə edilən istənilən fakt “nəzəri yük” daşıyır (şəkil1.) Elmi idrak prosesi ↓ ↓ ↓ Fakt → Müşahid ə ə ə ə → T ə ə ə əsvir ↓ ↓ ↓ N ə ə ə ə z ə ə ə ə r i y ü k Şə kil 1 . Elmi idrak prosesinin sadələşdirilmiş məntiqi təsviri Beləliklə, keçək əsas mətləbə! qtisad elmi həqiqətin müəyyənləşdirilməsi, ümumiyyətlə, iqtisadi nəzəriyyənin həqiqiliyinin təsbiti zəruriliyini uzun müddət ikinci, üçüncü və n-ci dərəcəli məsələ hesab edirdi. Qeyd edilən tarixi dövr ərzində apriorizmin şəriksiz hökmranlığı müşahidə edilməkdə idi. Sintaksis və semantik elmlərdən fərqli olaraq, praqmatik elmlərdə, ələlxüsus, iqtisadiyyatda apriorizmdən, yəni, məhdud saylı fundamental müddəalara söykənməklə deduksiya yolu ilə nəzəriyyədən müəyyən nəticələr çıxarmaq daha asan, daha az əməktutumlu proses kimi səciyyələnə bilər. Yanaşma tərzinin müxtəlif anlayışlarla (“psixoloji metod,” “daxili müşahidə”, yaxud introspeksiya, sağlam düşüncəyə əsaslanan gerçəklik və s.) ifadə olunmasına baxmayaraq, mahiyyət və məzmun eyniyyətinə elə bir xələl gəlmir. Avstriya məktəbinin məşhur nümayəndələri aprio- rizmi hər cür tənqiddənkənar yanaşma hesab edirdilər. Məsələn, ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 116 F.fon Xayek 24 yazırdı ki, psixoloji metodun üstünlüyü təkcə onun az əməktutumlu olmasında deyil, daha çox dərketmə gücündədir. Məlumdur ki, məhz psixoloji metodun tətbiqi ilə marjinalistlərin ə sas qanunlarından biri – azalan marjinal faydalılıq qanunu (Qossenin birinci qanunu) aşkarlanmışdır. Bununla əlaqədar olaraq L.fon Mises 25 yazırdı: “Hər hansı bir induksiyasız, daxili təcrübəmizə əsaslanmaqla qanun əldə etdik və bu qanunun bütün situasiyalarda real məzmun daşıyacağına inanırıq”. Apriorizm prinsipinin başlıca mahiyyəti ondan ibarət idi ki, empirik yoxlamanın istənilən forması mənasızdır və nəzəriyyəni inkar etmək, yaxud yeni modifikasiyasını yaratmaq mümkünsüz- dür (əgər məntiqi yanlışlıq aşkar olunmayıbsa). Apriorizm – nə qədər qəribə səsilənsə də, praqmatik elmlər qrupuna daxil olan iqtisad elminin məhz praqmatizmini inkar edir. Qeyd etmək lazımdır ki, empirik pozitivizm mövqeyində dayanan C.Mill apriorizmi qismən dəstəkləmiş, lakin bununla belə, nəzəri metod və prinsiplərin apriori qaydada müəyyənləş- dirilməsinin mümkünsüzlüyünü əsaslandırmışdır. “Elmi şərhin mahiyyəti nəticənin səbəbiyyətlə bağlı izahındadır” 26 . A.Marşallın 27 elm fəlsəfəsində də apriorizm xarakterik cəhət- lərdən biri olsa da, iqtisad elminin həqiqət kriteriyasından istifadə etməsində elə bir əhəmiyyətli çətinlik görməmişdir. Belə ki, onun fikrincə, əvvəla, müəyyən faktları müşahidə etmək mümkündür; ikincisi, istənilən kəmiyyətin qeydə alınması və ölçülməsi problem deyil və üçüncüsü, statistik məlumatlar bazası mövcuddur. Məntiqi pozitivizmin (neopozitivizm) meydana çıxması ilə aprior metodologiyanın yararsızlığı əksəriyyət tərəfindən qəbul edilir. 24 Hutchison T. The Significance and basic Postulates of Economic Theory. N.Y.1960, p155 25 L.Mises Epistemological Problems of Economics. N.Y.- L.,1981, p 30. 26 Дж.С.Милль. Система логики силлогистической и индуктивной. М.1899., səh.733. 27 А.Маршалл. Принципы политической экономии. Т-1. М. 1983-84; səh.83. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 117 Apriorizmin sistemli tənqidi ilk dəfə T.Xatçison tərəfindən həyata keçirilib. Onun əsas ittiham hədəfi ondan ibarət idi ki, apriorizm iqtisadi nəzəriyyənin tamqiymətli elmə çevrilməsinə imkan vermir və onu heç bir elmi əhəmiyyəti olmayan ehkamçı yanaşmalarla yükləyir. T.Xatçison iqtisadi müddəaları iki yerə bölür: 1) tavtoloji (analitik); 2) empirik. Bu zaman əsas vurğu birin- cinin üzərinə qoyulurdu. Belə ki, T.Xatçison empirik yolla iqtisadi həqiqəti müəyyənləşdirməyə son dərəcə skeptik yanaşırdı. Ehtimallı məntiq konsepsiyasının müəllifi D.M.Keynsin yaradıcılığında iqtisadi həqiqət problemi ilğım xarakteri daşımış və o yalnız bu prosesdə statistik məlumatların xüsusi rolunu qeyd etmişdir. qtisadi elm fəlsəfəsinin neopozitivizm layihəsinin müvəffəqiyyətsizliyə uğramasına baxmayaraq, həmin fəlsəfi kon- sepsiya çərçivəsində iqtisadi həqiqətin müəyyənləşdirilməsini aşağıdaki ssenari formasında şərh etmək mümkündür: iqtisadi proqnozlar insanların dəyər verdiyi şeyləri nəzərə alır. Proqnozların təsdiqi əldə edilən iqtisadi nəticələrlə ölçülür və statistika tərəfindən növbəti dəfə öyrənilir. Yerinə yetirilməyən- lərdən fərqli olaraq, reallaşmış dəyərlərin faktlar müstəvisində proyeksiyası baş verir və burdan belə bir qənaət hasil olur ki, faktlar və dəyərlər bir-birinə əks mövqe tutmur, əksinə, eyniyyətin formaları kimi çıxış edir. Başqa sözlə, faktlar – potensial durum- dan gerçəkliyə transfer etmiş dəyərlərdir. Bununla da, neopoziti- vizmə yönəlik naturalizm və dəyərlərin statusunun qəbuledilməz- liyi aspektində tənqidi yanaşmaların əsas arqumentləri əlindən alınır. Postpozitivist M.Fridmen K.Popperin falsifikasionizm prinsipinə əsaslanmaqla birmənalı şəkildə qeyd edir ki, iqtisadi nəzəriyyənin əksər məzmunlu nəticələri faktlarla təsdiq olunma- lıdır (falsifikasiya). Bununla belə, M.Fridmenin dualizmi iqtisadi nəzəriyyənin həqiqiliyinin təsbiti prosesini tam dərkedilən formada həyata keç- məsinə imkan vermir. Belə ki, yanaşma tərzinin interpretasiyası paradoksal xarakter daşıyır. Buna çox vaxt M.Fridmenin 2-ci ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 118 paradoksu da deyilir: ilkin şərtlər ziddiyyətlidir, nəzəriyyə və izahetmə isə ziddiyyətli deyil. Gerçəkliyin ideallaşdırılması real məzmun daşımır, lakin onun əsasında irəli sürülən müddəalar realdır. Yanaşmanın strukturundan göründüyü kimi, başa düşmək mümkün olmur ki, necə, hansı yolla qeyri-real ideallaşmaya ə saslanan deyimlər real məzmun daşıyır. Bütün bunlarla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, M.Fridmen 28 məhz K.Popperin yanaşmasını ə sas götürərək, “....faktları nəzəriyyəsiz qəbul edə bilmərik” tipli qəti qərar verir. Eyni zamanda, xüsusilə vurğulayır ki, “....faktlar nəzəriyyəni təsdiq” edə bilməzlər. Onlar yalnız onun səhv olduğunu aşkara çıxara bilərlər. Elə buradaca haşiyəyə çıxaraq qeyd edək ki, K.Popper 1934- cü ildə nəşr etdirdiyi “Elmi kəşfin məntiqi” əsərində empirizm prinsipinin metodologiyada reallaşması mexanizminin adekvat məntiqi vasitələrinin olmadığını, verifikasiyanın həqiqət problemi- nin öhdəsindən gəlməkdə aciz olduğunu inandırıcı şəkildə sübut etmişdir. lkin olaraq empirizmin məntiqi əsası kimi induksiya çıxış edirdi. Hesab edilirdi ki, induktiv məntiq təkcədən ümumi- ləşdirməyə, yəni elmin qanunlarını ortaya çıxarmağa imkan verir. D.Yumun tənqidi - induktiv mühakimə üsulunun rasional əsası yoxdur - neopozitivistlərin (P.Karnap, Q.Reyxenbax) hipotetik- deduktiv modelinin yaranmasına rəvac verdi. Lakin K.Popper D.Yumla razılaşaraq hər iki yanaşmanın yanlış olduğunu ortalığa qoydu. Məhz sözügedən tənqidi prosesin yekunlarına söykən- məklə K.Popper mühüm əhəmiyyət kəsb edən iki nəticəyə gəlir: 1) elmi olanın sübutedilən biliklərlə eyniləşdirilməsi düzgün deyil; 2) prinsipial və qaçılmaz xətalar (Fallibizm) elmi biliyin spesifik cəhətidir. 28 М.Фридмен. Методология позитивной экономической науки // Теория и история экономических и социальных систем и институтов. М.1994, Вып.5 səh.44. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 119 Eyni zamanda, K.Popperin fikrincə, elm nəyi isə son instansiyada sübuta yetirmək iqtidarında deyil. O, yalnız yalançı nəzəriyyələri daima inkar edə (falsifikionalizm) bilər. K.Popper yanaşmasını olduğu kimi qəbul edən T.Xatçison nəzəriyyənin həqiqiliyinin sübutu prosesini ən kiçik detallara qədər aparılmasını tələb edirdi. Belə ki, o, nəzəriyyənin fundamen- tal müddəalarından tutmuş son nəticələrə qədər, bütün punktların empirik yoxlanılmasını zəruri sayırdı. Məhz bu mövqeyinə görə T.Xatçisonu “ultraempirist” adlandırırdılar (F.Maxlup). Əvvəlki çıxış nöqtəsinə qayıdaraq, qeyd edək ki, M.Fridmen göstərilən yanaşmanı fundamental yanlışlıq hesab edirdi. Onun arqumentlərini kifayətedici səviyyədə əsaslandırma kimi qəbul etmək olar: 1. lkin şərtlərin birbaşa yoxlanılması heç də həmişə mümkün olmur. 2. Nəzəriyyəni primitiv təsvirdən fərqləndirən əsas cəhət elə ondan ibarətdir ki, nəzəriyyə “çox şeyi az informa- siya ilə” izah edə bilir. 3. T.Xatçisondan fərqli olaraq, məhz M.Fridmenin falsifi- kasionizm versiyası elmi ictimaiyyət tərəfindən “meto- da standart baxış” 29 kimi qəbul edilmişdir. 1970-ci illərin əvvəlində başlanmış iqtisadi böhran nəzəriy- yənin gerçəkliyi problemini xüsusilə qabartmaqla, bütövlükdə iqtisad elminə çox güclü zərbə vurdu. K.Popperin idrak nəzəriyyəsinə yönəlmiş tənqidi hücumlar artmağa başladı. Falsifikasionizm doktrinasına yönəlmiş tənqidlər, ə sasən, aşağıdaki istiqamətlərdə irəli sürülürdü: 1. Empirizmin mütləqləşdirilməsi. 2. Nəzəriyyənin təcrübədən yalnız neqativ asılılığı. 3. Elm və qeyri-elm (metafizika) arasında demarkasiyanın həllinin qənaətedici olmaması. 29 Lipsey R. An ntroduction to Positive economics 1971., p 96 ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 120 4. Falsikasionizmin nəinki nəzəriyyənin gerçəkliyini, heç yanlışlığını da sübuta yetirə bilməməsi. Əsas tənqidçi mövqe .Lakatosa və amerikan analitik filo- sofu U.Kuayna məxsus idi. Məsələn, Dyuqem-Kuayın tezisinə görə, elmi biliyin sistemli xarakter daşıması ucbatından nəzəriyyə- nin ayrıca götürülmüş hansısa bir müddəasının empirik yoxla- nılması mümkünsüzdür. Və buna görə də, kiçicik modifikasiya etməklə istənilən nəzəriyyəni inkardan xilas etmək mümkündür. Bütün bunlarla yanaşı, qatı postpozitivist mövqedə dayanan M.Blauq, özünün məhşur “ qtisad elminin metodologiyası” kita- bında yazır ki, hər bir tədqiqat proqramının əsas sualı – Popperin qoyduğu sualdır: - hansı hadisələrin olması kifayətdir ki, biz bu proqramdan əl çəkək? Bu suala cavab verməyən proqram elmi biliyin yüksək standartlarına uyğun deyildir. Buradaca qeyd olunmalıdır ki, məhz .Lakatos radikal falsifikasionizmlə liberal konvensionalizm arasında orta mövqe tapmağa cəhd göstərmişdir. Onun fikrincə, hər bir nəzəriyyə “möhkəm nüvədən ” və “mühafizə dairəsindən” ibarətdir. Şə kil 1.1 Nəzəriyyənin Lakatos strukturu Məsələn, neoklassik nəzəriyyənin “möhkəm nüvəsinə” daxildir: 1. Bazarda tarazlıq həmişə mövcuddur, o yeganədir və Pareto optimumuna uyğundur (Valras –Erroy- Debre modeli); 2. Rasional seçim modeli; 3. ndividumların istəkləri stabildir və ekzoqen xarak- “ Mühafizə dairəsi ” “Möhkəm nüvə ” ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 121 ter daşıyır. “Mühafizə dairəsinə” isə aşağıdakılar aid edilir: 1.Re- surslar üzərində xüsusi mülkiyyət bazarda mübadilənin həyata keçirilməsinin mütləq şərtdir; 2. nformasiya xərcləri yoxdur, indivi- dium fəaliyyət haqqında tam informasiyaya malikdir; 3. qtisadi mübadilənin sərhədləri azalan faydalılıq prinsipi əsasında müəy- yənləşir (qarşılıqlı əlaqə iştirakçıları arasında resursların ilkin böl- güsü nəzərə alınmaqla); 4. Mübadilə prosesinin xərctutumu yoxdur, yeganə xərc növü – istehsal xərcləridir. Və nəzəriyyənin gerçək- liyinin təsbiti, yaxud inkarı yalnız o halda mümkündür ki, həm “nüvə”, həm də “mühafizə dairəsi” ya təsdiq olunsun, ya da dağı- lsın. Məhz bu nöqtədə iki metodoloji ifrat kənar mövqe ortalığa qoyulur: konvensionistlər qibtəediləcək inadkarlıqla nəzəriyyənin “mühafizə dairəsinin” transformasiya imkanlarından istifadəni məsiləhət görürlər: “nüvə”dən imtinanın hələ vaxtı çatmayıb. Radikal falsifikasionizm isə nəzəriyyənin “möhkəm nüvə”sindən imtinaya çağırır. Maraqlıdır ki, .Lakatosun özü göstərilən nisbət- liliyin öhdəsindən gələ bilməmişdir. M.Blauq qəti falsifikasionist mövqedə qalmaqla nəzəriyyənin həqiqiliyinin yoxlanılması prose- sinin real məzmunlu olması üçün əlavə metodoloji qaydalardan istifadə olunmasını tələb edir: intersubyektiv yoxlama; nəzəriy- yənin yoxlanılma dərəcəsinin artırılması; yeni nəzəriyyələrin yaradılması və s. Ümumiyyətlə, nəzəriyyə və faktların qarşı-qarşıya qoyulması problemini aktuallaşdıran əsas məsələ ondan ibarətdir ki, iqtisadi reallıq dəyər xarakterli üç səviyyəni özündə ehtiva edir: 1) deyimlər; 2) mental yaranış (eydoslar, fikir və hisslər); 3) xidmətlər və ə mtəələr; həqiqət – iqtisadi hadisənin hər üç səviyyəsinin “razılaşma- sından” qaynaqlanır. Beləliklə, iqtisadi həqiqət, əvvəla, deyim və eydosların, ikincisi, deyim və faktların, üçüncüsü, eydos və faktların uyğunluğundan çıxış edir. Başqa sözlə, iqtisadi həqiqətin 3 tipi ortalığa çıxır. Eyni zamanda başa düşmək lazımdır ki, iqtisadi həqiqət məsələsinin iqtisadi sistemin səviyyələri arasın- dakı münasibətə birbaşa aidiyyəti vardır. qtisadi həqiqətin hər üç səviyyəsi eyni təbiətə - dəyər təbiətinə malikdir. Məhz bu aspekt ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 122 iqtisadi həqiqətin üç səviyyəsini müqayisə etməyə imkan verir. Yəni bu halda əsas metodoloji tələb → müqayisə olunan reallığın eyni keyfiyyətliliyi şərti ödənilir. Həmçinin, qeyd olunmalıdır ki, nəzəriyyə → fakt qarşılaşdırmasına yanaşmada konseptualizm, essensializm və leviterizm arasında əsaslı fərq mövcuddur. Belə ki, konseptualizm – anlayışlarla birbaşa bağlı olan elmin məzmu- nunun adekvat interpretasiyasını verir. Essensializm – konseptua- lizmin təhrifi olmaqla, anlayışlar məcmusunu vahid mahiyyətlə ə vəzləyir. Məsələn, K.Marksın abstrakt əmək konsepti kimi, levi- terizm – anlayışlarsız keçinmə cəhdidir. Məhz M.Blauqa münasi- bətdə göstərmək olar ki, onun falsifikasionizmi leviteral xarakter daşıyır. Cədvəl 3 “Həqiqətin” həqiqiliyi kriteriyaları Sintaksis yanaşma (m əəəəntiq, riyaziyyat vəəəə s.) Semantik yanaşma (kimya, fizika, geologiya v əəəə s.) Praqmatik yanaşma (iqtisadiyyat v əəəə s.) -əsaslandırma; -aksiomatika; -səbəbiyyət bağlılığı; -determinasiya -deskriptivizm; -keçmiş→indi→gələcək zaman axınında hadisələrin təsviri; -əsaslandırma; -Müşahidə və eksperimentlər vasitəsilə təsdiqetmə; -determinasiya; -faktoloji təsdiq -davranışın məqsədli dəyər motivasiyası; -nəzəri interpretasiyanın mümkünlüyü; -gerçək varlıq; -effektiv məqsəd uyğunluğu Fərqli baxışların mövcudluğuna və M.Blauqun leviteral xarakter daşıyan falsifikasionizminin bəzi zəif, nöqsanlı cəhət- lərinə baxmayaraq, biz qəti olaraq əminik ki, iqtisadi həqiqətin müəyyənləşdirilməsində istifadə olunan baza konsepsiyaları içərisində Popper-Lakatos falsifikionizmi daha üstün mövqedədir. Eyni zamanda, iqtisad elminin praqmatik elmlər qrupuna aidliyi və praqmatik həqiqətin spesifikasını nəzərə almaqla iqtisadi həqiqətin müəyyənləşdirilməsinin 3 saylı cədvəldə verilmiş əsas kriteriya- larını müəyyən ehtimalla gerçək hesab etmək olar. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 123 I I I F Ə S L QT SAD YYAT FƏLSƏFƏS N N STRUKTURU §3.1 Игтисади тяфяккцр Problemin qoyuluşu яфяккцр- инсанын нязяри идейалар вя бахышлар истещ- сал едян психи-мяняви вя йарадыжы идраки фяалиййятинин ян йцксяк формасыдыр. Эерчяклийи анлайышлар, мцщаки- мяляр вя ягли нятижяляр васитясиля якс етдирян нязяриййя, фярзиййя- ляр вя щипотезляр формасында ифадя едян тяфяккцр просеси инса- нын йарадыжы-идракы фяалиййятинин ян йцксяк мярщялясидир. Тя- фяккцр фяалиййяти инсанын сосиал-игтисади вя тарихи тяжрцбясинин цмумиляшмиш йекуну, щягигятин дярк едилмяси просесидир. Мцасир елми тяфяккцр тябии вя сосиал варлыьын, онларын инкишаф ганунауйьунлугларынын елми-нязяри иникасындан иба- рятдир. Ижтимаи идрак ижтимаи варлыьын иникасы олдуьу цчцн, сосиал эерчяклийин чохаспектлилийиня, сосиал-сийаси фяалиййятин чохнюв- лцлцйцня уйьун олараг сосиал тяфяккцрдя дя мцхтялиф фор- малар вя истигамятляр мейдана чыхыр, инкишаф едир. Беля ки, жямиййятин сийаси мцнасибятляр системиндян, дювлят гуружулуьу, идарячилик вя ганунверижилик фяалиййятинин иникасы мцасир инсан- да сийаси шцур вя йа сийаси тяфяккцр формасы доьурур вя инкишаф етдирир. Мцасир тяфяккцр формаларындан бири олан вя жямиййятдяки игтисади мцнасибятляри, хцсусиля инсанлар арасын- дакы мцлкиййят, ямяк, истещсал, бюлэц вя мцбадиля мцнаси- бятляри сащясиндяки фяалиййятин нязяри иникасы кими йaранан игтисади тяфяккцр dя жямиййятин мяняви щяйатынын мцщцм вя зярури компонентляриндян биридир. Щазырда жямиййят щяйа- тынын мцхтялиф аспектлярини якс етдирян мяняви-дини, бядии, TTTT ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 124 еколоъи, щцгуги, мифолоъи вя с. кими тяфяккцр формалары да вар- дыр. Онларын жямиййят, тябият вя инсанын дярк едилмясиндя щя- мин сащялярин инкишаф вя дяйишмя ганунауйьунлугларынын анла- шылмасы вя истифадя олунмасында юзцнямяхсус ролу вя фяалиййят тясири вардыр. Мцстягил Азярбайжанын индики кечид ижтимаи мцнасибят- ляри шяраитиндя вя базар игтисадиййатынын гярарлашмасы просе- синдя sadalanan тяфяккцр формаларынын içərisində, игтисади вя сийаси тяфяккцр жямиййят мигйасында даща апарыжы мювгейя кечир. Бу бир сыра сябяблярля баьлыдыр: а) щяр шейдян яввял, сийаси вя игтисади шцур формалары, йахуд сийаси вя игтисади тяфяккцр реал базися даща йахын ол- дуьундан, ону билаваситя якс етдирдийиндян онлар жямиййятин мадди ясасларыны, игтисади мцнасибятляри вя сийаси дювлят гуружулуьу вязифяляринин тякмилляшмяси, щяйата кечирилмяси вя инкишаф етдирилмясиня башга тяфяккцр формаларына вя жямиййя- тин игтисади-сийаси идаряедилмясиндя билаваситя тясир эюстярир, онлар арасында сяфярбяредижи рол ойнайыр; б) игтисади вя сийаси тяфяккцр жямиййятдя апарыжы йер тутан игтисади вя сийаси мянафеляри даща адекват вя дольун якс етдирдикляриндян, онлар сийаси вя сосиал-игтисади фяалиййятдя дя даща апарыжы рол ойнайырлар; ж) башга тяфяккцр формаларынын (хцсусиля, дини, бядии, есте- тик, мяняви, мифолоъи вя с.) ися жямиййятля онун реал базиси иля: жямиййятин игтисади вя сийаси гуружулуг вязифяляри иля ялагяси билаваситя дейилдир, бу ялагяляр долайыдыр, «даща узаг üfüq- lərdə» дурур вя жямиййятин щяйаты иля мцяййян васитялярля, долайы йолларла ялагялянир. Игтисади вя сийаси тяфяккцря нисбятян жямиййятин сосиал- игтисади вя мяняви-мядяни инкишафына, бу сащялярдяки инсан фяалиййятиня, бцтювлцкдя сосиал тяряггийя бу тяфяккцр фор- маларынын тясири тядрижi xarakter daşıyır вя защирян щисс олун- маздыр. Игтисади вя сийаси тяфяккцрцн фяалиййят сащяляриня тясири ися ани, фяал вя тцкянмяздир, даща тясирли фяалиййятя малик- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 125 дир. Одур ки, щазырда игтисади стратеэийа вязифялярини дя тямяр- кцзляшдиряряк якс етдирян сийаси тяфяккцрцн формалашдырыл- масы, сийаси-идеолоъи, нязяри-игтисади тяфяккцр консепсийасынын ишляниб щазырланмасы даща апарыжы консептуал вязифяйя чев- рилир, жямиййят цзвляриндя игтисади вя сийаси тяфяккцрün форма- лашдырылмасы сосиал-тарихи зярурятя чеврилир. Анжаг бу йолла кечид дюврцнц йашайан мцстягил юлкямиздя гаршыда дуран мцхтялиф вя мцряккяб игтисади, сийаси вя стратеъи мягсядляри дяриндян дярк едиб щяйата кечирмяк, фяалиййяти мягсядйюнлц истигамятляндирмяк, дювлятимизин ярази бцтювлцйунц горуйуб сахламаг мцмкцн оларды. Беляликля, жямиййятдя сосиал-игти- сади тяфяккцр йеткинлийиня наил олмадыгжа, инсанларын мцасир игтисади вя сийаси-нязяри шцур сявиййясиня йцксялмясини тямин етмядикжя, жямиййятдя ня сосиал-сийаси, ня дя игтисади, мядяни вя мяняви фяалиййяти дцзэцн истигамятляндирмяк, кечид мц- насибятляри шяраитиндя сосиал-сийаси вя игтисади-мядяни стратеъи вязифяляри, бу сащялярдяки ислащатлары мцвяффягиййятля щяйата кечирмяк мцмкцн олмазды. 3.1.3 Игтисади тяфяккцрцн формалашмасы просеси гтисади тяфяккцрцн формалашмасы просеси мцряккяб, узунмцддятли вя зиддиййятли бир йол кечир. Бу юз-юзцня, бирдян- биря гярарлашан просес дейил. Бу, яслиндя, идрак просесинин спесифик инкишаф хцсусиййятляриня уйьун олараг, щягигятя чатанадяк, щягигятин ашкар едилмясинядяк узунмцддятли вя зиддиййятли, эерилямяляр вя инкарларла долу олан, бязян щятта илкин ана гайыдан, йанылмалардан кечяряк дягигляшян бир просесдир. Инсан идракынын диалектик йолу щягигятя йетишя- нядяк ашаьыдан йухарыйа, мцжярряддян конкретя, адидян алийя доьру обйектив, инкарлы бир йол кечир. Бурада варислик (кеч- миш нясиллярин игтисади-тяжрцби биликляринин нясилдян-нясля верил- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 126 мяси, нисби мцстягиллик, игтисади идейаларын ижтимаи варлыьы га- багламасы вя йа ондан эери галмасы (инкарлыг), кющня идейа вя вярдишлярдян йаха гуртармаг, йенилийин гаршысыалынмазлыьы вя с. (мяняви дяйярляря йийялянмяк, тякрарланмаг, йанылма- лардан хилас олмаг вя с.) мцнасибятляр комплекси щялледижи тясиря маликдир. Игтисади тяфяккцр просеси мадди алямин, варлыьын эюрцнян тяряфляринин сейр едилмяси вя йа мцшащидя олунмасындан башлайыр, мцжярряд тяфяккцрядяк ирялиляйир. Орада информасийалар сафчцрцк олунур, сонра ягли няти- жяляр (фярзиййя вя нязяриййя шяклиндя) ялдя олунараг практи- кайа мягсядйюнлц вя йарадыжы инсан фяалиййятиня тятбиг олу- нур. Бу мейардан кечмякля мцшащидя фактлары, информасийа- лар щягигятя чеврилир, тябии вя сосиал-игтисади щяйат дярк олу- нур, фяалиййят мягсядли истигамят алыр. Демяли, игтисади тяфяккц- рцн дя диалектик йолу беля эедир: жанлы мцшащидядян мцжярряд тяфяккцря, орадан да практикайа-обйектив щягигяти дярк етмя- йин диалектик методолоъи йолу белядир. Лакин бу йолун башлан- ьыжы мцшащидядирся, сон мягсяди щягигятин дярк олунмасы- дыр. Бу спиралабянзяр тяфяккцр йолу ики ясас мярщялядян ке- чир: а) щисси-емосионал вя йа нязяри-мянтиги идрак мярщяляləри. Биринжи, башланьыж вя йа садя идрак мярщялясиндя инсан пред- мет вя щадисялярин анжаг защири, эюрцнян жящятлярини, тязащцр хцсусиййятлярини дярк едир, дуйьу, гаврайыш вя тясяввцрляр васитясиля онун защири тяк-тяк хцсусиййятлярини мянимсяйир, гаврайыр. Бу мярщяля иля кифайятляндикдя тяфяккцр защири жящятляря даща чох уйур, дахили мащиййятя, ганунауйьун- луглара вара билмир. Идракын анжаг йцксяк, сон мярщялясиндя (ягли вя йа мянтиги idрак мярщялясиндя) анлайышлар, мцща- кимяляр вя ягли нятижяляр йаратмаг йолу иля тяфяккцр эер- чяклийин фяалиййят вя инкишаф ганунларынын дярк едилмяси иля нятижялянир. Бу сявиййядя инсан, мясялян, игтисади мцнасибят- лярин: истещсалын тяшкили вя идаря олунмасынын дахили мащиййятини дярк етмяйя йцксялир, игтисади щяйатын тяфяккцрдяки адeкват иникасы мейдана чыхыр. Йалныз беля игтисади вя сийаси тяфяккцр ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 127 сявиййясиня йцксялян инсанын интеллектуал фяалиййяти, жямййятин игтисади инкишаф ганунларынын дярк едилмясиня вя онлардан мягсядяуйьун истифадя олунмасына шяраит йарада билир. Сосиал-игтисади инкишафа тясиретмя имканларына, эерчяклийи адeкват якс етдирмяк вя фяал дяйишдирижи, сосиал-игтисади йарадыжы тясир эюстярмяк эцжцня эюря, мцасир шяраитдя игтисади тяфяк- кцрцн ики сявиййясини фяргляндирмяк лазымдыр: емпирик вя йа ади эцндялик сявиййя вя елми-нязяри вя йа али, йцксяк сявиййя: биринжи мярщяляйя игтисади тяфяккцрцн ади, яняняви, тяжрцби, емпирик вя йа ашаьы сявиййяси дя демяк олар: бурада билик аз ясасландырыл- мыш олур, тяжрцби вярдишляря вя «саьлам дцşцнжяйя» истинад едир. Мясялян, узун ясрлярдян бяри тяжрцби йолла фяалиййят просе- синдян инсанлар йягин етмишляр ки, онлар йемясяляр, йашайыш васитяляри, мадди немятляр истещсалы иля мяшьул олмасалар жямий- йят йашайыб инкишаф едя билмяз: щава, эцняш ишыьы вя рцтубят олмадан щеч бир битки инкишаф едя билмяз; щейванлар вя башга организмляр мцнбит тябии шяраит олмадан йашайа билмязляр вя с. Бунлар, ясасян, доьру олан, даща жидди елми ясасландырма тяляб етмяйян, саьлам дцшцнжяйя истинад едян, ади-эцндялик «садядил игтисади тяфяккцр» нцмуняляридир. Гядим дюврлярдян индийядяк тяжрцби йолла истещсал, якинчилик, щейвандарлыг, сяняткарлыг сащясиндя ямтяя, мцлкиййят, бюлэц, мцбадиля, дяйяр, базар вя с. щаггында инсанларын ялдя етдикляри, ясасян, дцзэцн олан биликляр дя игтисади тяфяккцрцн емпирик сявиййясиня уйьундур. Лакин щазырда игтисади сащядя чох мцряккяб ислащат- ларын щяйата кечирилмяси зяруряти, торпаг ислащатлары вя мцл- киййят плцрализминя ясасланан мцлкиййят формаларынын гярар- лашдырылмасы, «ясрин контракты» адландырылан нефт мцгавиляляри- нин баьланмасы, юлкя игтисадиййатына чохлу инвестисийалар гойу- лушу вя с. игтисади тяфяккцрцн даща йцксяк сявиййясини, вятян- дашларын даща дярин игтисади шцур вя тяфяккцря йийялянмясини тяляб едир. Игтисади тяфяккцр сявиййяси йцксяк олмайан вятян- дашларын игтисади вя сийаси гуружулуг вязифялярини, бу сащядяки ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 128 ислащатлары щяйата кечирмяси дя чятинляшир, вя даща да мцряккябляшир, игтисади фяалиййятдя щяржмяржлик вя кортябиилик баш алыб эедир. Игтисади тяфяккцрцн ясасландырылмыш елми-нязяри йцксяк сявиййяси инсанларын игтисади мцнасибятлярин инкишаф вя фяалиййят ганунауйьунлугларына даща дяриндян йийялянмясини, харижи алямин мадди-игтисади вя сосиал-сийаси инкишаф хцсусиййят- ляриня бяляд олмасыны, жямиййят гаршысында дуран мцасир игтисади, елми-техники вя тясяррцфатчылыг вязифялярини даща дярин- дян дярк етмясини вя онлары щяйата кечирмяк цчцн даща фяал мцбаризяйя гошулмасыны, бу сащядя фяал щяйати мювге тут- масыны тяляб едир вя фяалиййяти мягсядли истигамятляндирир. Елми- нязяри вя йа али сявиййя игтисади тяфяккцрцн йеткин, ясаслан- дырылмыш сявиййясидир. Бурада инсан щягигяти дярк едир. Демяли, мцасир инсанлар елми-нязяри игтисади тяфяккцря йийялянмясяляр, жямиййят мигйасында инсанын интеллектуал фяалиййяти елми прог- нозлара ясасланан елми нятижяляря эялиб чыха билмяз. Мцасир нязяри-игтисади тяфяккцр формалашмадан конкрет игтисади фяалиййятдя ня ислащатлары, ня елмя ясасланан малиййя-кредит сийасятини, ня тянзимлянян базар игитсадиййатыны, ня дя инвести- сийа вя пул сийасятини щяйата кечирмяк мцмкцн олмаз вя юлкядя мадди-игтисади нищилизм (бядбинлик) ящвали-рущиййяси баш алыб эедярди. Демяли, щям аьыллы аудит нязаряти, щям пул- малиййя сийасяти, щям дя верэи вя эюмрцк сийасяти вя с. мца- сир сявиййядя щяйата кечирилмяси зяруряти, щазырда мцстягил Азярбайжан вятяндашларындан дювлят гуружулуьу фяалиййяти иля йанашы, обйектив сурятдя мцасир елми-нязяри сосиал-игтисади тя- фяккцря ясасланан сосиал-игтисади инсан фяалиййятиня йийялянмяйи тяляб едир. Бунсуз ня перспектив стратеъи мягсядляри, ня дя жари практик вязифяляри щяйата кечирмяк мцмкцн олмазды. Мцасир жямиййятдя елми-нязяри игтисади тяфяккцр сявиййя- синин формалашмасы бир сыра обйектив вя субйектив амиллярин фяалиййят тясириндян асылыдыр. Йуксяк елми-нязяри игтисади тяфяккцр сявиййясинин формалаш- масынын обйектив тясиретмя амилляри бунлардыр: ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 129 - жямиййят щяйатында кечид дюврц ижтимаи-игтисади мцнаси- бятляринин формалашмасына обйектив зярури тялябатын мейдана чыхмасы, беля обйектив игтисади тялябат вя йа зямин мейдана чыхдыгда ися зярури олараг игтисади тяфяккцрцн инкишаф етмяси, йахуд йцксяк сявиййяйя галх- масы да обйектив зярурят олур; - жямиййят мигйасында игтисади инкишаф ганунларынын дярк едилмяси вя онларын тялябляринин щяйата кечирилмясиня там ижтимаи вя дювлят нязарятинин формалашмасы. Йалныз бу ясасда игтисади ганунларын дярк едилмяси вя онлардан истифадя олунмасы адамларда нязяри игтисади тяфяк- кцрцн формалашмасына сябяб олур: вətəndaş жямиййятдя инсан фяалиййятинин онларын мадди тялябатларынын юдянилмясиня истига- мятляндирилмяси. Йалныз беля сосиал- игтисади фяалиййят мцщити инсанларын игтисади тяфяккцр сявиййясинин йцксялдилмясиня обйек- тив реал зямин щазырлайыр. Мадди фяалиййят тялябаты иля шяртлянмя- йян игтисади тяфяккцр фяалиййяти дя мцмкцн дейилдир. Демяли, инсанларын йцксяк игтисади тяфяккцря йийялянмяси дя жямиййятин инсан гаршысында гойдуьу зярури обйектив игтисади тялябатла шяртлянир. Щеч тясадцфi дейилдир ки, Ф.Енэелс истещсалын жямиййят гаршысында гойдуьу мадди зярури тялябаты игтисади тяфяккцрцн формалашмасынын ясас амили щесаб едяряк иддиа етмишдир ки, «ещтийаж ижадын анасыдыр». Истещсалын тялябаты елми тяфяккцрц онларла университетлярин ирялилямясиндян даща сцрятля иряли апара биляр. Мадди тялябат елми-техники тяфяккцрц ирялилядир, бу ися йени-йени ахтарышлар вя кяшфлярля нятижялянир. Жямиййятдя игтисади тяфяккцрцн формалашмасы вя инкишафы- нын бир сыра субйектив тясиретмя амилляри дя вардыр. Онлар ичяри- синдя игтисади фяалиййятин дювлят тянзимлянмяси, игтисади ганун йарадыжылыьы вя онларын мянимсянилмяси, игтисади шцурун мяг- сядли истигамятляндирилмяси, игтисади тящсил системинин тяшкил едил- мяси, ящали арасында игтисади биликлярин эениш йайылмасы вя онла- рын игтисади просеслярин идаря олунмасына вя базар игтисадиййаты мцнасибятляриня даща эениш тятбиг едилмяси вя с. кими амилляри хцсусиля гейд етмяк олар. ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 130 Мящз беля обйектив вя субйектив амиллярин гаршылыглы фяалиййяти вя мягсядли ялагяляндирилмяси шяраитиндя игтисади тяфяк- кцрцн емпирик вя йа ади сявиййядян елми-нязяри, йахуд али сявиййяйя йцксялмяси там мцмкцндцр. Бу шяраитдя игтисади мцнасибятляр системиндя фяалиййят эюстярян инсанын игтисади тяфяккцрцнцн елми-нязяри сявиййяйя йцксялмяси обйектив зяру- рятдир вя гаршысыалынмаздыр. Анжаг беля сосиал-игтисади мцщит шяраитиндя нязяри-игтисади тяфяккцр жямиййят гаршысында юз функ- сийаларыны йериня йетиря биляр: щямин сосиал-игтисади идрак функ- сийалары ися бунлардан ибарятдир: мцстягил Азярбайжан Респуб- ликасында гаршыда дуран игтисади вязифялярин дярк олунмасы вя онларын щяйата кечирилмясиндя инсанларын йарадыжы вя фяал иштира- кынын тямин едилмяси, игтисади ислащатлар вя мцлкиййят плцрализ- минин тямин олунмасында инсанларын фяалиййят даирясинин эениш- ляндирилмяси вя игтисади шцурлулуг сявиййясинин йцксялдилмяси; жямиййят гаршысында дуран зярури игтисади вязифялярин, торпаг вя диэяр ислащатларын щяйата кечирилмясинин тямин едилмяси; мцасир шяраитдя халг тясяррцфатынын бцтцн сащяляриндя игтисади сийася- тин малиййя, пул, кредит сийасятинин базар игтисадиййаты кон- сепсийасынын ишляниб щазырланмасы; игтисадиййатын кянд тясяррц- фаты, сянайе, малиййя, тикинти, тящсил, мядяни гуружулуг вя с. кими мцхтялиф сащяляринин инкишаф ащянэдарлыьы вя вящдятинин ялдя едил- мяси вя с. вя и. а. Игтисади тяфяккцр йеткинлийи олмадан няинки мцвяффягиййятли юлкядахили игтисади сийасяти, щятта дювлятлярарасы игтисади мцнасибятлярдян иряли эялян игтисади стратеъи вязифяляри беля щяйата кечирмяк мцмкцн олмазды. Бцтцн бунлара ясасян мцасир сянайе, кянд тясяррцфаты, тикинти, малиййя вя с. сащялярдя чалышан ямякдашларын игтисади тяфяккцрцнцн формалашдырылмасы вя инкишаф етдирилмяси мцстягил юлкямизин игтисади стратеэийасы системиндя вя сосиал игтисади инкишаф консепсийасынын щазырланмасында щямишя диггят мяркя- зиндя олмалы, она даим диггят тяляб едян тяхирясалынмаз вя зярури бир вязифя кими бахылмалыдыр. Игтисади тяфяккцрцн формалашмасынын мцщцм амилляриндян бири дя игтисади мцнасибятляр системиндя чалышан бцтцн ямякчи- лярдя игтисади давраныш мядяниййятинин формалашмасындан, ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 131 инсанларда игтисади-ижтимаи шцурун формалашыб инкишаф етмя- синдян ибарятдир. Мящз игтисади-ижтимаи шцур игтисади тяфяккцрцн илкин ясасы, игтисади мядяниййят вя мядяни давраныш ися игтисади тяфяккцрцн тязащцрц хцсусиййяти, яйани ифадяси вя иникасы форма- сыдыр. Игтисади мядяниййят вя онун ясасында дуран игтисади билик вя вярдишляр гядим дюврдян буэцнядяк бяшяриййятин ялдя етдийи игтисади идейа вя тясяввцрляря ясасланмышдыр. Мящз беля идейа вя тясяввцрляр ясасында ися игтисади мядяниййят давранышы нор- малары формалашмышдыр. Бяшяриййят йаранандан буэцнядяк инсанлар мадди истещсал, тясяррцфат фяалиййяти, ямяк просеси, мцлкиййят, ямтяя, мцбадиля, мадди немятлярин бюлэцсц, истещсалын идаря олунмасы вя с. Щаг- гында мцяййян биликляр ялдя етмиш, онлары тякмилляшдирмиш вя инкишаф етдирмишдир. Гейд етдийимиз игтисади фяалиййят сащяля- ринин иникасы олараг инсанда чох мцхтялиф билик, идейа, тясяввцр, щисс вя с. ямяля эялир ки, онларын да мяжмусу игтисади шцуру тяшкил едир. Яввляляр дя игтисади шцур, онун мащиййяти щаггында идейалар, бахышлар олмуш, щятта бу сащядя нязяриййяляр дя мей- дана чыхмышдыр. Щяля Аристотел ямяйин, мадди немятлярин истещ- салынын жямиййятin щяйатындакы ролуна хцсуси гиймят вермиш, бу сащядя мцщцм идейалар иряли сцрмцшдцр. Аристотелин «гуллар- данышан алятлярдир» фикри игтисади идейаларын синфи мязмунуну якс етдирир. Орта ясрин эюркямли алими Ибн-Хялдун жямиййят щяйатында игтисади мцнасибятляринин апарыжы рол ойнамасы щаг- гында идейа иряли сцрмцшдцр. Сийаси игтисад елминин баниляри А.Смит, Л. Рикардо тясяррцфат фяалиййяти, истещсал вя онун идаря олунмасы щаггында мцкяммял тялим-дяйярин ямяк нязярийя- сини йаратмышлар. К.Марксын кяшф етдийи изафи дяйяр гануну вя диэяр бюйцк игтисади нязяриййяляр ясасында жямиййятдя истещсал мцнасибятляринин инкишаф ганунауйьунлугларыны юйрянян хцсуси елм сащяси сийаси-игтисад елми формалашмышдыр. Бцтюв бу игтисади- елми мцддяалар, бахышлар игтисади шцурун елми-нязяри сявиййясини тяшкил едир. Лакин бир дя инсанларын эцндялик истещсал, мцбадиля, ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 132 тясяррцфат вя с. фяалиййятиндян ялдя етдийи ади-кцтляви игтисади идейа, бахыш, вярдишляр вардыр ки, онлар да игтисади шцурун ашаьы- ади сявиййясини тяшкил едир. 3.1.4 Milli iqtisadi təfəkkür K K K K eçid dövrünün xarakteri və başlıca xüsusiyyətləri baxı- mından əksər postsosialist ölkələri üçün səciyyəvi olan aktual problemlərdən biri də, milli iqtisadi təfəkkürün formalaşması və inkişafı ilə bağlıdır. Bu, elə bir problemdir ki, əsilində, sistem dəyişikliyinin özünün gedişini mümkün edə bilmək səviyyəsində qəbul edilməlidir. Sübuta ehtiyacı olmayan belə bir həqiqət mövcuddur ki, hər cür iqtisadi fikir nə qədər ümumbəşəri səciyyə daşıyırsa, bir о qədər də milli mənsubiyyətlidir, milli mənşəlidir. Bütövlükdə dünya ölkələrinin ən iri qrupları üzrə milli iqtisadi təfək- kürün baza prinsiplərini araşdırmaqla yuxarıda qeyd edilən tezisin həqiqiliyinə inanmaq mümkündür (şək. 2). Şəkildən göründüyü kimi, iqtisadi təfəkkür inkişaf qanunauyğunluqları nöqteyi-nəzərindən ə ksər ölkələr üçün ən ümumi səciyyəli eyniyyət təşkil etsə də, onun təməl prinsipləri və formalaşdırdığı sosial-iqtisadi sistem mahiyyət və məzmunca ayrı-ayrı ölkələrdə fərqli xarakter daşıyır. Buna görə də, milli bazarın formalaşması prosesinə fərqlilik gətirən əsas baza amillərındən biri kimi milli iqtisadi təfəkkürün intişarı və inkişafının spesifıkliyi götürülməlidir. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, Şə rqi Avropanın postsosialist ölkələri keçmiş SSR respublikaları ilə müqayisədə daha əlverişli mövqeyə və daha yaxşı start vəziyyətinə malik olmuşdur. Bu, əsasən, onunla izah olunur ki, sözügedən ölkələr sovet imperiyasının tərkibinə daxil deyildilər və onların məhz Avropaya məxsusluğu xarici yardımın daha böyük həcmdə göstərilməsinə səbəb olmuşdur. nkişaf etmiş ölkələrin bazar modelini tətbiq etməyə çalışanlar, о cümlədən, bu mövqeni birmənalı şəkildə müdafiə edən ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 133 akademik dairələr yanaşmanın yanlış olduğunu, ümumiliklə yanaşı milli spesifıkliyin mövcudluğunu və onun obyektiv xarakter daşıdığını qəbul etmək zorunda qalmışlar. Şəкил . 2. Milli iqtisadi təfəkkürün iqtisadiyyata təsirinin blok sxemi Millətin canlı sosial orqanizm olduğu dil, mədəniyyət, ə nənələr və s. nöqteyi-nəzərindən sosiopsixoloji vahidlik, bütövlük yaratdığı halda, onun iqtisadi təfəkkür tərzində fərqli nüansların varlığı real gerçəklik kimi qəbul edilməlidir. Problemin məhz yuxarıda qeyd etdiyimiz tərzdə qoyuluşu milli ideologiyanın formalaşdırılması zəruriliyinin məntiqi əsaslarını özündə əks Sənayecə güclü inkişaf etmiş ölkələr qtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələr Ə n kasıb ölkələr Keçid iqtisadiyyatlı ölkələr Ə nənəvi təsərrüfat tipi Keçid sistemsiz- liyi Qarışıq iqtisadiyyat Базар меха- низминин гис- мян цстцнлцйц Qarışıq iqtisadiyyat Дювлятин цстцн ролу Milli iqtisadi təfəkkür nstitusio- nalizm -iqtisadi -sosial -mədəni -etnik -dini -sair Ümummilli mənafe -iqtisadi -sosial -mədəni -etnik -dini -sair Sənayecə güclü inkişaf etmiş ölkələr Müstəqil milli iqtisadi təfəkkür yox dərəcəsində- dir -qrup mənafeləri strateji statusda Müstəqil milli iqtisadi təfəkkür formalaşma mərhələsində -qeyri- müəyyənlik Bazar mexanizmi dominatdır ndividua- lizm -iqtisadi -sosial -mədəni -etnik -dini -sair ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 134 etdirir. Milli iqtisadi təfəkkür məhz ideoloji postulatların məcmu- sundan doğan yaranışdır. Fikrimizcə, milli ideologiyanın forma- laşdırılması prosesində önəmli rol oynayan amillər kompleksinin şə rti olaraq iki qrupa və bir altqrupa bölünməsi daha məqsədəmü- vafıqdir: iqtisadi və qeyri-iqtisadi amillər qrupu və sırf milli özünəməxsusluqla bağlı olan cəhətlər! Ümumiyyətlə, milli ideologiyanın dəyişənləri arasında iqtisadi aspekt öz mövcudluğunu və həlledici xarakter daşıdığını daha qabarıq şəkildə büruzə verir. Bu da, əsasən, onunla izah oluna bilər ki, iqtisadi, yaxud maddi asılılığın anatomiyası «gözlə görünən» və kəmiyyətcə ifadə edilə biləndir. Göstərilənlər həm fərdi, həm də ümummilli səviyyədə özünü doğruldur. Məsələnin məntiqi əsasları bütövlükdə tələbatın hansı hissəsinin (maddi ya qeyri-maddi) mühümlülük dərəcəsindən doğduğu üçün, iqtisadi aspektin prioritetliyini istər-istəməz qəbul etmək lazım gəlir. Lakin milli ideologiyanın formalaşdırılması prosesində sözügedən cəhətin mütləq əsas kimi götürülməsı yanlışlıq olardı. qtisadi və mənəvinin düzgün mütənasibliyi ifratçılıqdan yaxa qurtarmağın yeganə yoludur. Məhz, bu baxımdan da hal-hazırda qəbul edilən iqtisadi qanunların təbiəti, onların hansı dəyərlərə əsaslanması ideoloji bütövlüyə təsir göstərən başlıca cəhətlərdən biri kimi araşdırılmalı və milli səviyyədə «ümumi» olanın layiqli yer tutmasına çalışılmalıdır. Əlbəltə, belə bir sual meydana çıxa bilər ki, əgər biz bazar iqtisadiyyatına keçiriksə və iqtisadi fəaliyyətin ardıcıl liberallaşdırılmasına gediriksə, onda iqtisadi qanunların ümumbəşəri xarakterini inkar edə və hətta onu qismən də olsa, məhdudlaşdıra bilmərik. Ona görə ki, bazar həm keçid, həm də inkişaf prizmasından baxdıqda «millilikdən» uzaqdır və bir qayda olaraq, qlobal səciyyə daşıyır. Digər tərəfdən, sözügedən proble- min tamamilə başqa yönümdə qoyuluşuna da rast gəlinir: «milli» olan hər şey, «ümumbəşəri» olan heç nədir! Başqa sözlə, problem bütün səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə birlikdə «qızıl ortalığın» müəy- yənləşdirilməsinə ürcah edilməlidir. Əsas metodoloji çətinlik isə bundan ibarətdir ki, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü başa çatma- ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 135 mış hadisələrin ideoloji məzmunca hansı mahiyyət daşıyacağını ə vvəlcədən demək qeyri-mümkündür. Həqiqətən də, ideologiyanın «millilik» xarakteri mövcud reallıqla bağlıdır, yaxud bağlı olmalıdır. Əks təqdirdə kosmopolit səciyyəli abstrakt bir yanaşma meydana çıxacaqdır. Milli ideologiyanın iqtisadi təminatına ümumnəzəri yanaşma belə bir tezislə ifadə oluna bilər: iqtisadi fəaliyyətin libe- rallaşması və bütövlükdə bazar iqtisadiyyatına keçid proqram məqsədli xarakter daşımalı, milli özünəməxsusluğun bütün aspekt- lərini ehtiva etməlidir. Əks məzmunlu yanaşma əvvəllər qeyd etdiyimiz mütənasibliyin pozulması ilə sonuclana bilər. Yəni, iqtisadi və qeyri-iqtisadinin ideoloji müstəvidə düzgün proporsi- yası obyektiv xarakterlidir və onun «millilik» məzmununun, yaxud təbiətinin mühafızəsində həlledici əhəmiyyət daşıyır. Belə- liklə, milli ideologiyanın formalaşdırılması prosesinin iqtisadi as- pektinin məntiqi xüsusiyyətləri keçid dövrünün yaratdığı real- lıqları nəzərə almağı və hər cür «modelçilik» yönümündən yaxa qurtarmağı tələb edir və s. Apardığımız araşdırmalardan belə bir nəticə hasil olur ki, millətin «canlı orqanizm» kimi yaşarlılığı və inkişafı fərd-fərd münasibətlərində elə bir mexanizmin formalaşmasını tələb edir ki, həm şəxsi, individual inkişafa hər cür kənar basqını ləğv etsin, həm də qarşılıqlı münasibətləri maksimum fəal, sərbəst və birbaşa qarşılıqlı təsirə istiqamətləndirsin. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|