Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

 
  Ümummilli  mənafe: mahiyyət  və  təzahür 
 
Ə
ksər  elmi  ədəbiyyatlarda  «milli»,  «milli  dövlət»  və 
«dövlət»  mənafeləri  kimi,  ilk  baxışdan,  müxtəlif  terminoloji 
variantlarda  təcəssüm  etdirilən  ümummilli  mənafenin  mahiyyətinə 
yanaşmada  vahid  nəzəri-metodoloji  platforma  işlənib  hazırlanma-
mışdır.  Bu  mənada  iqtisadçılardan  B.Pozdniyakovun  fikri 
səciyyəvidir:  «...XVII  əsrdən-Avropada  milli  dövlətlərin  forma-
laşdığı dövrdən bugünə qədər diplomatiyada ən çox işlənən termin 
dövlət  mənafeyi  anlayışıdır.  Eyni  zamanda  nə  qədər  paradoksal 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
220
görünsə  də,  bu  anlayış  kimi  qeyri-müəyyən,  dağınıq,  ikimənalı  və 
ziddiyyətli digər bir anlayış yoxdur»
51
. 
Bunun əksinə olaraq S.Blaqovolin yazır: «...son dövrlərdə milli 
mənafelər  anlayışının  mahiyyəti  ətrafinda...  qəribə  diskussiyalar 
gedir.  Onu  (milli  mənafeni-kursiv  Ə.B.)  son  dərəcə  anlaşılmaz  bir 
hadisə  kimi  səciyyələndirirlər  və  s.  Mənim  fikrimcə,  dağınıqlığı 
problemin mahiyyətində deyil, təriflərdə axtarmaq lazımdır»
52
. 
Diametral əks mövqelər nəinki problemin derk edilməsi, eləcə 
də,  onun  kriteriyaları,  subyektləri,  bütövlükdə  konseptual  əsas-
larında da özünü büruzə verir. 
Beləliklə, «ümummilli mənafe» nədir və müasir gerçəklik priz-
masından onun subyekt tərkibi və realizasiyası haqqında nə demək 
olar? 
Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, ümummilli mənafe 
məzmunca  «ümumbəşəri»  və  «milli»nin  mürəkkəb  konstruksiyalı 
konqlomeratı kimi çıxış edir. Yəni, sırf nəzəri tədqiqat mövqeyindən 
ümummilli  mənafe  iki  əsas  komponent  prizmasından  ən  azı  iki 
səviyyəyə bölünür: 
l. Ümumbəşəri səciyyə daşıyan mənafelər; yəni, hər hansı ayrıca 
götürülmüş  bir  ölkənin  spesifikasını  əks  etdirməyən  və  bütün  milli 
dövlətlər  bölümündə  ən  universal  xarakterli  və  mahiyyət  eyniliyi  ilə 
fərqlənən mənafelər - məsələn, siyasi və iqtisadi müstəqillik, ekoloji və 
ə
rzaq  təhlükəsizliyi,  ümumiyyətlə,  iqtisadi  təhlükəsizlik  və  s.  Milli 
mənafelərin göstərilən səpgidə açıqlanması, milli özünəməxsusluqdan, 
eləcə  də,  inkişaf  səviyyəsindən  asılı  olmayaraq  bütün  dövlətlər  üçün 
eyni dərəcədə səciyyəvidir. 
2.  Sırf  milli  özünəməxsusluq  və  milli  «kimliklə»  bağlı  olan 
mənafelər. Başqa sözlə, ümummilli mənafenin göstərilən aspektdən 
                                                 
51
 
Э
.Поздняков Национальные интересы: теория и практика. М: 
ИМЭМО
, 1991 səh..3
 
52
 С.Благоволин «Геоsəh.атегические и внешнеполитические приоритеты 
России
». //Вопросы экономики. №2,1994, səh.17. 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
221
konkret  sosial-iqtisadi  və  ideoloji  spesifikası;  bu  səviyyə  öz 
mahiyyəti  etibarilə  sözügedən  hadisənin  konkret  təzahür  formaları, 
subyekt strukturu və s. ümumdövlət çərçivəsində əks etdirir. 
Ümummilli  mənafenin  sosial-iqtisadi  təbiəti  və  mahiyyətinin 
onun  obyektiv,  yaxud  subyektiv  xarakter  daşıması  probleminin 
araşdırılmasında  müxtəlif  metodoloji  yanaşmalardan  istifadə 
edilməsi  iqtisadi  fikirdə  müəyyən  çaşqınlığın  yaranmasına  gətirib 
çıxarmışdır. Söhbət, hər şeydən əvvəl, mənafenin iqtisadi mahiyyə-
tinin  qabardılmasından,  «iqtisadi»  aspektin  dominantlığının  bir-
mənalı  şəkildə  təsbitindən  və  onun  inkişaf  qanunauyğunluqları  ilə 
determinoloji bağlılığından gedir. Məhz göstərilən cəhətlərin üstün-
lüyü  mövqeyindən  yanaşdıqda  iki  meyarın  mövcudluğu  açıq-aşkar  
şə
kildə müşahidə edilir: 
l.  Mənafelər-obyektiv  xarakter  daşıyır.  Bu  mövqe  bütövlüklə 
marksist  metodologiyaya  əsaslanır,  yəni  mənafe  iqtisadi 
münasibətlərin  təzahürü  forması,  istehsal  münasibətlərinin 
törəməsidir.  Mənafelər  istehsal  münasibətləri  ilə  eyniləşdirilir  və 
ona  sırf  obyektiv  hadisə  kimi  yanaşılır.  Hətta  bəzi  iqtisadçılar 
xəbərdarlıq  edirlər:  «...əgər  iqtisadi  mənafelərin  obyektivliyi  qəbul 
edilməzsə,  onda  həmin  mənafelərlə  manipulyasiya  etmək  imkanı 
yarana bilər»
53
.  
Milli  iqtisadi  mənafenin  obyektiv  xarakterinin  danılmaz 
olduğunu  qeyd  edən  müəlliflər  onu  avtomatik  surətdə  bütövlükdə 
ümummilli mənafelərə şamil edirlər və istər-istəməz dövlətin rolunu 
absolyuta  yüksəltmək  məcburiyyəti  qarşısında  qalırlar.  Belə  ki, 
obyektivləşdirmə prosesi şəraitində milli mənafe dövlətin xarakterik 
özünəməxsusluğu  kimi  təzahür  edir.  Öz-özlüyündə  aydındır  ki,  bu 
mövqenin  birmənalı  qəbulu  ifrat  mühafızəkarlığın  güclənməsi 
riskini  yarada  bilər.  Status-kvonun  dəyişməzliyinə  yönəldilən 
yanaşmada,  dövlətin  ümumiləşdirici  və  aparıcı  xüsusiyyətləri 
başlıca  mövqeyə  malik  olurlar.  Dövlət  cəmiyyətin  siyasi  təşkili  və 
iqtisadi  tənzimi  forması  olmaqla  öz  dinamikliyi  ilə  səciyyələnir. 
                                                 
53
 Я.А Кронрод  Закон  политической  экономии социализма. М: 1966, səh.. 545 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
222
Yəni, müəyyən zaman intervalında dövlətlə bağlı məsələlər müxtəlif 
istiqamətlərdə  dəyişikliyə  məruz  qalır.  Buna  görə  də,  milli  mənafe 
və  dövlət  anlayışlarına  statik  xarakter  vermək  müasir  inkişaf 
dinamikasında heç bir praktiki əhəmiyyət kəsb etmir. 
2. Mənafe-subyektiv xarakter daşıyır. Sosial-iqtisadi inkişafda 
siyasi  qüvvələrin  və  demokratiyanın  üstün  rolunu  qeyd  edən 
tədqiqatçılar,  milli  mənafenin  nəinki  hər  hansı  bir  siyasi  partiya, 
təşkilat,  parlament,  hətta  ayrıca  götürülmüş  bir  fərd  tərəfindən 
müəyyənləşdirilməsi  imkanının  mümkünlüyünü  sübut  etməyə 
çalışırlar. Lakin bu halda daşıyıcıların (subyektlərin) milli mənafeni 
adekvat  ifadə  edə  bilmələri  problemi  yaranır.  Bununla  belə, 
subyektiv  yanaşma  onun  səsvermə  ilə  müəyyənləşdirilməsinin 
mümkünlüyünü qabarıq şəkildə ifadə edir. 
Arasdırmalarımız  göstərir  ki,  nəinki  bütövlükdə  ümummilli 
mənafelər,  eləcə  də,  sırf  iqtisadi  mənafelər  öz  xarakteri  etibarı  ilə 
ikili yanaşmanın dialektik vəhdəti kimi başa düşülməlidir. Yəni, bir 
tərəfdən  o,  obyektiv  xarakterə  malikdir  və  buna  görə  də,  onun 
müəyyənləşdirilməsi heç bir siyasi qüvvənin inhisarında ola bilməz, 
digər  tərəfdən,  o,  sözün  tam  mənasında  obyektiv  deyildir,  yəni,  nə 
mütləq sabitdir, nə də real subyektin iradəsindən asılı olmur. 
Beləliklə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ümümmilli  mənafe  zaman 
və  məkanca  dəyişkəndir,  dinamik  səciyyəlidir.  Onun  mütləq 
kəmiyyət  ölçüsü  yoxdur,  eləcə  də  müəyyən  tarixi  dövr  və  ölkələr 
bölgüsündə  müqayisə  olunan  deyil.  Ümummilli  mənafenin  bütün 
ölkələr  üzrə  vahid,  ümumi  kriteriyasının  müəyyən  edilməsi  həm 
nəzəri,  həm  də  praktiki  baxımdan  qeyri-mümkündür.  Belə  ki, 
hansısa  hadisənin,  yaxud  prosesin  ölkənin  milli  mənafeyinə 
uyğunluğu  çoxlu  sayda  dəyişənlərin  kompleks  təsiri  altında  for-
malaşır.  Başqa  sözlə,  daxili  və  xarici  amillərin  qarşılıqlı  təsirinin 
optimal  nisbətlərinin  müəyyənləşdirilməsi  həmin  ölkənin  sosial, 
iqtisadi,  tarixi,  siyasi,  milli,  dini  və  s.  cəhətlərinin  özünəməxsus 
xüsusiyyətlərinin nəzərə alındığı təqdirdə mümkündür. 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
223
Ayrı-ayrı  sosial  qrupların  mənafe  təminatı  və  onun  dinamik 
inkişafı  baxımından  milli  mənafedə  meydana  çıxan  xüsusiyyətlərin 
nəzərə alıması və s. 
Umummilli  mənafenin  mahiyyətini  araşdırarkən  mütləq  nəzərə 
almaq lazımdır ki, о, təkcə iqtisadi yox,  həm də çox geniş və dərin təsir 
gücünə malik sosial-siyasi hadisədir və subyekt tərkibinin çoxşaxəliliyi ilə 
səciyyələnir (şək. 5.). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
kil 5
. Ümummilli mənafenin təsnifatı və sosial-iqtisadi inkişaf 
strategiyası ilə qarşılıqlı əlaqələrin sxematik modeli 
Sair 
məsələlər 
 
Dövrün, 
zamanın 
tələblərin-
dən irəli 
gələn milli 
mənafeyə 
təsir göstərən 
problemlər  
Siyasi 
təhlükəsizlik 
 
-ərazi 
bütövlüyü və 
sərhədlərin 
toxunulmaz-
lığı; 
-hərbi 
təhlükəsizlik; 
-suveren xarici 
və daxili 
fəaliyyət;  
-sair 
qtisadi 
təhlükəsizlik 
 
- iqtisadi artım; 
-ərzaq 
təhlükəsizliyi; 
-maliyyə-pul 
təhlükəsizliyi; 
- valyuta 
təhlükəsizliyi; 
-xarici 
bazarlardan 
asılılığın 
minimuma 
endirilməsi; 
- sair 
Ekoloji 
təhlükəsizlik 
 
- ətraf mühitin, 
atmosferin, yer 
səthinin və s. 
çirklənməsinin 
qarşısının 
alınması; 
- istehsalın 
ekoloji 
təmizliyi;  
-sair 
Milli 
təhlükəsizlik 
 
- milli dilin, 
adət-ənənənin, 
mədəniyyətin 
inkişafı;  
-milli dəyərlərin 
qorunub 
saxlanması və 
inkişafı; 
-insan 
hüquqları;  
-sair 
Ümummilli mənafe 
 
Milli                                                       Sosium 
Bütün subyektlər arasında mənafe tarazlığına nail olmaq 
Ümumilli inkişaf strategiyası 
 
 I

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
224
       Modeldən  göründüyü  kimi,  ümummilli  mənafelərin  tam 
həcmdə əhatə edilməsi və təminatı sonsuz sayda dəyişənlərin eyni 
vaxt  intervalında  kompleks  nəzərə  alınmasını  tələb  edir.  Əgər  bu 
problemin  üzərinə  keçid  dövrünün  spesifık  çətinliklərini  və 
müharibə  vəziyyətini  də  əlavə  etsək,  onda  məsələnin  nə  dərəcədə 
mürəkkəb olduğunu görə bilərik. 
Sırf  nəzəri  mövqedən  yanaşdıqda,  şübhə  yoxdur  ki,  istənilən 
kriteriya  müəyyən    nəzəriyyəyə,    yaxud    metodoloji    prinsiplərə  
ə
saslanmalıdır.  Məsələn,  ən  çox  istinad  olunan  ümumiləşdirici 
kriteriya  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafıdır.  Eləcə  də,  sosial  tərəq-
qinin  iqtisadi  inkişafdan  funksional  asılılığını  nəzərə  alsaq,  onda 
ikinci  ümumiləşdirici  kriteriya  (humanizm,  fərdin  mərkəzi  fiqur 
kimi  səciyyələndirilməsi,  həyat  səviyyəsinin  yüksəlməsi  və  s.), 
məhz  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı  prosesindən  törəyir.  Bununla 
yanası,  hər  iki  kriteriya  immmmilli  mənafenin  təminatına  yönəl-
dilən  siyasətin  praqmatik  nöqteyi-nəzərdən  istinad  müstəvisi  kimi 
çıxış  etmək  imkanında  deyildir.  Ümumiyyətlə,  milli  mənafenin 
nisbi  səciyyə  daşıması  ikili  mahiyyətə  malikdir:  l)  zaman  etibarilə 
öncül  istiqamətlərin  dəyişməsi;  2)  sosial  xarakterli  struktur 
dəyişiklikləri. 
Eyni  zamanda,  ümummilli  mənafe  probleminin  qoyuluşundan 
ölkənin  planetar  inkişaf  prosesində  özünəməxsus  mənafeləri  baxı-
mından  yerinin  və  xüsusi  çəkisinin  müəyyənləşdirilməsi  həlledici 
ə
həmiyyətə malikdir. 
Beləliklə,  milli  və  korporativ  mənafelərin  uzlaşdırılması 
probleminin  qoyuluşunda  yuxarıda  deyilənlərin  əsas  kimi 
götürülməsini məqsədəuyğun hesab edirik. 
                
 3.5.5 Mənafelərin tarazlığı qanunu 
R
eal  bazar  münasibətlərinin  qərarlaşması  prosesi,  ictimai 
həyatın  bütün  səviyyələrində  adekvat  dəyişikliklərin  «iqtisadi» 
olanın  prioritetliyinə  sözsüz  əməl  edilməsinə  əsaslanmaqla  aparıl-
masını  tələb  edir.  Qeyd  edilən  xüsusiyyət  ümumbəşəri  məzmun 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
225
daşıyır  və  onun  hər  hansı  bir  ölkənin  milli  spesifıkası  ilə  heç  bir 
bağlılığı  yoxdur.  Başqa  sözlə,  söhbət,  ümumiyyətlə,  insan 
cəmiyyətinin  idarəedilməsində  əsas  sütun  kimi  çıxış  edən  aspekt-
lərin ön plana çıxarılmasından,  «əvvəl siyasi  hakimiyyət, sonra isə 
iqtisadi nizam» prinsipinin cəfəngliyindən gedir. 
Sivilizasiyanın  inkişafı  tarixinin  ibrət  dərsləri  açıq-aydın 
şə
kildə göstərir ki, yuxarıda qeyd edilən tezisin empirik yoxlamaya 
heç ehtiyacı da yoxdur. Yəni, «iqtisadi nizam»ın qurulması mahiy-
yətcə  mənafelərin  tarazlığına  əsaslanan  münasibətlər  sisteminin 
formalaşması  deməkdir  ki,  bunun  da  təkamüldən  özgə  vasitəsi 
yoxdur.  Məhz  buna  görə  də,  biz  sırf  aprior  qaydada  problemə 
yanaşmaqla  belə  iddiada  bulunuruq  ki,  real  bazarın  intişarı  ən  azı 
lokal  səviyyədə  mənafe  tarazlığının  (cəmiyyətdaxili  münasibətlər 
prizmasından)  formalaşmasına  paralel  olaraq  getməlidir.  Əlbəttə, 
opponentlərimiz etiraz edə bilərlər ki, sözügedən paralelizm, nəticə 
etibarilə,  arzusunda  olduğumuz  «real  bazarın»  təşəkkülünə  əngəl 
törədə bilər. Yəni, inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına 
keçid  dövründə  iqtisadi  subyektlərin  fəaliyyət  azadlığının 
məhdudlaşdırılması  sağlam,  üfiqi  əlaqələrin  yaranmasının  qarşısını 
alacaqdır  və  s.  Qeyd  etdiyimiz  mövqenin  çox  tutarlı  arqumentləri 
var və biz bunu  qətiyyən inkar etmirik. Sadəcə olaraq, sırf iqtisadi 
mahiyyət daşıyan yanaşmanın qəbuledilməzliyi fikrini irəli sürürük. 
Ə
vvəla,  ona  görə  ki,  «iqtisadi»  və  «sosial»  olan  arasında  six 
determinoloji  bağlılıq  adi  gözlə  görünəndir.  « qtisadi»ni  sərbəst 
buraxıb,  «sosial»ı  məhdudiyyətlər  çərçivəsinə  salmaq  əks-effekt 
verəcəkdir.  kincisi,  əvvəllərdə  göstərdiyimiz  kimi,  bəsit,  dar 
ixtisaslaşmış  yanaşmaların  yarıtmazlığı  göz  qabağındadır.  Bizim 
irəli  sürdüyümüz  paralelizm  konsepsiyasının  neoklassik  tarazlıqla 
heç  bir  əlaqəsi  yoxdur.  Tarazlıq-qeyri-müəyyənliyin  maksimumu-
dur.  Və,  qeyri-müəyyən  «maksimuma»  çatmağa  çalışmaq 
mənasizlıqdan, «özünə» qarşı çıxmaqdan başqa bir şey ola bilməz. 
     Ümumiyyətlə,  mənafelərin  uzlaşdılması  problemi  həm  for-
malaşma,  həm  də  qoyulus  baxımından  yeni  məsələ  deyil.  Bu 
problemlə çoxlu sayda tədqiqatçılar məşğul olmuşlar. Hələ F.Bastia 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
226
yazırdı: «...hər cür şər əməllərin (sosial fəlakət, quldarlıq, inhisar və 
s.),  eləcə  də  hər  cür  nemətin  ilkin  müqəddəm  şərti  şəxsi 
mənafedir»
54
 
Yanaşma  müxtəlifliyinin  rəngarəngliyinə  baxmayaraq,  əksər 
tədqiqatçıların  əsas  ümumiləşdirici  cəhət,  mənafe  kateqoriyasında 
iqtisadi aspektin prioritetliyini ön plana çəkməkdir. 
Ümumiyyətlə,  bəşəriyyətin  iqtisadi  fikir  tarixində  sosial-iqti-
sadi  inkişafin  mümkün  istiqamətlərinin  mənafelərlə  determinoloji 
bağlılığı  mövqeyindən  proqnozlaşdırılmasında  diametral  əks 
mövqelərdə  dayanan  iki  baxış  mövcud  olmuşdur.  Maraqlı  cəhət 
burasındadır  ki,  hər  iki  mövqe  «klassik»  bazarın  (prays-teyker) 
sistemli  tədqiqinə  əsaslanır.  D.Rikardo  –apardığı  təhlilin  əsasında 
belə  bir  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  müasir  situasiyanın  dəyişməyəcəyi 
halda  əməkhaqqı  yasayış  minimumu  səviyyəsinə  qədər  enəcək  və 
sivilizasiyanın sonu yaxınlaşacaqdır. 
K.Marksa  görə  isə,  əməyin  ictimai  və  mənimsəmənin  xüsusi 
xarakteri  arasında  ziddiyyət  güclənəcək,  fəhlə  sinfinin  (bütün 
zəhmətkeşlərin)  həyat  şəraiti  ifrat  pisləşəcək  və  proletariat  inqilab 
yolu  ilə  rejimi  devirəcək  və  kommunizm  cəmiyyəti  quracaqdır. 
ctimai praktika hər iki proqnozun real olmadığını sübut etdi. Ədalət 
naminə qeyd etmək lazımdır ki, nə D.Rikardo, nə də K.Marks XIX 
ə
srin  sonu  XX  əsrin  əvvəllərində  inhisarizmin  ictimai-iqtisadi 
münasibətlərinin  xüsusi  sferası  kimi  sürətlə  inkişaf  edəcəyini  və 
inhisarların fəaliyyəti nəticəsində «klassik» bazarda köklü keyfiyyət 
dəyişikliklərinin baş verəcəyini əvvəlcədən görə bilməzdilər. Lakin 
D.Rikardodan  fərqli  olaraq  marksist  məktəb  həm  mənafelərin 
perspektiv inkişafda rolu, həm də iqtisadi qanun və kateqoriyaların 
mahiyyəti,  xarakteri  və  realizasiyası  haqqında  vahid  platformaya 
ə
saslanan elmi sistem yaratmışdır. 
Müasir  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  idarəetmənin  obyekti 
kimi  mənafelərin  çıxış  etdiyini  və  onun  məhz  mənafelər  vasitəsilə 
                                                 
54
 Bax: 
А
.А.Мадуилов «Полотическая экономия» М:1919, səh.15. 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
227
həyata  keçirildiyini  nəzərə  alsaq,  onda  mənafelərə  adekvat  baxışın 
formalaşması zəruriliyini qəbul etmək zorunda qalacağıq. 
Ürnumiyyətlə,  iqtisadi  mənafe  anlayışına  müxtəlif  istiqa-
mətlərdən  yanaşırlar.  Məsələn,  N.Vinoqradovun  fıkrincə,  mənafe 
«dərkedilmiş  tələbat  və  onun  ödənilməsi  məqsədyönlüyüdür»
55
; 
N.V.Klim  mənafeni  «...fəaliyyətin  motivi,  stimulu  və  s.»
56
  hesab 
edir.  Y.Kronrod  onu  «...tələbatın  ödənilməsinin  zəruri  obyektiv 
forması»
57
  adlandırır.  Bəzi  iqtisadçıların  fikrincə,  mənafe 
«...subyektin özünə münasibətidir»
58
.  
A-Smirnov
59
  mənafeni  insanın  fəaliyyətinin  «tanınma»  isti-
qaməti  kimi,   .Mojayskova  «...iqtisadi   münasibətlərin təzahür 
forması kimi»
60
 və s. izah edirlər. Bir sıra iqtisadçılar isə mənafe-
nin müstəqil kateqoriya olduğunu inkar etməklə yanaşı, onun hərə-
ketverici qüvvə kimi bütün kateqoriya və sosial-iqtisadi formaların 
tərkibinə  nüfuz etdiyini, başqa sözlə,  «hər  yerdə» olduğunu iddia 
edirlər
61
. 
Sonuncu  istisna  olmaqla,  yuxarıda  göstərdiyimiz  təriflərin 
ə
ksəriyyəti marksizmə əsaslanır. 
Fikrimizcə, mənafe anlayışı, onun sosial-iqtisadi inkişafda rolu 
və  yeri  haqqında  marksist  təlimlə  razılaşmaq  qeyri-mümkündür. 
Belə  ki,  əvvəla,  marksist  metodologiya  cəmiyyətin  iqtisadi  inkişaf 
qanunlarının  obyektiv  xarakterini  absolyuta  yüksəltməklə  yanaşı, 
onların realizasiyasının avtomatik səciyyə dasımadığını bəyan edir. 
                                                 
55
 H.B. Виноградов-Методологические проблемы исследования экономических 
интересов
. //Экономические науки, 1971, №7, səh..6, 
56
 Н.В.Климов-Развитие экономических отношений социализма в условиях 
научнотехнической
 революции: л; 1976, с-164. 
57
 Я.С.Кронрод-Законы политической экономии социализма М:1966; səh.. 545. 
 
58
 В.Л.Каманкин-Экономические интересы развитого социалистического 
общества
. М: 1978, səh.. 23-24. 
59
 А.Смирнов-Психология М: 1956, səh.. 361. 
60
 И.Можайскова-Экономические интересы и материальное стимулирование 
производства
. «Проблемы политической экономии социализма» М: 1961, səh.. 
204. 
 
61
 Yenə orada, səh.. 204. 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
228
Bu  qanunların  insanların  fəaliyyəti,  onların  motivasiyası,  başqa 
sözlə,  mənafeləri  vasitəsilə  hərəkətə  keçdiyini  qəbul  edirlər  və 
nəticədə,  paradoksal  vəziyyət  yaranır.  Marksist  təlimin  fikir 
ardıcıllığını  olduğu  kimi  qəbul  etsək,  onda  məlum  olur  ki,  iqtisadi 
qanunlar  müəyyən  istehsal  münasibətləri  bazasında  meydana  çıxır 
və  insanın  şüurundan  və  iradəsindən  asılı  olmayaraq  ictimai  isteh-
salın  tələbatlarını  əks  etdirir.  Və  «...hər  bir  cəmiyyətin  iqtisadi 
münasibətləri,  hər  şeydən  əvvəl,  mənafelər  kimi  təzahür  edir
62
. 
Sonra.  Cəmiyyətin  tələbatı  çoxşaxəli  olduğu  üçün  mənafelərin 
formaları da müxtəlifdir. 
Məsiləhət edirlər ki, cəmiyyətin tələbatını subyektlərin tələbatı 
məcmusu  kimi  başa  düşməyək.  Belə  ki,  cəmiyyətin  tələbatı 
tamamilə obyektiv olaraq istehsal üsulunun xarakterindən doğur və 
ayrı-ayrı  fərdlər,  qruplar,  siniflər  və  s.  vasitəsilə  realizə  olunur. 
Hətta,  insanın  fəaliyyətinin  hərəkətverici  motivi  olan  mənafenin 
özünü belə subyektin şüurunun məhsulu hesab etmək olmaz. Yalnız 
bizə  belə  gəlir  ki,  «...mənafelərimiz  ətraf  mühitdən  asılı  deyil»
63
, 
ə
silində isə, bu illüziyadan başqa bir şey deyildir və s. 
kincisi, K.Marksın təhlil etdiyi bazar və ümumiyyətlə, məcmu 
iqtisadi  fəaliyyətin  təşkili  və  sosial-mədəni  inkişafın  səviyyələri 
arasında  köklü  fərqlər  mövcuddur.  Buna  görə  də,  obyektin  bütün 
istiqamət  və  struktur  səpgidə,  əsaslı  surətdə  dəyişildiyi  təqdirdə 
sözügedən baxışların  mexaniki tərzdə  müasir dövrdə tətbiqi  sosial-
iqtisadi determinasiyanın inkar edilməsi demək olardı. 
Üçüncüsü,  marksist  təlim  çərçivəsində  iqtisadi  mənafelərin 
milli bütövlüyü problemini araşdırmaq qeyri-mümkündür. 
Ə
n yaxşı halda «ictimai mənafe» ön plana çəkilir və bir qayda 
olaraq  «ictimai»  və  «milli»  olanlar  arasında  bərabərlik  işarəsi 
qoyulur.  Bir  sıra  tədqiqatçıların  qeyd  etdiyi  kimi,  marksizm  daha 
                                                 
62
 
К
.Маркс, Энгельс Ф. -Соч. Т. 18, səh.. 271.
 
63
 В.И.Ленин-Полн. собр. соч. т.29, səh..171. 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
229
çox  qlobalistikaya  meyillidir  və  obyekt  kimi  seçilən  mücərrəd 
sosium «milli, irqi və s. əlamətlər»
64
 üzrə öyrənilmir. 
Belə  olan  təqdirdə  «...mənafe  ümumiliyi  olmayan  yerdə 
məqsəd birliyi də ola bilməz»
65
 deyən F.Engelsi necə anlayaq? 
Cəmiyyət  tərkib  ünsürləri,  başqa  sözlə,  mənafe  qrupları 
baxımından  son  dərəcə  çoxlaylı  və  mürəkkəb  quruluşa  malikdir. 
Ayrı-ayrı mənafe subyektlərinin nə vaxtsa ümumiliyə gələ biləcəyi, 
sözün  tam  mənasında  mümkünsüzdür.  Və,  buna  görə  də,  məqsəd 
«eyniliyi», yaxud «birliyindən» danışmaq mənasızdır. 
Dördüncusü,  hətta  göstərilən  mövqedən  çıxış  etdikdə  də, 
mənafelərin  münasibətlər  kompleksindəki  rolunun  sanki  siyasi 
sifarişlə müəyyənləşdirildiyi qənaətinə gəlinir və s. 
Biz  professor  T.Quliyevin  belə  bir  fikri  ilə  tam  şərikik  ki, 
«...mənafe anlayışına kompleks şəkildə baxılmalıdır»
66
. 
Fikrimizcə,  komplekslilik  asağıdakıları  özündə  ehtiva 
etməlidir: 
- mənafe - idarəetmənin əsas obyekti və vasitəsidir; 
- mənafe müstəqil kateqoriyadır və hər cür fəaliyyətin başlıca 
hərəkətverici qüvvəsidir; 
-  iqtisadi  mənafe-  sosial,  siyasi,  ideoloji  və  milli  mənafelərin 
ümumi məxrəcidir; 
 -  ictimai  münasibətlər  sistemi  mənafelər  üzərində  qurulur  və 
mənafelər vasitəsilə realizə olunur (şək. 6). 
 
 
 
 
 
 
                                                 
64
 Г.Хозин, В.Добрич-Глобалистика в марксизме. // «Экономические науки», №3, 
1989, səh. 3. 
 
65
 
K
.Mapкc 
Ф
.Энгельс-Соч. т.8, səh..14.
 
66
 Т.А.Кулиев-Проблема интересов в социалистическом обществе. М: «Мысль», 
1967, səh..4. 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
230
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
kil 6.
  qtisadi münasibətlər sistemində  
mənafenin yeri və rolu 
 
Beləliklə,  yuxarıda  deyilənləri  ümumiləşdirməklə  belə  bir 
qənaətə gəlmək olar ki, sosial-siyasi təşkili formasından və iqtisadi 
sistemindən  asılı  olmayaraq  bütün  cəmiyyətlərin  (marksist  anla-
mında  sosial-iqtisadi  formasiyaların)  əsas  iqtisadi  qanunu  məna-
felərin  tarazlığı  qanunudur.  Bu  qanunun  mahiyyəti  və  məzmunu, 
eləcə  də,  realizasiyası  son  dərəcə  mürəkkəb  olmaqla  yanaşı 
cəmiyyətin inkişafının sırf materialist anlamı çərçivəsində tam dərk 
edilə  bilməz.  Sosial  və  iqtisadi  təminatın  bir-birindən  ayrılıqda 
mövcudluğu  qeyri-mümkün  olduğu  kimi,  obyektiv  və  subyektivin 
də dialektik vəhdəti inkaredilməz gerçəklikdir. 
Mənafe  tarazlığı  qanunu  sosial-iqtisadi  mövcudiyyət  və 
inkişafın başlıca qanunu olmaqla bərabər, digər iqtisadi qanunların 
həm  formalaşması,  həm  də  realizasiyasının  əsasında  dayanır. 
Beləliklə,  mənafe  tarazlığı  qanunu  mövcudluq  və  inkişafın  təməl 
daşı kimi cəmiyyətin tərəqqisini mümkün edən və bunun üçün əlve-
rişli  mühit  formalaşdıran,  sabit  və  daima  təkrarlanan  münasibətlər 
sistemi olmaqla ümumsosioloji qanun kimi də təzahür edir. 
Tələbat 
Motivasiya 
Mənafe 
qtisadi 
qtisadi qanunlar 
Mənafe 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
231
Realizasiya  baxımından  mənafe  tarazlığının  üç  səviyyəsini 
fərqləndirmək olar: 
l. Mənafelərin lokal (milli) tarazlığı. 
2. Mənafelərin regional tarazlığı. 
3. Mənafelərin qlobal tarazlığı. 
Ş
übhəsiz,  real  bazar  münasibətləri  şəraitində  daxili  və 
xaricinin  üzvi  birliyi  obyektiv  səciyyə  daşıdığına  görə,  bizim  ver-
diyimiz  bölgünü  tamamilə  şərti  hesab  etmək  lazımdır  və  eyni 
zamanda,  o,  milli-korporativ  mənafelərin  uzlaşdırılması  möv-
qeyindən də yetərli sayıla bilər. 
Bununla  belə,  milli  səviyyə  regional  və  qlobal  tarazlıqdan  bir 
sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Əvvəla, ona görə ki, milli çərçivədə 
sosial-iqtisadi  fəaliyyətin  tənzimi  milli  hökumət  tərəfindən  həyata 
keçirilir.  kincisi, dövlətin iqtisadi proseslərə aktiv müdaxilə etmək 
imkanı  olur.  Üçüncüsü,  milli  bazarda  rəqabət  və  keyfiyyət  prob-
lemləri  dünya  bazarında  olduğu  kəskin  səviyyədən  xeyli  aşağıdır. 
Dördüncüsü, xarici iqtisadi fəaliyyətin məqsədyönlü tənzimlənməsi 
vasitəsilə daxili bazar subyektlərini beynəlxalq rəqabətdən qorumaq 
mümkündür və s. Lakin bu heç də о demək deyildir ki, milli höku-
mət  mənafe  tarazlığını  xarici  amillərin  təsirindən  qorumağa  və 
həmin  avtonom  statusda  formalaşmasnıa  nail  ola  bilər.  Bu 
xususiyyət  dünyanın  böyük  əksəriyyətini  təşkil  edən  inkişaf  et-
məkdə olan ölkələrə münasibətdə daha qabarıq nəzərə çarpır. Prob-
lemin  konseptual  qoyuluşu  baxımından  milli  çərçivədə      mənafe   
tarazlığı        bütün      subyektlərin      imkan      və  fəaliyyətinin  nəticəsi 
kimi  meydana  çıxsa  da,  hökumətin  birbaşa  müdaxiləsinə  ehtiyac 
yaranır (şək.7.). 
 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
232
Şə
kil 7
. Mənafe tarazlığı əyrisi 
 
Qrafikdən  göründüyü  kimi,  birinci,  kəsişmə  nöqtəsi  (∆XY=0; 
X=Xı)  mənafe  tarazlığının  optimumudur.  kinci,  kəsişmə  nöqtəsi 
(∆XY=X
1
Y
1
;  X
1
=X
2
)  real  əmək  haqqının  kritik  səviyyədən  aşağı 
düşməsini əks etdirir. l-ci və 2-ci nöqtələr arasındakı əyri mümkün 
natarazlığın 
sərhədlərini 
göstərməklə, 
ümumsosial-iqtisadi 
vəziyyətin о qədər də böhranlı olmadığını təcəssüm etdirir. Üçüncü, 
kəsişmə nöqtəsi (∆XY=X
2
Y
2
; X=X
3
) məcmu gəlirlərin ifrat şəkildə 
azaldığını  və  ölkədəki  situasiyanın  böhranlı  xarakter  aldığını 
göstərir.  Sosial-iqtisadi  böhranın  sərhədləri  2-ci  və  3-cü  nöqtələr 
arasındakı  əyri  ilə  ifadə  olunmuşdur.  Dördüncü,  kəsişmə  nöqtəsi 
(∆XY=X
3
Y
3
;  X=X
4
)  artıq  xalqın  sosial-iqtisadi  vəziyyətinin  ifrat  və 
kəskin  xarakterli  pisləşməsini  və  sosial  partlayış  ehtimalının 
mümkünlüyünü  əks  etdirir.  Cəmiyyətin  sosial  tərkibi  baxımından 
Mümkün 
natarazlılq 
Böhranlı 
natarazlıq 
Fəlakət 
3 
Sosial partlayış  
ehtimalı 
1 
2 
4 
X
1 
X
2 
X
X
0 
X
1
 Y
1 
X
2
 Y
2 
X
3
 Y
3 
∆
XY 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
233
mənafe tarazlığının pozulması hədlərini aşağıdakı qrafik formada ifadə 
etmək mümkündür (şək. 8). 
 Araşdırmalar göstərir ki, milli→korporativ mənafelərin uzlaş-
dırılmasının  əsas  istinad  nöqtələrindən  biri,  ümumiyyətlə,  milli 
çərçivədə  bütün  subyektlər  arasında  mənafe  tarazlığının  forma-
laşdırılması və dinamikliyinin təminatından ibarətdir. 
Şə
kil 8
. Mənafe tarazlığının pozulması hədləri 
 
Və, bu istiqamətdə başlıca suallardan biri mənafelərin subyekt 
tərkibinin  təsnifləşdirilməsi  problemidir.  Araşdırmalarımız  göstərir 
ki,  elmi  fıkirdə  hələdə  stereotip  yanaşmalardan  istifadə  olunur. 
Ümumiyyətlə, qeyd etdiyimiz problem mövqeyindən təsnifləşmədə 
istifadə olunan stereotip baxışları 3 qrupda birləşdirmək olar: 
l.  Marksist  yanaşmanın  təməl  prinsiplərinin  bərpasına  edilən 
cəhdlər; şübhəsiz, bu cəhdlər, hər şeydən əvvəl, müasir situasiyanın 
Mümkün 
natarazlıq 
Böhranlı 
natarazlıq 
Orta təbəqə 
70 % 
Orta təbəqə 
40 % 
 
Orta 
təbəqə  
0-10 % 
 
Fəlakət 
Sosial 
partlayış 
ehtimalı 
X 
0 
Y 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
234
ziddiyyətli  mahiyyətindən  irəli  gəlir.  Amma,  bu  gün  cəmiyyəti 
sahibkar  və  zəhmətkeşlər  sinfinə  bölmək  və  mənafelərin  müəyyən 
edilmiş  nisbətlərdə  qərarlaşmasını  bu  iki  sinifin  maraqlarına 
ə
saslandığını  iddia  etmək  tamamilə  səhv  fikirdir.  Öz-özlüyündə 
aydındır  ki,  sahibkar  və  zəhmətkeşlərin  mənafe  uyğunluğu  sırf 
dialektik  məzmuna  malik  olmaqla  mücərrədlikdən  xeyli  uzaqdır. 
Biznesin  müxtəlif  təşkilati  formalarında  mənafe  tarazlığı  müxtəlif 
nisbətlərdə  ola  bilər.  Buna  görə  də,  həmin  nisbətlərin  ümumi 
məxrəcə  gətirilməsinə  və  buradan  da  hansısa  «sensasiyalı»  sosial-
siyasi  nəticə  çıxarılmasına  lüzum  yoxdur.  Digər  tərəfdən,  sahibkar 
və  muzdlu  işçinin  mənafeləri  ziddiyyətli  vahidlik  formasında 
mövcuddur.  Başqa  sözlə,  bu  mənafelər  nə  qədər  bir-birindən 
fərqlənirsə, bir о qədər də üst-üstə düsür. 
Formal  məntiq  çərçivəsindən  çıxış  etsək,  qeyd  etməliyik  ki, 
ə
ks halda biznesin təşkili, ümumiyyətlə, qeyri-mümkün olardı. 
2.  Mənafelərin  yalnız  obyektiv  mahiyyətini  qəbul  edən 
iqtisadçı  və  sosioloqlar  mülkiyyətin  forma  müxtəlifliyi  əsasında 
onun  əlahiddələşdirilməsinə  cəhd  göstərir  və  dövlət-özəl  sektor 
komponentlərini  antaqonist  xarakterli  münasibələrin  və  maraqların 
daşıyıcıları kimi hallandırırlar. 
Fikrimizcə,  mənafelərin  subyektlərini  mülkiyyət  mən-
subiyyətinə görə qarşı-qarşıya qoymaq, həm nəzəri-rnetodoloji, həm 
də  praktiki  baxımdan  yanlışdır.  Belə  ki,  əvvəla  mülkiyyət  mən-
subiyyətindən  asılı  olmayaraq  real  bazar  şəraitində  fəaliyyət 
göstərən  iqtisadi  strukturların  məqsəd  və  vəzifələrində  ümumi 
cəhətlər,  uyğunluq  daha  çoxdur.  Bütün  iqtisadi  vahidlər  fəaliyyət 
müstəqilliyi  və  zəruri  inkişaf  tempinə  malik  olmaq  istəyində  eyni 
cəbhədən  çıxış  edir;  ikincisi,  əksər  hallarda  həm  dövlətin,  həm  də 
özəl  sektorun  struktur  bölmələri  əlverişli  sosial-iqtisadi  siyasətin 
həyata  keçirilməsində  hökumətə  birlikdə  təsir  göstərir.  Əlbəttə, 
ümummilli  mənafenin  öncüllüyünü  əsas  götürən  dövlət  hər  iki 
tərəfin inkişaf sürətləri arasında konkret zaman kəsiyində müəyyən 
nisbətlərin  (birincilərin  üstünlüyü  baxımından)  bərqərar  olmasına 

ИГТИСАДИЙЙАТ ФЯЛСЯФЯСИ 
 
235
təsir göstərə bilər. Lakin, bu hal heç də mülkiyyət formalarına görə 
mənafelərin diferensiasiyasına əsas vermir. 
4.
  Keçid  dövrünün  spesifık  çətinlikləri  və  onların  yaratdığı 
sosial-iqtisadi  situasiyaların  səthi  anlamına  əsaslanan 
müəlliflər, mənafelərin funksional-sahəvi müstəvi üzərində 
fərqləndirilməsi  tələbi  ilə  çıxış  edir  və  ticarət,  maliyyə, 
xidmət və s. sferalarla müqayisədə istehsala üstünlük veril-
məsini və uyğun strukturların mənafe təminatının ön plana 
çəkilməsini  zəruri  sayırlar.  Şübhəsiz,  məhz  müasir  dövrün 
xarakteri  baxımından  yanaşıldıqda  bu  bölgü  daha  real 
görünür.  Əlbəttə,  maddi  nemətlər  istehsalının  cəmiyyətin 
həyatında  oynadığı  mühüm  rol  inkar  edilə  bilməz.  Lakin 
bazar  iqtisadiyyatı  çərçivəsində  iqtisadi  fəaliyyətin  isteh-
saldan  yox,  tədavüldən  başladığını  və  bütövlükdə,  milli 
mənafenin tədavül—istehsal—tədavül (həm daxili, həm də 
xarici  kəsimdə)  triadası  üzrə  münasibətlər  kompleksinin 
təşkili səviyyəsindən asılılığını qəbul ediriksə, onda məna-
felərin funksional-sahəvi bölgüsünü absolyuta yüksəltməyə 
lüzum  qalmır.  Beləliklə,  milli  mənafenin  subyekt  tərkibini 
yuxarıda  göstərilənlər  əsasında  təsnifləşdirmək  mümkün-
süzdür.