Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
KOLLOİD XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Hüceyrədə olan zülallar, nuklein turşuları və bir sıra digər maddələr tipik kolloid maddələrdir. Kolloid kimya baxımından hüceyrə tərkibinin 15%-ni zülal təşkil edirsə, o kolloid maddədir. Həqiqətən də hüceyrənin bir sıra xassə və xüsusiyyətlərini onu təşkil edən maddələrin kolloid təbiəti ilə izah etmək olar. Məsələn, məlumdur ki, kolloid maddələrin məhlulları yandan (kənardan) işıqlandıqda tutqun görünür. Bu hadisə Tindal effekti adlanır. Bu onunla izah olunur ki, işıq şüası kolloid hissəciyini əhatə edir, bununla əlaqədar olaraq işıq şüası difraksiyaya uğrayaraq səpələnir. Tindal effekti həm sitoplazmaya, həm də karioplazmaya xas olan xüsusiyyətdir. Zülal, nuklein turşuları kimi maddələrin molekullarının ölçüsünün iri olmasına baxmayaraq, onların kalloid məhlulları sabit məhlullardır. Daha doğrusu uzun müddət saxlandıqda belə çöküntü vermirlər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, həmin molekullar elektrik yükünə malikdirlər. Kolloidin hissəcikləri eyni adlı elektrik yükü ilə yükləndiyindən onlar bir-birini dəf edirlər. Əgər elektrik yükünü azaltsaq və ya məhlula elektrolitlər əlavə etməklə (duzlar, qələvilər; turşular) kolloid hissəciklərinin çökməsinə nail olmaq olar. Bu 122 zaman hissəciklər bir-birinə yapışır, aqreqasiyaya uğrayır və çöküntü verirlər. Bu hadisəyə koaqulyasiya hadisəsi deyilir. Koaqulyasiya hadisəsinə hüceyrədə də təsadüf etmək olur. Hüceyrəyə fiziki və kimyəvi amillərlə təsir etdikdə hüceyrə tutqunlaşır və çöküntü verir. Kolloid məhlulların əksəriyyəti üçün jelatinləşmə xüsusiyyəti xasdır. Jelatinləşmə o deməkdir ki, müəyyən şəraitdə kolloid məhlul bərkiyir, gel vəziyyətinə düşür, o isə öz növbəsində yenidən durulaşaraq zol vəziyyətinə keçir. Jelatinləşmənin tipik nümunəsi jelatin məhlulunun bərkiməsidir (elə jelatinləşmə də oradan götürülmüşdür), aqar-aqar, əzələ zülalı, DNT (molekulları sapvari olan maddələr) asan jelatinləşirlər. Jelatinləşməni belə izah etmək olar: sapvari strukturlu kolloid maddənin molekuluna kation, anion və ya elektrik yükündən məhrum olan –CH qrupları düşdükdə əgər kolloid maddənin qatılığı çoxdursa (demək maddə hissəcikləri bir-birinə yaxın mövqe tutur), temperatur aşağıdırsa (deməli molekulların hərəkəti zəifdir) onda molekulun müxtəlif yüklü hissələri bir-birini cəzb edir, bu zaman qatı elastik bir tor alınır ki, məhlul da onun həlqələri arasında ilişir. Beləliklə, jelatinləşmə baş verir. Hüceyrələr mexaniki, termiki, şüa və s. təsirlərə məruz qaldıqda sitoplazma qatılaşır, yapışqanlı olur və jelatinləşir. Kolloid məhlullar üçün xas olan xüsusiyyətlərdən biri koaservasiya hadisəsidir. Koaservasiya hadisəsinin mahiyyəti odur ki, müəyyən şəraitdə kolloid maddə məhluldan ayrılır, lakin o bərk maddə kimi deyil məhlul formasında ayrılır. Beləliklə, kolloid məhlul iki bir-birinə qarışmayan məhlul vəziyyətinə keçir. Bu hadisə 123 koaservasiya hadisəsi adlanır. Nisbətən qatı məhlul koaservat, duru məhlul isə taraz məhlul adlanır. Kolloid məhlullarına su, elektrik yükünü özünə çəkən maddələrlə (spirt, duzlar) təsir etdikdə koaservasiya hadisəsi baş verir. Hüceyrənin bir sıra xassələri onun koaservasiya xüsusiyyəti ilə izah olunur. D.N.Nasanov göstərir ki, protoplazma tərkibinin 80%-i su və suda yaxşı həll olan maddələrdən təşkil olunmasına baxmayaraq, protoplazmanın su ilə qarışmamasının səbəbi-onun koaservasiya xüsusiyyətinə malik olmasıdır. N.L.Feldman canlı hüceyrələri rənglədikdə rəngləyicinin protoplazmada qranulalar halında toplanmasını protoplazmanın koaservasiya xüsusiyyəti ilə izah edir. A.İ.Oparin nəzəriyyəsinə görə koaservasiya hadisəsinin yer üzərində həyatın əmələ gəlməsi dövründə böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Lakin sitoplazmanı sadəcə olaraq kolloid məhlul kimi qəbul etmək əlbəttə düzgün deyil. Sitoplazma mürəkkəb, üzvi və qeyri-üzvi maddələrin yüksək dərəcədə qanunauyğun, ardıcıl, qarşılıqlı əlaqə və vəhdətindən yaranmış, metobolik proseslərin müəyyən koordinasiyasını təmin edən canlı sistemdir ki, həmin sistemdə kolloid xüsusiyyətləri vardır. |