1
117
metilurasil də demək olar. DNT ilə RNT-də başqa bir
fərq də var. O da ondan ibarətdir ki, DNT-də
karbohidrat komponenti dezoksiriboza, RNT-də isə
ribozadır. Əgər DNT-nin miqdarı həmişə hüceyrədə
sabit qalırsa, RNT-nin miqdarı sabit deyil. Zülal sintez
edən hüceyrələrdə RNT-nin miqdarı daha çox olur.
Fərdi inkişafın müxtəlif mərhələlərində hüceyrədə
RNT-nin miqdarı çoxalır, hüceyrə tərəfindən istifadə
edilib azalır, yenidən sintez olunub çoxalır və s.
Hüceyrədəki RNT molekullarından biri nəqliyyat
RNT-sidir (n-RNT). n-RNT-si molekulu, zülalların
sintezində birbaşa iştirak edən ən kiçik RNT-dir. n-
RNT cəmi 80-100 nukleotiddən əmələ gələn polimer
olub, molekul çəkisi 25000-30000-dür. Bu РНТ nüvədə
sintez olunub ancaq sitoplazmada fəaliyyət göstərir.
Onun funksiyası amin turşularını ribosomlara-zülal
sintez olan sahəyə daşımaqdan ibarətdir. Hüceyrədəki
ümumi RNT-nin 10%-i n-RNT-si hesabına düşür.
Digər RNT-ribosom RNT-dir (r-RNT). Bu ən iri
RNT molekuludur. Bu molekulun tərkibinə 3000-5000
nukleotid daxil olur. Bunlar kifayət qədər iri və ən çox
miqdara malik olan RNT-lərdir. 28 S böyük r-RNT-nin
təxminən 3000-5000 nukleotid ardıcıllığı uzunluqda
olur. Münasib olaraq molekul çəkisi 1-1,5 mln-dir. r-
RNT ribosomun əsas strukturunu təşkil edir.
Hüceyrədəki ümumi RNT-nin 90%-i r-RNT-nin
hesabına düşür.
Eukariotlarda r-RNTl-əri 4 tipdə olur, 18S r-RNT
ribosomun kiçik subvahidini yaradır, 28S, 5.8S və 5S r-
RNT-lər isə ribosomun böyük subvahidinin tərkib
118
hissəsini təşkil edirlər. Prokariotlarda, mitoxondridə və
xloroplastlarda isə 18S r-RNT-ni 16S r-RNT, 28S r-
RNT-ni isə 23S r-RNT əvəz edir. 5.8S r-RNT isə
prokariotlarda olmur və xloroplastlarda olmur.
Üçüncü növ RNT məlumat RNT-dir (m-RNT). Bu
RNT-lər ölçüsünə görə ən böyük RNT-lər olub
nukleotidlərinin sayı təxminən 700-dən 100000-ə qədər
ola bilir. Ümumi RNT-lərin 0,5-1%-ni təşkil edir. m-
RNT nüvədə sintez olunub translyasiya (zülal zintezi)
üçün sitoplazmaya daşınır. m-RNT-nin funksiyası
zülalın strukturu haqqındakı məlumatı DNT-dən
ribosoma-zülal sintez olunan sahəyə çatdırmaqdır.
Bundan başqa hüceyrələrdə onlarla müxtəlif tipli
kiçik kodlaşdırmayan RNT-lər də olur. Bu RNT-lər
nüvədə transkripsiya proseslərinin tənzimlənməsində,
pro-m RNT-nin prosessinqində və sitoplazmada
zülalların
sintezinin
müxtəlif
səviyyələrdə
tənzimlənməsində iştirak edirlər. Bu RNT-lərin ölçüsü
18 nukleotiddən bir neçə yüz nukleotidə qədər dəyişilir.
Hüceyrənin
üzvi
molekullarından
biri
də
adenizintrifosfat turşusudur (ATF) (Şəkil 33). Kimyəvi
təşkilinə görə ATF nukleotidə oxşayır. Hər hansı
nukleotiddə olduğu kimi ATF molekulunda azot
əsaslarından biri-adenin, pentoza riboza və fosfor
turşusu qalığı müşahidə edilir. Lakin fosfor turşusunun
pentozaya birləşməsində ATF nukleotiddən kəskin
fərqlənir. ATF-də fosfor turşusu 3 molekuladır. Özü də
bu molekula çox labildir?. Adenizintrifosfataza
fermentinin təsirindən ATF molekulunda fosforla
119
oksigen arasındakı rabitə qırılır (şəkil 33) və həmin
sahəyə su molekulu birləşir.
Şəkil 33. ATF
ATF molekulundan bir molekula fosfor turşusu
ayrıldıqda adenizindifosfor (ADF) turşusuna çevrilir, iki
molekul fosfor turşusu ayrıldıqda isə o adenizin
monofosfor turşusuna (AMF) çevrilir( Şəkil 34). Hər
120
molekul fosfor turşusunun ayrılması ilə 10000 kkal
enerji hasil olur. Buna görə də fosforla oksigen
arasındakı rabitə adi rabitə olmayıb enerji ilə zəngin
makroergik rabitə adlanır və ~ işarə edilir. ATF
molekulunda enerji ilə zəngin iki belə rabitə vardır.
Hüceyrədəki ekzoerqik reaksiyaların heç birində bu
qədər enerji ayrılmır. Onlardan ən effektlisi 2000-25000
kal/mol enerji verir.
Şəkil 34. ATF-in və ADF-ə çevrilməsi
ATF-nin hüceyrədə rolu çox böyükdür. Hücyrədə
enerji çevrilməsində o əsas yer tutur. ATF-nin miqdarı
hüceyrədə dəyişilsə də, o hüceyrədə müəyyən miqdarda
saxlanır. Belə ki, ATF hüceyrədə təxminən 0,02-0,05%
(hüceyrənin yaşından və çəkisindən asılı olaraq) olur.
ATF parçalananda onun miqdarı hüceyrədə azalanda,
hüceyrənin üzvi molekullarının parçalanmasından alınan
enerji hesabına o yenidən bərpa olunur. ATF-in sintezi,
121
fermentativ proses olub, mitoxondridlərdə, xloroplastlarda
və s. yerinə yetirilir. ATF hüceyrənin universal enerji
mənbəyidir. Onun enerjisi DNT-nin replikasiyasına, zülal
sintezinə, mayalanmaya, əzələ hərəkətinə, sinir
fəaliyyətinə və s. proseslərə sərf edilir.
Dostları ilə paylaş: |