Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/18
tarix01.04.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#13182
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18
§2.4.  qtisad elmində “həqiqət”axtarışı 
 
        
D
D
D
D
ünya  iqtisadiyyatında  gedən  qloballaşma  prosesi  iqtisadi 
mahiyyət  daşıyan  hadisələrin  daxili  təbiətində  binar  məntiqə 
sığmayan  yeni  keyfiyyət  çalarları  əmələ  gətirmişdir.  qtisadi 
inkişaf paradiqmasının yeni tələblərə uyğun şəkildə formalaşdırıla 
bilməməsi iqtisad elminin mövqelərini əməlli-başlı sarsıtmış, hətta 
bəzi  məqamlarda  onun  elmi  statusu  belə  şübhə  altına  alınmışdır. 
Qeyd  edilən  situasiyanın  yaranma  səbəbləri  arasında  “həqiqət” 
probleminin  əlahiddə  yeri  vardır.  Ümumiyyətlə,  qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  həqiqət  –  elm  fəlsəfəsinin  mərkəzi  problemlərindən 
biridir. Uzun müddət ərzində xalis metafizik təsbitlərdən qeyri heç 
bir  əsaslandırma  aparılmamış,  ümumiyyətlə,  həqiqətin,  o  cümlə-
dən,  iqtisadi  həqiqətin  ağlabatan,  gerçəkliklə  uyğunlaşan  kriteri-
yaları işlənib hazırlanmamışdır. Polyak  məntiqşünası A.Tarskinin 
“2X2=4  bərabərliyi    yalnız  və  yalnız  o  halda  həqiqidir  ki,  həqi-
qətən  də  2X2=4  olsun”  taftalogiyasını  nəzərə  almasaq,  problem 
bügünkü  gündə  də  öz  aktuallığını  saxlamaqdadır.  lkin  olaraq, 
qeyd  etməyi  zəruri  sayırıq  ki,  elm  fəlsəfəsinin  tarixi-təkamül 
prosesində  aparılan  tədqiqatlardan  əldə  olunan  nəticələr  bəri 
başdan nəzərə alınmalıdır: 
1.
  Həqiqətin nə mütləq, nə də “sadə” kriteriyaları yoxdur. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
115
2.
  Həqiqətin, yaxud həqiqiliyin müəyyənləşdirilməsində əhə-
miyyətli  rol  oynayan  məsələ  hansısa  deyimlərin  faktlara 
uyğunluğu deyil, istifadə edilən əsaslandırma tipidir. 
3.
  qtisadiyyatda müşahidə edilən istənilən fakt “nəzəri yük” 
daşıyır (şəkil1.
 
Elmi idrak prosesi 
                             ↓                          ↓                                  ↓ 
Fakt 
     Müşahid
ə
ə
ə
ə 
 
 
 
        T
ə
ə
ə
əsvir 
                                                                                             
                          N 
ə
ə
ə
ə z ə
ə
ə
ə r i    y ü k  
 
Şə
kil 1
. Elmi idrak prosesinin sadələşdirilmiş 
məntiqi təsviri 
      
 
  Beləliklə, keçək əsas mətləbə! 
         qtisad  elmi  həqiqətin  müəyyənləşdirilməsi,  ümumiyyətlə, 
iqtisadi nəzəriyyənin həqiqiliyinin təsbiti zəruriliyini uzun müddət 
ikinci,  üçüncü  və  n-ci  dərəcəli  məsələ  hesab  edirdi.  Qeyd  edilən 
tarixi  dövr  ərzində  apriorizmin  şəriksiz  hökmranlığı  müşahidə 
edilməkdə  idi.  Sintaksis  və  semantik  elmlərdən  fərqli  olaraq, 
praqmatik  elmlərdə,  ələlxüsus,  iqtisadiyyatda  apriorizmdən,  yəni, 
məhdud  saylı  fundamental  müddəalara  söykənməklə  deduksiya 
yolu ilə nəzəriyyədən müəyyən nəticələr çıxarmaq daha asan, daha 
az  əməktutumlu  proses  kimi  səciyyələnə  bilər.  Yanaşma  tərzinin 
müxtəlif anlayışlarla (“psixoloji metod,” “daxili müşahidə”, yaxud 
introspeksiya,  sağlam  düşüncəyə  əsaslanan  gerçəklik  və  s.)  ifadə 
olunmasına baxmayaraq, mahiyyət və məzmun eyniyyətinə elə bir 
xələl  gəlmir.  Avstriya  məktəbinin  məşhur  nümayəndələri    aprio-
rizmi  hər  cür  tənqiddənkənar  yanaşma  hesab  edirdilər.  Məsələn, 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
116
F.fon Xayek
24
  yazırdı  ki, psixoloji  metodun  üstünlüyü  təkcə  onun 
az  əməktutumlu  olmasında  deyil,  daha  çox  dərketmə  gücündədir. 
Məlumdur  ki,  məhz  psixoloji  metodun  tətbiqi  ilə  marjinalistlərin 
ə
sas  qanunlarından  biri  –  azalan  marjinal  faydalılıq  qanunu 
(Qossenin  birinci  qanunu)  aşkarlanmışdır.  Bununla  əlaqədar 
olaraq  L.fon  Mises
25
  yazırdı:  “Hər  hansı  bir  induksiyasız,  daxili 
təcrübəmizə əsaslanmaqla qanun əldə etdik və bu qanunun bütün 
situasiyalarda real məzmun daşıyacağına inanırıq”. 
        Apriorizm  prinsipinin  başlıca  mahiyyəti  ondan  ibarət  idi  ki, 
empirik  yoxlamanın  istənilən  forması  mənasızdır  və  nəzəriyyəni 
inkar  etmək,  yaxud  yeni  modifikasiyasını  yaratmaq  mümkünsüz-
dür  (əgər  məntiqi  yanlışlıq  aşkar  olunmayıbsa).  Apriorizm  –  nə 
qədər  qəribə  səsilənsə  də,  praqmatik  elmlər  qrupuna  daxil  olan 
iqtisad elminin məhz praqmatizmini inkar edir. 
          Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  empirik  pozitivizm  mövqeyində 
dayanan  C.Mill  apriorizmi  qismən  dəstəkləmiş,  lakin  bununla 
belə,  nəzəri  metod  və  prinsiplərin  apriori  qaydada  müəyyənləş-
dirilməsinin  mümkünsüzlüyünü  əsaslandırmışdır.  “Elmi  şərhin 
mahiyyəti nəticənin səbəbiyyətlə bağlı izahındadır”
26

        A.Marşallın
27
 elm fəlsəfəsində də apriorizm xarakterik cəhət-
lərdən biri olsa da, iqtisad elminin həqiqət kriteriyasından istifadə 
etməsində elə bir əhəmiyyətli çətinlik görməmişdir. Belə ki, onun 
fikrincə,  əvvəla,  müəyyən  faktları  müşahidə  etmək  mümkündür; 
ikincisi, istənilən kəmiyyətin qeydə alınması və ölçülməsi problem 
deyil və üçüncüsü, statistik məlumatlar bazası mövcuddur. 
       Məntiqi  pozitivizmin  (neopozitivizm)  meydana  çıxması  ilə 
aprior  metodologiyanın  yararsızlığı  əksəriyyət  tərəfindən  qəbul 
edilir. 
                                                 
24
 Hutchison  T.    The Significance and basic Postulates of Economic Theory. 
N.Y.1960, p155 
25
 L.Mises  Epistemological Problems of Economics. N.Y.- L.,1981, p 30. 
26
 Дж.С.Милль. Система логики силлогистической и индуктивной. М.1899., 
səh.733. 
27
 А.Маршалл.  Принципы политической экономии. Т-1. М. 1983-84; səh.83. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
117
       Apriorizmin  sistemli  tənqidi  ilk  dəfə  T.Xatçison  tərəfindən 
həyata  keçirilib.  Onun  əsas  ittiham  hədəfi  ondan  ibarət  idi  ki, 
apriorizm  iqtisadi  nəzəriyyənin  tamqiymətli  elmə  çevrilməsinə 
imkan vermir və onu heç bir elmi əhəmiyyəti olmayan ehkamçı 
yanaşmalarla  yükləyir.  T.Xatçison  iqtisadi  müddəaları  iki  yerə 
bölür: 1) tavtoloji (analitik); 2) empirik. Bu zaman əsas vurğu birin-
cinin  üzərinə  qoyulurdu.  Belə  ki,  T.Xatçison  empirik  yolla  iqtisadi 
həqiqəti müəyyənləşdirməyə son dərəcə skeptik yanaşırdı. 
         Ehtimallı  məntiq  konsepsiyasının  müəllifi  D.M.Keynsin 
yaradıcılığında  iqtisadi  həqiqət  problemi  ilğım  xarakteri  daşımış 
və o yalnız bu prosesdə statistik məlumatların xüsusi rolunu qeyd 
etmişdir.  qtisadi  elm  fəlsəfəsinin  neopozitivizm  layihəsinin 
müvəffəqiyyətsizliyə  uğramasına  baxmayaraq,  həmin  fəlsəfi  kon-
sepsiya  çərçivəsində  iqtisadi  həqiqətin  müəyyənləşdirilməsini 
aşağıdaki  ssenari  formasında  şərh  etmək  mümkündür:  iqtisadi 
proqnozlar insanların dəyər verdiyi şeyləri nəzərə alır. 
           Proqnozların  təsdiqi  əldə  edilən  iqtisadi  nəticələrlə  ölçülür 
və statistika tərəfindən növbəti dəfə öyrənilir. Yerinə yetirilməyən-
lərdən  fərqli  olaraq,  reallaşmış  dəyərlərin  faktlar  müstəvisində 
proyeksiyası  baş  verir  və  burdan  belə  bir  qənaət  hasil  olur  ki, 
faktlar və dəyərlər bir-birinə əks mövqe tutmur, əksinə, eyniyyətin 
formaları kimi çıxış edir. Başqa sözlə, faktlar – potensial durum-
dan  gerçəkliyə  transfer  etmiş  dəyərlərdir.  Bununla  da,  neopoziti-
vizmə  yönəlik naturalizm və dəyərlərin statusunun qəbuledilməz-
liyi  aspektində  tənqidi  yanaşmaların  əsas  arqumentləri  əlindən 
alınır. 
         Postpozitivist  M.Fridmen  K.Popperin  falsifikasionizm 
prinsipinə  əsaslanmaqla  birmənalı  şəkildə  qeyd  edir  ki,  iqtisadi 
nəzəriyyənin  əksər  məzmunlu  nəticələri  faktlarla  təsdiq  olunma-
lıdır (falsifikasiya). 
         Bununla  belə,  M.Fridmenin  dualizmi  iqtisadi  nəzəriyyənin 
həqiqiliyinin təsbiti prosesini tam dərkedilən formada həyata keç-
məsinə  imkan  vermir.  Belə  ki,  yanaşma  tərzinin  interpretasiyası 
paradoksal  xarakter  daşıyır.  Buna  çox  vaxt  M.Fridmenin  2-ci 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
118
paradoksu  da  deyilir:  ilkin  şərtlər  ziddiyyətlidir,  nəzəriyyə  və 
izahetmə  isə  ziddiyyətli  deyil.  Gerçəkliyin  ideallaşdırılması  real 
məzmun  daşımır,  lakin  onun  əsasında  irəli  sürülən  müddəalar 
realdır. Yanaşmanın strukturundan göründüyü kimi, başa düşmək 
mümkün  olmur  ki,  necə,  hansı  yolla  qeyri-real  ideallaşmaya 
ə
saslanan  deyimlər  real  məzmun  daşıyır.  Bütün  bunlarla  yanaşı, 
qeyd  edilməlidir  ki,  M.Fridmen
28
  məhz  K.Popperin  yanaşmasını 
ə
sas  götürərək,  “....faktları  nəzəriyyəsiz  qəbul  edə  bilmərik”  tipli 
qəti  qərar  verir.  Eyni  zamanda,  xüsusilə  vurğulayır  ki,  “....faktlar 
nəzəriyyəni  təsdiq”  edə  bilməzlər.  Onlar  yalnız  onun  səhv 
olduğunu aşkara çıxara bilərlər. 
       Elə buradaca haşiyəyə çıxaraq qeyd edək ki, K.Popper 1934-
cü  ildə  nəşr  etdirdiyi  “Elmi  kəşfin  məntiqi”  əsərində  empirizm 
prinsipinin  metodologiyada  reallaşması  mexanizminin  adekvat 
məntiqi vasitələrinin olmadığını, verifikasiyanın həqiqət problemi-
nin  öhdəsindən  gəlməkdə  aciz  olduğunu  inandırıcı  şəkildə  sübut 
etmişdir.  lkin  olaraq  empirizmin  məntiqi  əsası  kimi  induksiya 
çıxış  edirdi.  Hesab  edilirdi  ki,  induktiv  məntiq  təkcədən  ümumi-
ləşdirməyə, yəni elmin qanunlarını ortaya çıxarmağa imkan verir. 
      D.Yumun tənqidi - induktiv mühakimə üsulunun rasional əsası 
yoxdur  -  neopozitivistlərin  (P.Karnap,  Q.Reyxenbax)  hipotetik-
deduktiv  modelinin  yaranmasına  rəvac  verdi.  Lakin  K.Popper 
D.Yumla  razılaşaraq hər iki  yanaşmanın  yanlış olduğunu ortalığa 
qoydu.  Məhz  sözügedən  tənqidi  prosesin  yekunlarına  söykən-
məklə K.Popper mühüm əhəmiyyət kəsb edən iki nəticəyə gəlir: 
     1)  elmi  olanın  sübutedilən  biliklərlə  eyniləşdirilməsi  düzgün 
deyil; 
     2)  prinsipial  və  qaçılmaz  xətalar  (Fallibizm)  elmi  biliyin 
spesifik cəhətidir. 
                                                 
28
 М.Фридмен. Методология позитивной экономической науки // Теория и 
история
 экономических и социальных систем и институтов. М.1994, Вып.5 
səh.44. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
119
      Eyni  zamanda,  K.Popperin  fikrincə,  elm  nəyi  isə  son 
instansiyada  sübuta  yetirmək  iqtidarında  deyil.  O,  yalnız  yalançı 
nəzəriyyələri daima inkar edə (falsifikionalizm) bilər. 
      K.Popper  yanaşmasını  olduğu  kimi  qəbul  edən  T.Xatçison 
nəzəriyyənin  həqiqiliyinin  sübutu  prosesini  ən  kiçik  detallara 
qədər aparılmasını tələb edirdi. Belə ki, o, nəzəriyyənin fundamen-
tal  müddəalarından  tutmuş  son  nəticələrə  qədər,  bütün  punktların 
empirik  yoxlanılmasını  zəruri  sayırdı.  Məhz  bu  mövqeyinə  görə 
T.Xatçisonu “ultraempirist” adlandırırdılar (F.Maxlup). 
         Əvvəlki çıxış nöqtəsinə qayıdaraq, qeyd edək ki, M.Fridmen 
göstərilən  yanaşmanı  fundamental  yanlışlıq  hesab  edirdi.  Onun 
arqumentlərini  kifayətedici  səviyyədə  əsaslandırma  kimi  qəbul 
etmək olar: 
1.
  lkin  şərtlərin  birbaşa  yoxlanılması  heç  də  həmişə 
mümkün olmur. 
2.
  Nəzəriyyəni  primitiv  təsvirdən  fərqləndirən  əsas  cəhət 
elə ondan ibarətdir ki, nəzəriyyə “çox şeyi az informa-
siya ilə” izah edə bilir.  
3.
  T.Xatçisondan fərqli olaraq, məhz M.Fridmenin falsifi-
kasionizm versiyası elmi ictimaiyyət tərəfindən “meto-
da standart baxış”
29
 kimi qəbul edilmişdir. 
          1970-ci illərin əvvəlində başlanmış iqtisadi böhran nəzəriy-
yənin  gerçəkliyi  problemini  xüsusilə  qabartmaqla,  bütövlükdə 
iqtisad elminə çox güclü zərbə vurdu. 
           K.Popperin idrak nəzəriyyəsinə  yönəlmiş tənqidi hücumlar 
artmağa başladı. Falsifikasionizm doktrinasına yönəlmiş tənqidlər, 
ə
sasən, aşağıdaki istiqamətlərdə irəli sürülürdü:  
1.
  Empirizmin mütləqləşdirilməsi. 
2.
  Nəzəriyyənin təcrübədən yalnız neqativ asılılığı. 
3.
  Elm  və  qeyri-elm  (metafizika)  arasında  demarkasiyanın 
həllinin qənaətedici olmaması. 
                                                 
29
 Lipsey R. An  ntroduction to Positive economics 1971., p 96 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
120
4.
  Falsikasionizmin  nəinki  nəzəriyyənin  gerçəkliyini,  heç 
yanlışlığını da sübuta yetirə bilməməsi. 
         Əsas  tənqidçi  mövqe  .Lakatosa  və  amerikan  analitik  filo-
sofu  U.Kuayna  məxsus  idi.  Məsələn,  Dyuqem-Kuayın  tezisinə 
görə, elmi biliyin sistemli xarakter daşıması ucbatından nəzəriyyə-
nin  ayrıca  götürülmüş  hansısa  bir  müddəasının  empirik  yoxla-
nılması  mümkünsüzdür.  Və  buna  görə  də,  kiçicik  modifikasiya 
etməklə  istənilən  nəzəriyyəni  inkardan  xilas  etmək  mümkündür. 
Bütün  bunlarla  yanaşı,  qatı  postpozitivist  mövqedə  dayanan 
M.Blauq,  özünün  məhşur  “ qtisad  elminin  metodologiyası”  kita-
bında yazır ki, hər bir tədqiqat proqramının əsas sualı – Popperin 
qoyduğu  sualdır:  -  hansı  hadisələrin  olması  kifayətdir  ki,  biz  bu 
proqramdan  əl  çəkək?  Bu  suala  cavab  verməyən  proqram  elmi 
biliyin  yüksək  standartlarına  uyğun  deyildir.  Buradaca  qeyd 
olunmalıdır  ki,  məhz  .Lakatos  radikal  falsifikasionizmlə  liberal 
konvensionalizm arasında orta mövqe tapmağa cəhd göstərmişdir. 
Onun  fikrincə,  hər  bir  nəzəriyyə  “möhkəm    nüvədən  ”  və 
“mühafizə dairəsindən” ibarətdir. 
  
 
 
 
  
 
 
 
Şə
kil 1.1 Nəzəriyyənin Lakatos strukturu 
  
 
 
     Məsələn, neoklassik nəzəriyyənin “möhkəm nüvəsinə” daxildir:  
1.  Bazarda  tarazlıq  həmişə  mövcuddur,  o  yeganədir  və  Pareto 
optimumuna uyğundur (Valras –Erroy- Debre modeli); 2. Rasional 
seçim modeli; 3. ndividumların istəkləri stabildir və ekzoqen xarak-
                

Mühafizə dairəsi
” 
       
“Möhkəm nüvə

 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
121
ter  daşıyır.  “Mühafizə  dairəsinə”  isə  aşağıdakılar  aid  edilir:  1.Re-
surslar  üzərində  xüsusi  mülkiyyət  bazarda  mübadilənin  həyata 
keçirilməsinin mütləq şərtdir; 2. nformasiya xərcləri yoxdur, indivi-
dium  fəaliyyət  haqqında  tam  informasiyaya  malikdir;  3. qtisadi 
mübadilənin  sərhədləri  azalan  faydalılıq  prinsipi    əsasında    müəy-
yənləşir  (qarşılıqlı  əlaqə iştirakçıları arasında resursların ilkin böl-
güsü nəzərə alınmaqla); 4. Mübadilə prosesinin xərctutumu yoxdur, 
yeganə  xərc  növü  –  istehsal  xərcləridir.  Və  nəzəriyyənin  gerçək-
liyinin  təsbiti,  yaxud  inkarı  yalnız  o  halda  mümkündür  ki,  həm 
“nüvə”, həm də “mühafizə dairəsi” ya təsdiq olunsun, ya da dağı-
lsın.  Məhz  bu  nöqtədə  iki  metodoloji  ifrat  kənar  mövqe  ortalığa 
qoyulur:  konvensionistlər  qibtəediləcək  inadkarlıqla  nəzəriyyənin 
“mühafizə  dairəsinin”  transformasiya  imkanlarından  istifadəni 
məsiləhət  görürlər:  “nüvə”dən  imtinanın  hələ  vaxtı  çatmayıb. 
Radikal  falsifikasionizm  isə  nəzəriyyənin  “möhkəm  nüvə”sindən 
imtinaya çağırır. Maraqlıdır ki,  .Lakatosun özü göstərilən nisbət-
liliyin  öhdəsindən  gələ  bilməmişdir.  M.Blauq  qəti  falsifikasionist 
mövqedə qalmaqla nəzəriyyənin həqiqiliyinin yoxlanılması prose-
sinin  real  məzmunlu  olması  üçün  əlavə  metodoloji  qaydalardan 
istifadə  olunmasını  tələb  edir:  intersubyektiv  yoxlama;  nəzəriy-
yənin  yoxlanılma  dərəcəsinin  artırılması;  yeni  nəzəriyyələrin 
yaradılması və s. 
       Ümumiyyətlə,  nəzəriyyə  və  faktların  qarşı-qarşıya  qoyulması 
problemini  aktuallaşdıran  əsas  məsələ  ondan  ibarətdir  ki,  iqtisadi 
reallıq dəyər xarakterli üç səviyyəni özündə ehtiva edir: 1) deyimlər; 
2)  mental  yaranış  (eydoslar,  fikir  və  hisslər);  3)  xidmətlər  və 
ə
mtəələr; həqiqət – iqtisadi hadisənin hər üç səviyyəsinin “razılaşma-
sından”  qaynaqlanır.  Beləliklə,  iqtisadi  həqiqət,  əvvəla,  deyim  və 
eydosların,  ikincisi,  deyim  və  faktların,  üçüncüsü,  eydos  və 
faktların uyğunluğundan çıxış edir. Başqa sözlə, iqtisadi həqiqətin 
3  tipi  ortalığa  çıxır.  Eyni  zamanda  başa  düşmək  lazımdır  ki, 
iqtisadi  həqiqət  məsələsinin  iqtisadi  sistemin  səviyyələri  arasın-
dakı münasibətə birbaşa aidiyyəti vardır.  qtisadi həqiqətin hər üç 
səviyyəsi  eyni  təbiətə  -  dəyər  təbiətinə  malikdir.  Məhz  bu  aspekt 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
122
iqtisadi  həqiqətin  üç  səviyyəsini  müqayisə  etməyə  imkan  verir. 
Yəni bu halda əsas metodoloji tələb → müqayisə olunan reallığın 
eyni  keyfiyyətliliyi  şərti  ödənilir.  Həmçinin,  qeyd  olunmalıdır  ki, 
nəzəriyyə  →  fakt  qarşılaşdırmasına  yanaşmada  konseptualizm, 
essensializm  və  leviterizm  arasında  əsaslı  fərq  mövcuddur.  Belə 
ki, konseptualizm – anlayışlarla birbaşa bağlı olan elmin məzmu-
nunun adekvat interpretasiyasını verir. Essensializm – konseptua-
lizmin  təhrifi  olmaqla,  anlayışlar  məcmusunu  vahid  mahiyyətlə 
ə
vəzləyir. Məsələn, K.Marksın abstrakt əmək konsepti kimi, levi-
terizm – anlayışlarsız keçinmə cəhdidir. Məhz M.Blauqa münasi-
bətdə  göstərmək  olar  ki,  onun  falsifikasionizmi  leviteral  xarakter 
daşıyır. 
Cədvəl 3
 
“Həqiqətin” həqiqiliyi kriteriyaları 
 
Sintaksis yanaşma 
(m
əəəəntiq, riyaziyyat vəəəə    
s.) 
Semantik yanaşma (kimya, 
fizika, geologiya v
əəəə s.) 
Praqmatik yanaşma 
(iqtisadiyyat v
əəəə     s.) 
-əsaslandırma; 
-aksiomatika; 
-səbəbiyyət bağlılığı; 
-determinasiya 
-deskriptivizm; 
-keçmiş→indi→gələcək 
zaman axınında hadisələrin 
təsviri; 
-əsaslandırma; 
-Müşahidə və eksperimentlər 
vasitəsilə təsdiqetmə; 
-determinasiya; 
-faktoloji təsdiq 
-davranışın məqsədli 
dəyər motivasiyası; 
-nəzəri interpretasiyanın 
mümkünlüyü; 
-gerçək varlıq; 
-effektiv məqsəd 
uyğunluğu 
 
 
        Fərqli  baxışların  mövcudluğuna  və  M.Blauqun  leviteral 
xarakter  daşıyan  falsifikasionizminin  bəzi  zəif,  nöqsanlı  cəhət-
lərinə  baxmayaraq,  biz  qəti  olaraq  əminik  ki,  iqtisadi  həqiqətin 
müəyyənləşdirilməsində  istifadə  olunan  baza  konsepsiyaları 
içərisində Popper-Lakatos falsifikionizmi daha üstün mövqedədir. 
Eyni zamanda, iqtisad elminin praqmatik elmlər qrupuna aidliyi və 
praqmatik həqiqətin spesifikasını nəzərə almaqla iqtisadi həqiqətin 
müəyyənləşdirilməsinin  3  saylı  cədvəldə  verilmiş  əsas  kriteriya-
larını müəyyən ehtimalla gerçək hesab etmək olar. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
123
I I I    F  Ə  S     L 
 
 
 
  QT SAD YYAT  FƏLSƏFƏS N N  STRUKTURU 
 
§3.1 Игтисади  тяфяккцр 
  
 
Problemin qoyuluş
 
 
 яфяккцр- инсанын  нязяри  идейалар  вя  бахышлар  истещ-
сал  едян  психи-мяняви вя йарадыжы   идраки фяалиййятинин  
ян  йцксяк   формасыдыр. Эерчяклийи  анлайышлар, мцщаки-
мяляр  вя ягли  нятижяляр  васитясиля  якс  етдирян нязяриййя, фярзиййя-
ляр вя  щипотезляр  формасында  ифадя  едян  тяфяккцр  просеси   инса-
нын   йарадыжы-идракы  фяалиййятинин  ян  йцксяк  мярщялясидир.  Тя-
фяккцр  фяалиййяти  инсанын  сосиал-игтисади   вя  тарихи  тяжрцбясинин 
цмумиляшмиш  йекуну, щягигятин  дярк  едилмяси  просесидир. 
      Мцасир    елми    тяфяккцр    тябии  вя    сосиал    варлыьын,  онларын 
инкишаф  ганунауйьунлугларынын  елми-нязяри  иникасындан  иба-
рятдир. 
      Ижтимаи  идрак  ижтимаи  варлыьын иникасы  олдуьу цчцн, сосиал  
эерчяклийин  чохаспектлилийиня, сосиал-сийаси  фяалиййятин  чохнюв-
лцлцйцня  уйьун  олараг   сосиал  тяфяккцрдя  дя  мцхтялиф  фор-
малар  вя  истигамятляр  мейдана  чыхыр,    инкишаф  едир.  Беля ки,  
жямиййятин сийаси мцнасибятляр  системиндян, дювлят  гуружулуьу, 
идарячилик  вя ганунверижилик фяалиййятинин  иникасы мцасир инсан-
да  сийаси    шцур    вя  йа  сийаси  тяфяккцр    формасы    доьурур    вя 
инкишаф  етдирир.  Мцасир    тяфяккцр  формаларындан  бири    олан    вя 
жямиййятдяки игтисади   мцнасибятляри, хцсусиля   инсанлар   арасын-
дакы  мцлкиййят,  ямяк,  истещсал,  бюлэц    вя    мцбадиля  мцнаси-
бятляри  сащясиндяки  фяалиййятин  нязяри   иникасы кими  йaранан 
игтисади тяфяккцр  dя  жямиййятин  мяняви  щяйатынын  мцщцм  вя 
зярури    компонентляриндян    биридир.  Щазырда    жямиййят    щяйа-
тынын    мцхтялиф    аспектлярини    якс    етдирян    мяняви-дини,  бядии, 
TTTT
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
124
еколоъи, щцгуги, мифолоъи  вя с.  кими тяфяккцр формалары да вар-
дыр. Онларын   жямиййят, тябият вя инсанын дярк едилмясиндя щя-
мин сащялярин инкишаф вя дяйишмя ганунауйьунлугларынын анла-
шылмасы вя истифадя олунмасында  юзцнямяхсус  ролу  вя фяалиййят  
тясири вардыр. 
          Мцстягил  Азярбайжанын индики  кечид  ижтимаи  мцнасибят-
ляри шяраитиндя  вя базар   игтисадиййатынын  гярарлашмасы  просе-
синдя sadalanan  тяфяккцр  формаларынын içərisində,  игтисади  вя  
сийаси  тяфяккцр  жямиййят  мигйасында  даща  апарыжы мювгейя  
кечир.  Бу  бир сыра  сябяблярля  баьлыдыр:  
       а)  щяр    шейдян  яввял,  сийаси    вя  игтисади    шцур    формалары,   
йахуд  сийаси вя  игтисади  тяфяккцр  реал базися  даща йахын  ол-
дуьундан,  ону  билаваситя якс етдирдийиндян онлар жямиййятин 
мадди  ясасларыны,  игтисади    мцнасибятляри    вя  сийаси    дювлят  
гуружулуьу  вязифяляринин  тякмилляшмяси, щяйата  кечирилмяси  вя 
инкишаф  етдирилмясиня  башга  тяфяккцр формаларына  вя жямиййя-
тин   игтисади-сийаси  идаряедилмясиндя  билаваситя тясир  эюстярир,  
онлар  арасында  сяфярбяредижи  рол  ойнайыр; 
      б)  игтисади    вя  сийаси    тяфяккцр    жямиййятдя    апарыжы    йер  
тутан  игтисади  вя сийаси  мянафеляри  даща  адекват  вя дольун 
якс  етдирдикляриндян, онлар  сийаси вя сосиал-игтисади  фяалиййятдя  
дя даща  апарыжы  рол ойнайырлар; 
     ж) башга  тяфяккцр  формаларынын (хцсусиля,  дини, бядии, есте-
тик, мяняви, мифолоъи  вя с.) ися  жямиййятля  онун  реал  базиси иля: 
жямиййятин игтисади  вя сийаси гуружулуг  вязифяляри  иля  ялагяси  
билаваситя  дейилдир,  бу  ялагяляр  долайыдыр,  «даща  узаг üfüq-
lərdə»   дурур  вя жямиййятин  щяйаты  иля  мцяййян  васитялярля, 
долайы йолларла ялагялянир.   
         Игтисади    вя  сийаси  тяфяккцря    нисбятян    жямиййятин  сосиал-
игтисади    вя  мяняви-мядяни    инкишафына,    бу  сащялярдяки    инсан  
фяалиййятиня,  бцтювлцкдя  сосиал   тяряггийя  бу  тяфяккцр  фор-
маларынын  тясири    тядрижi  xarakter  daşıyır  вя  защирян    щисс  олун-
маздыр. Игтисади  вя сийаси тяфяккцрцн  фяалиййят сащяляриня тясири 
ися  ани, фяал  вя  тцкянмяздир,   даща тясирли  фяалиййятя  малик-

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
125
дир. Одур ки, щазырда игтисади стратеэийа  вязифялярини  дя тямяр-
кцзляшдиряряк    якс      етдирян    сийаси  тяфяккцрцн    формалашдырыл-
масы,  сийаси-идеолоъи,  нязяри-игтисади    тяфяккцр    консепсийасынын 
ишляниб    щазырланмасы  даща    апарыжы    консептуал    вязифяйя  чев-
рилир, жямиййят цзвляриндя игтисади  вя сийаси тяфяккцрün  форма-
лашдырылмасы  сосиал-тарихи    зярурятя    чеврилир.  Анжаг  бу  йолла  
кечид  дюврцнц  йашайан мцстягил  юлкямиздя  гаршыда  дуран 
мцхтялиф  вя мцряккяб  игтисади,  сийаси  вя  стратеъи  мягсядляри 
дяриндян  дярк  едиб  щяйата  кечирмяк, фяалиййяти  мягсядйюнлц  
истигамятляндирмяк, дювлятимизин ярази  бцтювлцйунц  горуйуб  
сахламаг  мцмкцн    оларды.  Беляликля,  жямиййятдя    сосиал-игти-
сади  тяфяккцр  йеткинлийиня  наил  олмадыгжа,  инсанларын мцасир  
игтисади  вя сийаси-нязяри шцур сявиййясиня   йцксялмясини  тямин  
етмядикжя, жямиййятдя  ня сосиал-сийаси, ня дя  игтисади, мядяни  
вя  мяняви  фяалиййяти дцзэцн  истигамятляндирмяк, кечид  мц-
насибятляри  шяраитиндя  сосиал-сийаси вя игтисади-мядяни   стратеъи  
вязифяляри,  бу    сащялярдяки    ислащатлары  мцвяффягиййятля    щяйата  
кечирмяк  мцмкцн  олмазды. 
 
 
 3.1.3 Игтисади  тяфяккцрцн  формалашмасы  просеси 
 
гтисади    тяфяккцрцн    формалашмасы    просеси    мцряккяб, 
узунмцддятли вя  зиддиййятли  бир йол кечир. Бу юз-юзцня,  бирдян-
биря    гярарлашан    просес    дейил.  Бу,  яслиндя,    идрак    просесинин  
спесифик  инкишаф  хцсусиййятляриня    уйьун    олараг,  щягигятя  
чатанадяк,  щягигятин  ашкар  едилмясинядяк    узунмцддятли    вя 
зиддиййятли, эерилямяляр  вя  инкарларла  долу  олан,  бязян  щятта  
илкин  ана    гайыдан,  йанылмалардан      кечяряк    дягигляшян    бир  
просесдир.  Инсан      идракынын    диалектик    йолу    щягигятя    йетишя-
нядяк  ашаьыдан йухарыйа, мцжярряддян  конкретя, адидян алийя  
доьру  обйектив,  инкарлы  бир йол   кечир.  Бурада  варислик (кеч-
миш нясиллярин   игтисади-тяжрцби биликляринин  нясилдян-нясля  верил-

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
126
мяси, нисби  мцстягиллик, игтисади  идейаларын ижтимаи  варлыьы  га-
багламасы вя йа ондан  эери  галмасы (инкарлыг), кющня  идейа  
вя  вярдишлярдян йаха  гуртармаг, йенилийин  гаршысыалынмазлыьы  
вя  с.  (мяняви  дяйярляря    йийялянмяк,  тякрарланмаг,    йанылма-
лардан  хилас  олмаг  вя с.)  мцнасибятляр комплекси  щялледижи 
тясиря    маликдир.  Игтисади    тяфяккцр    просеси  мадди    алямин, 
варлыьын эюрцнян  тяряфляринин  сейр  едилмяси  вя йа  мцшащидя  
олунмасындан  башлайыр, мцжярряд  тяфяккцрядяк  ирялиляйир. 
         Орада  информасийалар  сафчцрцк  олунур, сонра  ягли  няти-
жяляр (фярзиййя  вя нязяриййя  шяклиндя)  ялдя  олунараг  практи-
кайа  мягсядйюнлц  вя йарадыжы  инсан  фяалиййятиня  тятбиг  олу-
нур. Бу  мейардан  кечмякля  мцшащидя фактлары, информасийа-
лар  щягигятя  чеврилир, тябии  вя сосиал-игтисади   щяйат  дярк  олу-
нур, фяалиййят  мягсядли  истигамят алыр. Демяли, игтисади  тяфяккц-
рцн  дя  диалектик  йолу  беля  эедир:  жанлы мцшащидядян  мцжярряд   
тяфяккцря, орадан  да  практикайа-обйектив щягигяти  дярк  етмя-
йин диалектик  методолоъи  йолу  белядир. Лакин  бу йолун башлан-
ьыжы  мцшащидядирся, сон  мягсяди  щягигятин  дярк  олунмасы-
дыр. Бу  спиралабянзяр  тяфяккцр йолу  ики  ясас  мярщялядян  ке-
чир:  а)  щисси-емосионал  вя  йа  нязяри-мянтиги  идрак  мярщяляləри. 
Биринжи, башланьыж  вя йа  садя  идрак  мярщялясиндя  инсан  пред-
мет  вя  щадисялярин  анжаг  защири, эюрцнян  жящятлярини, тязащцр  
хцсусиййятлярини  дярк    едир,  дуйьу,  гаврайыш    вя    тясяввцрляр  
васитясиля    онун    защири  тяк-тяк  хцсусиййятлярини    мянимсяйир, 
гаврайыр.  Бу  мярщяля    иля    кифайятляндикдя    тяфяккцр    защири  
жящятляря    даща    чох    уйур,  дахили    мащиййятя,  ганунауйьун-
луглара вара  билмир. Идракын  анжаг  йцксяк,  сон мярщялясиндя  
(ягли  вя  йа    мянтиги    idрак    мярщялясиндя)    анлайышлар,  мцща-
кимяляр    вя  ягли    нятижяляр    йаратмаг    йолу    иля    тяфяккцр    эер-
чяклийин    фяалиййят    вя  инкишаф    ганунларынын    дярк    едилмяси    иля 
нятижялянир.  Бу  сявиййядя    инсан,  мясялян,  игтисади    мцнасибят-
лярин: истещсалын  тяшкили  вя идаря  олунмасынын  дахили  мащиййятини  
дярк  етмяйя    йцксялир,  игтисади    щяйатын    тяфяккцрдяки    адeкват 
иникасы мейдана чыхыр. Йалныз  беля  игтисади  вя сийаси  тяфяккцр  

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
127
сявиййясиня йцксялян  инсанын  интеллектуал  фяалиййяти, жямййятин  
игтисади    инкишаф  ганунларынын    дярк    едилмясиня    вя  онлардан  
мягсядяуйьун  истифадя  олунмасына  шяраит  йарада  билир. 
       Сосиал-игтисади    инкишафа    тясиретмя    имканларына,  эерчяклийи  
адeкват якс  етдирмяк  вя фяал  дяйишдирижи,  сосиал-игтисади  йарадыжы  
тясир эюстярмяк  эцжцня  эюря,  мцасир  шяраитдя  игтисади  тяфяк-
кцрцн  ики сявиййясини  фяргляндирмяк  лазымдыр:  емпирик  вя йа ади  
эцндялик сявиййя  вя елми-нязяри  вя йа али, йцксяк сявиййя:   биринжи  
мярщяляйя  игтисади  тяфяккцрцн ади,  яняняви, тяжрцби, емпирик вя 
йа  ашаьы  сявиййяси дя  демяк  олар: бурада  билик  аз  ясасландырыл-
мыш  олур,  тяжрцби вярдишляря  вя «саьлам дцşцнжяйя» истинад едир.  
Мясялян, узун ясрлярдян  бяри  тяжрцби  йолла  фяалиййят  просе-
синдян    инсанлар  йягин  етмишляр  ки,    онлар    йемясяляр,  йашайыш 
васитяляри, мадди немятляр истещсалы иля мяшьул  олмасалар жямий-
йят  йашайыб  инкишаф  едя билмяз:  щава, эцняш  ишыьы  вя рцтубят  
олмадан  щеч бир  битки  инкишаф едя билмяз; щейванлар вя  башга  
организмляр  мцнбит  тябии шяраит  олмадан йашайа билмязляр  вя 
с.  Бунлар, ясасян,  доьру  олан,  даща  жидди  елми  ясасландырма  
тяляб   етмяйян, саьлам  дцшцнжяйя  истинад  едян, ади-эцндялик 
«садядил  игтисади  тяфяккцр» нцмуняляридир. Гядим  дюврлярдян  
индийядяк  тяжрцби    йолла    истещсал,  якинчилик,  щейвандарлыг, 
сяняткарлыг  сащясиндя  ямтяя,  мцлкиййят,  бюлэц,  мцбадиля, 
дяйяр, базар  вя с.  щаггында  инсанларын  ялдя  етдикляри, ясасян,  
дцзэцн олан биликляр дя игтисади тяфяккцрцн емпирик  сявиййясиня 
уйьундур. 
          Лакин   щазырда  игтисади  сащядя  чох   мцряккяб  ислащат-
ларын  щяйата  кечирилмяси  зяруряти, торпаг   ислащатлары  вя мцл-
киййят  плцрализминя  ясасланан мцлкиййят  формаларынын  гярар-
лашдырылмасы,  «ясрин  контракты» адландырылан нефт  мцгавиляляри-
нин баьланмасы, юлкя игтисадиййатына чохлу инвестисийалар  гойу-
лушу вя с. игтисади  тяфяккцрцн  даща йцксяк  сявиййясини,  вятян-
дашларын  даща  дярин  игтисади  шцур  вя  тяфяккцря    йийялянмясини  
тяляб  едир.  Игтисади  тяфяккцр  сявиййяси  йцксяк  олмайан    вятян-
дашларын  игтисади вя  сийаси гуружулуг  вязифялярини, бу  сащядяки  

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
128
ислащатлары    щяйата  кечирмяси    дя    чятинляшир,  вя  даща  да 
мцряккябляшир, игтисади  фяалиййятдя  щяржмяржлик  вя  кортябиилик 
баш  алыб    эедир.  Игтисади  тяфяккцрцн ясасландырылмыш  елми-нязяри  
йцксяк  сявиййяси   инсанларын   игтисади мцнасибятлярин инкишаф   вя  
фяалиййят  ганунауйьунлугларына  даща    дяриндян    йийялянмясини, 
харижи  алямин  мадди-игтисади  вя сосиал-сийаси инкишаф хцсусиййят-
ляриня    бяляд    олмасыны,  жямиййят    гаршысында    дуран    мцасир  
игтисади,    елми-техники    вя  тясяррцфатчылыг  вязифялярини  даща    дярин-
дян  дярк  етмясини  вя онлары  щяйата  кечирмяк  цчцн даща  фяал 
мцбаризяйя    гошулмасыны,  бу    сащядя    фяал    щяйати    мювге    тут-
масыны  тяляб  едир  вя  фяалиййяти мягсядли  истигамятляндирир. Елми-
нязяри  вя  йа    али    сявиййя  игтисади  тяфяккцрцн    йеткин,  ясаслан-
дырылмыш  сявиййясидир. Бурада инсан щягигяти дярк  едир. Демяли, 
мцасир  инсанлар елми-нязяри игтисади  тяфяккцря  йийялянмясяляр, 
жямиййят  мигйасында  инсанын интеллектуал фяалиййяти  елми прог-
нозлара  ясасланан  елми  нятижяляря  эялиб  чыха  билмяз. Мцасир  
нязяри-игтисади    тяфяккцр    формалашмадан    конкрет    игтисади  
фяалиййятдя    ня    ислащатлары,  ня    елмя  ясасланан  малиййя-кредит  
сийасятини,  ня  тянзимлянян  базар  игитсадиййатыны,  ня  дя  инвести-
сийа    вя  пул  сийасятини    щяйата  кечирмяк    мцмкцн  олмаз    вя  
юлкядя мадди-игтисади нищилизм (бядбинлик) ящвали-рущиййяси  баш  
алыб    эедярди.  Демяли,  щям    аьыллы    аудит    нязаряти,  щям    пул-
малиййя сийасяти, щям  дя  верэи  вя  эюмрцк сийасяти  вя с.  мца-
сир    сявиййядя    щяйата    кечирилмяси  зяруряти,    щазырда  мцстягил 
Азярбайжан  вятяндашларындан  дювлят гуружулуьу  фяалиййяти иля  
йанашы, обйектив  сурятдя  мцасир  елми-нязяри сосиал-игтисади тя-
фяккцря ясасланан сосиал-игтисади инсан фяалиййятиня йийялянмяйи  
тяляб    едир.    Бунсуз  ня  перспектив    стратеъи  мягсядляри,  ня  дя  
жари  практик  вязифяляри  щяйата кечирмяк  мцмкцн  олмазды. 
         Мцасир  жямиййятдя  елми-нязяри  игтисади  тяфяккцр  сявиййя-
синин   формалашмасы   бир   сыра  обйектив   вя субйектив   амиллярин  
фяалиййят  тясириндян  асылыдыр. 
        Йуксяк елми-нязяри  игтисади  тяфяккцр  сявиййясинин формалаш-
масынын обйектив тясиретмя  амилляри  бунлардыр:  

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
129
-
  жямиййят щяйатында  кечид  дюврц  ижтимаи-игтисади мцнаси-
бятляринин  формалашмасына  обйектив  зярури    тялябатын 
мейдана    чыхмасы,  беля  обйектив    игтисади    тялябат    вя  йа  
зямин  мейдана    чыхдыгда    ися    зярури    олараг    игтисади 
тяфяккцрцн  инкишаф  етмяси,  йахуд  йцксяк сявиййяйя  галх-
масы  да  обйектив зярурят олур;  
-
  жямиййят  мигйасында  игтисади  инкишаф  ганунларынын дярк  
едилмяси  вя  онларын  тялябляринин  щяйата кечирилмясиня  там  
ижтимаи  вя  дювлят  нязарятинин формалашмасы.  
Йалныз    бу  ясасда    игтисади    ганунларын    дярк    едилмяси  вя 
онлардан    истифадя    олунмасы    адамларда  нязяри    игтисади    тяфяк-
кцрцн    формалашмасына  сябяб    олур:  вətəndaş  жямиййятдя    инсан 
фяалиййятинин  онларын мадди  тялябатларынын  юдянилмясиня  истига-
мятляндирилмяси.    Йалныз  беля    сосиал-  игтисади    фяалиййят  мцщити 
инсанларын  игтисади тяфяккцр  сявиййясинин  йцксялдилмясиня обйек-
тив реал  зямин  щазырлайыр. Мадди фяалиййят тялябаты  иля шяртлянмя-
йян  игтисади  тяфяккцр  фяалиййяти  дя  мцмкцн  дейилдир. Демяли, 
инсанларын йцксяк  игтисади  тяфяккцря  йийялянмяси  дя  жямиййятин  
инсан    гаршысында    гойдуьу    зярури  обйектив    игтисади    тялябатла  
шяртлянир. Щеч  тясадцфi  дейилдир ки,  Ф.Енэелс истещсалын  жямиййят 
гаршысында гойдуьу  мадди  зярури  тялябаты  игтисади  тяфяккцрцн 
формалашмасынын  ясас    амили    щесаб    едяряк    иддиа    етмишдир  ки, 
«ещтийаж  ижадын  анасыдыр».  Истещсалын    тялябаты    елми    тяфяккцрц  
онларла университетлярин  ирялилямясиндян  даща  сцрятля  иряли  апара  
биляр. 
        Мадди    тялябат    елми-техники    тяфяккцрц    ирялилядир,  бу    ися  
йени-йени ахтарышлар  вя  кяшфлярля  нятижялянир. 
        Жямиййятдя  игтисади  тяфяккцрцн  формалашмасы  вя инкишафы-
нын бир сыра субйектив  тясиретмя  амилляри  дя  вардыр. Онлар ичяри-
синдя  игтисади  фяалиййятин    дювлят    тянзимлянмяси,  игтисади    ганун  
йарадыжылыьы    вя  онларын  мянимсянилмяси,  игтисади    шцурун    мяг-
сядли  истигамятляндирилмяси,  игтисади тящсил  системинин  тяшкил  едил-
мяси, ящали  арасында  игтисади биликлярин  эениш  йайылмасы  вя онла-
рын  игтисади  просеслярин идаря  олунмасына  вя базар  игтисадиййаты  
мцнасибятляриня даща  эениш  тятбиг  едилмяси  вя с.  кими  амилляри 
хцсусиля  гейд  етмяк  олар. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
130
        Мящз    беля    обйектив    вя  субйектив    амиллярин    гаршылыглы  
фяалиййяти вя  мягсядли ялагяляндирилмяси  шяраитиндя  игтисади тяфяк-
кцрцн   емпирик   вя йа ади  сявиййядян   елми-нязяри,    йахуд  али 
сявиййяйя    йцксялмяси    там    мцмкцндцр.  Бу    шяраитдя    игтисади 
мцнасибятляр    системиндя  фяалиййят    эюстярян    инсанын    игтисади 
тяфяккцрцнцн елми-нязяри  сявиййяйя  йцксялмяси  обйектив  зяру-
рятдир  вя  гаршысыалынмаздыр.  Анжаг    беля      сосиал-игтисади    мцщит  
шяраитиндя  нязяри-игтисади  тяфяккцр жямиййят  гаршысында  юз  функ-
сийаларыны  йериня йетиря  биляр: щямин сосиал-игтисади  идрак  функ-
сийалары ися  бунлардан  ибарятдир: мцстягил  Азярбайжан  Респуб-
ликасында гаршыда  дуран  игтисади  вязифялярин  дярк  олунмасы  вя 
онларын  щяйата кечирилмясиндя  инсанларын  йарадыжы  вя  фяал  иштира-
кынын  тямин  едилмяси,  игтисади  ислащатлар  вя  мцлкиййят  плцрализ-
минин  тямин олунмасында инсанларын фяалиййят  даирясинин  эениш-
ляндирилмяси    вя  игтисади    шцурлулуг  сявиййясинин    йцксялдилмяси; 
жямиййят  гаршысында  дуран  зярури  игтисади вязифялярин, торпаг  вя 
диэяр  ислащатларын  щяйата кечирилмясинин тямин  едилмяси;  мцасир  
шяраитдя  халг  тясяррцфатынын  бцтцн  сащяляриндя  игтисади  сийася-
тин  малиййя,  пул,  кредит  сийасятинин  базар    игтисадиййаты    кон-
сепсийасынын  ишляниб  щазырланмасы; игтисадиййатын  кянд  тясяррц-
фаты, сянайе, малиййя, тикинти, тящсил, мядяни  гуружулуг  вя с.  кими  
мцхтялиф сащяляринин инкишаф  ащянэдарлыьы  вя вящдятинин ялдя  едил-
мяси  вя с.  вя и. а. Игтисади тяфяккцр  йеткинлийи  олмадан  няинки  
мцвяффягиййятли  юлкядахили  игтисади  сийасяти, щятта дювлятлярарасы  
игтисади  мцнасибятлярдян   иряли   эялян   игтисади стратеъи  вязифяляри  
беля  щяйата  кечирмяк  мцмкцн  олмазды. 
         Бцтцн  бунлара  ясасян    мцасир  сянайе,  кянд    тясяррцфаты,  
тикинти,  малиййя  вя  с.  сащялярдя  чалышан    ямякдашларын    игтисади  
тяфяккцрцнцн  формалашдырылмасы  вя инкишаф етдирилмяси  мцстягил 
юлкямизин    игтисади    стратеэийасы    системиндя    вя  сосиал  игтисади 
инкишаф  консепсийасынын  щазырланмасында  щямишя  диггят мяркя-
зиндя    олмалы,  она    даим    диггят  тяляб    едян    тяхирясалынмаз  вя 
зярури  бир  вязифя  кими  бахылмалыдыр. 
        Игтисади  тяфяккцрцн  формалашмасынын  мцщцм  амилляриндян  
бири  дя  игтисади  мцнасибятляр  системиндя  чалышан  бцтцн  ямякчи-
лярдя  игтисади    давраныш    мядяниййятинин    формалашмасындан,  

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
131
инсанларда    игтисади-ижтимаи    шцурун  формалашыб    инкишаф    етмя-
синдян  ибарятдир. Мящз  игтисади-ижтимаи шцур  игтисади  тяфяккцрцн  
илкин  ясасы,  игтисади мядяниййят  вя  мядяни давраныш ися  игтисади  
тяфяккцрцн тязащцрц  хцсусиййяти, яйани ифадяси  вя  иникасы форма-
сыдыр. Игтисади  мядяниййят вя онун  ясасында  дуран  игтисади билик 
вя  вярдишляр  гядим дюврдян буэцнядяк бяшяриййятин  ялдя  етдийи  
игтисади  идейа  вя  тясяввцрляря  ясасланмышдыр. Мящз  беля  идейа  
вя  тясяввцрляр  ясасында ися игтисади  мядяниййят  давранышы  нор-
малары  формалашмышдыр. 
       Бяшяриййят йаранандан  буэцнядяк  инсанлар  мадди  истещсал, 
тясяррцфат  фяалиййяти,  ямяк  просеси,  мцлкиййят,  ямтяя,  мцбадиля, 
мадди немятлярин бюлэцсц, истещсалын  идаря олунмасы вя с. Щаг-
гында   мцяййян  биликляр  ялдя етмиш, онлары  тякмилляшдирмиш  вя 
инкишаф    етдирмишдир.  Гейд    етдийимиз      игтисади    фяалиййят  сащяля-
ринин  иникасы олараг  инсанда чох  мцхтялиф  билик,  идейа, тясяввцр, 
щисс  вя с. ямяля  эялир  ки,  онларын  да  мяжмусу  игтисади шцуру  
тяшкил  едир. 
          Яввляляр  дя  игтисади  шцур,  онун  мащиййяти  щаггында  
идейалар, бахышлар  олмуш, щятта  бу сащядя  нязяриййяляр  дя мей-
дана  чыхмышдыр.  Щяля  Аристотел  ямяйин,  мадди  немятлярин    истещ-
салынын жямиййятin щяйатындакы  ролуна  хцсуси гиймят вермиш,  бу 
сащядя  мцщцм    идейалар    иряли    сцрмцшдцр.  Аристотелин  «гуллар-
данышан  алятлярдир»    фикри  игтисади    идейаларын    синфи  мязмунуну  
якс    етдирир.  Орта    ясрин    эюркямли    алими  Ибн-Хялдун  жямиййят 
щяйатында  игтисади  мцнасибятляринин  апарыжы  рол  ойнамасы      щаг-
гында  идейа    иряли    сцрмцшдцр.  Сийаси    игтисад    елминин  баниляри 
А.Смит, Л. Рикардо тясяррцфат фяалиййяти,  истещсал  вя онун  идаря  
олунмасы  щаггында  мцкяммял    тялим-дяйярин ямяк  нязярийя-
сини  йаратмышлар. К.Марксын  кяшф  етдийи  изафи дяйяр  гануну  вя 
диэяр   бюйцк  игтисади нязяриййяляр ясасында жямиййятдя  истещсал  
мцнасибятляринин  инкишаф ганунауйьунлугларыны  юйрянян   хцсуси  
елм сащяси сийаси-игтисад елми формалашмышдыр. Бцтюв  бу  игтисади-
елми мцддяалар, бахышлар игтисади  шцурун  елми-нязяри сявиййясини  
тяшкил  едир.  Лакин  бир дя  инсанларын  эцндялик истещсал, мцбадиля, 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
132
тясяррцфат  вя  с.  фяалиййятиндян  ялдя  етдийи  ади-кцтляви    игтисади  
идейа, бахыш, вярдишляр  вардыр ки, онлар  да  игтисади  шцурун  ашаьы-
ади сявиййясини тяшкил едир.  
  
3.1.4 Milli  iqtisadi  təfəkkür 
 
K
K
K
K
eçid  dövrünün  xarakteri  və  başlıca  xüsusiyyətləri  baxı-
mından  əksər  postsosialist  ölkələri  üçün  səciyyəvi  olan  aktual 
problemlərdən  biri  də,  milli  iqtisadi  təfəkkürün  formalaşması  və 
inkişafı  ilə  bağlıdır.  Bu,  elə  bir  problemdir  ki,  əsilində,  sistem 
dəyişikliyinin  özünün  gedişini  mümkün  edə  bilmək  səviyyəsində 
qəbul  edilməlidir.  Sübuta  ehtiyacı  olmayan  belə  bir  həqiqət 
mövcuddur  ki,  hər  cür  iqtisadi  fikir  nə  qədər  ümumbəşəri  səciyyə 
daşıyırsa,  bir  о  qədər  də  milli  mənsubiyyətlidir,  milli  mənşəlidir. 
Bütövlükdə dünya ölkələrinin ən iri qrupları üzrə milli iqtisadi təfək-
kürün  baza  prinsiplərini  araşdırmaqla  yuxarıda  qeyd  edilən  tezisin 
həqiqiliyinə inanmaq mümkündür (şək. 2). Şəkildən göründüyü kimi, 
iqtisadi  təfəkkür  inkişaf  qanunauyğunluqları  nöqteyi-nəzərindən 
ə
ksər ölkələr üçün ən ümumi səciyyəli eyniyyət təşkil etsə də, onun 
təməl  prinsipləri  və  formalaşdırdığı  sosial-iqtisadi  sistem  mahiyyət 
və  məzmunca  ayrı-ayrı  ölkələrdə  fərqli  xarakter  daşıyır.  Buna  görə 
də,  milli  bazarın  formalaşması  prosesinə  fərqlilik  gətirən  əsas  baza 
amillərındən biri kimi milli iqtisadi təfəkkürün intişarı və inkişafının 
spesifıkliyi  götürülməlidir.  Eyni  zamanda,  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
Şə
rqi Avropanın postsosialist ölkələri keçmiş SSR  respublikaları ilə 
müqayisədə  daha  əlverişli  mövqeyə  və  daha  yaxşı  start  vəziyyətinə 
malik olmuşdur. Bu, əsasən, onunla izah olunur ki, sözügedən ölkələr 
sovet  imperiyasının  tərkibinə  daxil  deyildilər  və  onların  məhz 
Avropaya  məxsusluğu  xarici  yardımın  daha  böyük  həcmdə 
göstərilməsinə səbəb olmuşdur. 
nkişaf  etmiş  ölkələrin  bazar  modelini  tətbiq  etməyə 
çalışanlar, о cümlədən, bu mövqeni birmənalı şəkildə müdafiə edən 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
133
akademik  dairələr  yanaşmanın  yanlış  olduğunu,  ümumiliklə  yanaşı 
milli  spesifıkliyin  mövcudluğunu  və  onun  obyektiv  xarakter 
daşıdığını qəbul etmək zorunda qalmışlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəкил
. 2.
  Milli iqtisadi təfəkkürün iqtisadiyyata təsirinin  
blok sxemi 
Millətin  canlı  sosial  orqanizm  olduğu  dil,  mədəniyyət, 
ə
nənələr  və  s.  nöqteyi-nəzərindən  sosiopsixoloji  vahidlik,  bütövlük 
yaratdığı  halda,  onun  iqtisadi  təfəkkür  tərzində  fərqli  nüansların 
varlığı  real  gerçəklik  kimi  qəbul  edilməlidir.  Problemin  məhz 
yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  tərzdə  qoyuluşu  milli  ideologiyanın 
formalaşdırılması  zəruriliyinin  məntiqi  əsaslarını  özündə  əks 
Sənayecə 
güclü 
inkişaf 
etmiş 
ölkələr 
 
qtisadi 
cəhətdən 
zəif inkişaf 
etmiş 
ölkələr 
Ə
n kasıb 
ölkələr 
Keçid 
iqtisadiyyatlı 
ölkələr 
Ə
nənəvi 
təsərrüfat 
tipi 
Keçid 
sistemsiz-
liyi 
Qarışıq 
iqtisadiyyat 
Базар меха-
низминин гис-
мян цстцнлцйц 
Qarışıq 
iqtisadiyyat 
Дювлятин 
цстцн ролу 
 
Milli iqtisadi təfəkkür 
nstitusio-
nalizm 
-iqtisadi 
-sosial 
-mədəni 
  -etnik 
  -dini 
  -sair 
 
Ümummilli 
mənafe 
-iqtisadi 
-sosial 
-mədəni 
-etnik 
-dini 
-sair 
 
Sənayecə 
güclü 
inkişaf 
etmiş 
ölkələr 
Müstəqil 
milli iqtisadi 
təfəkkür yox 
dərəcəsində-
dir 
-qrup 
mənafeləri 
strateji 
statusda 
Müstəqil milli 
iqtisadi 
təfəkkür 
formalaşma 
mərhələsində 
 
-qeyri-
müəyyənlik 
Bazar 
mexanizmi 
dominatdır 
ndividua-
lizm 
-iqtisadi 
-sosial 
-mədəni 
-etnik 
-dini 
-sair 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
134
etdirir. Milli iqtisadi təfəkkür məhz ideoloji postulatların məcmu-
sundan  doğan  yaranışdır.  Fikrimizcə,  milli  ideologiyanın  forma-
laşdırılması  prosesində  önəmli  rol  oynayan  amillər  kompleksinin 
şə
rti olaraq iki qrupa və bir altqrupa bölünməsi daha məqsədəmü-
vafıqdir:  iqtisadi  və  qeyri-iqtisadi  amillər  qrupu  və  sırf  milli 
özünəməxsusluqla bağlı olan cəhətlər!  
Ümumiyyətlə,  milli  ideologiyanın  dəyişənləri  arasında 
iqtisadi  aspekt  öz  mövcudluğunu  və  həlledici  xarakter  daşıdığını 
daha  qabarıq  şəkildə  büruzə  verir.  Bu  da,  əsasən,  onunla  izah 
oluna bilər ki, iqtisadi, yaxud maddi asılılığın anatomiyası «gözlə 
görünən»  və  kəmiyyətcə  ifadə  edilə  biləndir.  Göstərilənlər  həm 
fərdi,  həm  də  ümummilli  səviyyədə  özünü  doğruldur.  Məsələnin 
məntiqi  əsasları  bütövlükdə  tələbatın  hansı  hissəsinin  (maddi  ya 
qeyri-maddi)  mühümlülük  dərəcəsindən  doğduğu  üçün,  iqtisadi 
aspektin prioritetliyini istər-istəməz qəbul etmək lazım gəlir. Lakin 
milli  ideologiyanın  formalaşdırılması  prosesində  sözügedən 
cəhətin  mütləq  əsas  kimi  götürülməsı  yanlışlıq  olardı.  qtisadi  və 
mənəvinin  düzgün  mütənasibliyi  ifratçılıqdan  yaxa  qurtarmağın 
yeganə  yoludur.  Məhz,  bu  baxımdan  da  hal-hazırda  qəbul  edilən 
iqtisadi  qanunların  təbiəti,  onların  hansı  dəyərlərə  əsaslanması 
ideoloji  bütövlüyə  təsir  göstərən  başlıca  cəhətlərdən  biri  kimi 
araşdırılmalı  və  milli  səviyyədə  «ümumi»  olanın  layiqli  yer 
tutmasına çalışılmalıdır. Əlbəltə, belə bir sual meydana çıxa bilər 
ki,  əgər  biz  bazar  iqtisadiyyatına  keçiriksə  və  iqtisadi  fəaliyyətin 
ardıcıl  liberallaşdırılmasına  gediriksə,  onda  iqtisadi  qanunların 
ümumbəşəri  xarakterini  inkar  edə  və  hətta  onu  qismən  də  olsa, 
məhdudlaşdıra  bilmərik.  Ona  görə  ki,  bazar  həm  keçid,  həm  də 
inkişaf prizmasından baxdıqda «millilikdən» uzaqdır və bir qayda 
olaraq,  qlobal  səciyyə  daşıyır.  Digər  tərəfdən,  sözügedən  proble-
min tamamilə başqa  yönümdə qoyuluşuna da rast gəlinir: «milli» 
olan hər şey, «ümumbəşəri» olan heç nədir! Başqa sözlə, problem 
bütün səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə birlikdə «qızıl ortalığın» müəy-
yənləşdirilməsinə  ürcah  edilməlidir.  Əsas  metodoloji  çətinlik  isə 
bundan ibarətdir ki, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü başa çatma-

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
135
mış  hadisələrin  ideoloji  məzmunca  hansı  mahiyyət  daşıyacağını 
ə
vvəlcədən demək qeyri-mümkündür. Həqiqətən də, ideologiyanın 
«millilik»  xarakteri  mövcud  reallıqla  bağlıdır,  yaxud  bağlı 
olmalıdır. Əks təqdirdə kosmopolit səciyyəli abstrakt bir yanaşma 
meydana çıxacaqdır. 
Milli  ideologiyanın  iqtisadi  təminatına  ümumnəzəri 
yanaşma belə bir tezislə ifadə oluna bilər: iqtisadi fəaliyyətin libe-
rallaşması  və  bütövlükdə  bazar  iqtisadiyyatına  keçid  proqram 
məqsədli xarakter daşımalı, milli özünəməxsusluğun bütün aspekt-
lərini  ehtiva  etməlidir.  Əks  məzmunlu  yanaşma  əvvəllər  qeyd 
etdiyimiz  mütənasibliyin  pozulması  ilə  sonuclana  bilər.  Yəni, 
iqtisadi  və  qeyri-iqtisadinin  ideoloji  müstəvidə  düzgün  proporsi-
yası  obyektiv  xarakterlidir  və  onun  «millilik»  məzmununun, 
yaxud təbiətinin mühafızəsində həlledici əhəmiyyət daşıyır. Belə-
liklə,  milli  ideologiyanın  formalaşdırılması  prosesinin  iqtisadi  as-
pektinin  məntiqi  xüsusiyyətləri  keçid  dövrünün  yaratdığı  real-
lıqları  nəzərə  almağı  və  hər  cür  «modelçilik»  yönümündən  yaxa 
qurtarmağı tələb edir və s. 
Apardığımız  araşdırmalardan  belə  bir  nəticə  hasil  olur  ki, 
millətin  «canlı  orqanizm»  kimi  yaşarlılığı  və  inkişafı  fərd-fərd 
münasibətlərində elə bir mexanizmin formalaşmasını tələb edir ki, 
həm  şəxsi,  individual  inkişafa  hər  cür  kənar  basqını  ləğv  etsin, 
həm də qarşılıqlı münasibətləri maksimum fəal, sərbəst və birbaşa 
qarşılıqlı təsirə istiqamətləndirsin. 
 

Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin