Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
а
б ж г 190 A mikroborularda xüsusi sahə olur ki, onun vasitəsilə B mikroboruları ilə birləşir. Aksonema və bazal cisimcik struktur cəhətdən bir-biri ilə əlaqədar olub vahid bir sistem yaradırlar. Belə ki, bazal cismin tripletlərinin A və B mikroboruları aksonema A və B dubletlərinin mikroborularıdır (şəkil 50). Lakin bazal cismin və aksonemin daxili strukturu isə bir-birindən kəskin fərqlənir. Bəzən bazal cismin aksonemə keçən sahəsində köndələn amorf lövhəyə rast gəlinir ki, o bazal cisimlə aksonemi bir-birindən ayırır. Bəzi orqanizmlərdə kirpiklərin ümumi quruluşunda müəyyən dəyişikliklərə rast gəlmək olur. Məsələn, bəzi hörümçəkləin və həşaratlərin spermi hüceyrələrində mərkəzi mikroboruların sayı 7-yə qədər dəyişə bilir. Şəkil 50. Kirpiyin ümumi quruluşu. A – uzununa quruluş; B – kirpiyin eninə kəsiyi; V – bazal cismin tripletləri; pm – plazmatik membran; mb – mikrorborular; d – mikrorboruların dupleti; t – mikrorboruların tripletləri Kiprik və qamçıların əsasında bəzən kökcüklər və ya kinodesmalara rast gəlinir ki, onlar 6 nm, qalınlığında nazik fibrillər dəstəsindən ibarət olur. 191 Çox vaxt kinodesmalar bazal cisimdən sitoplazmanın içərisinə daxil olur və nüvəyə tərəf istiqamətlənir. Bu strukturların rolu məlum deyil. Onlar kolxitsin təsirindən dəyişmir, interfaz nüvənin sentiollarında da rast gəlinir və kirpiyin əmələ gəlməsində iştirak etmirlər. Sentriolların və bazal cisimciyin oxşarlığı belə fikir yürütməyə imkan verir ki, bu strukturlar homoloji və identik strukturlardır. Bu nəzəriyyəyə görə sentriol növbə ilə iy tellərinin, kirpik və qamçıların əmələ gəlməsinə xidmət edə bilər. Daha doğrusu sentriol və bazal cismcik eyni orqanoidin alternativ formasıdır. Bu fikri spermatogenez prosesində sentriolun davranışı daha əyani isbat edir. Belə ki, spermatoqonilərdəki diplosomlar (hüceyrənin bölünməsində iştirak edən) iy tellərinin tərkibinə daxil olur. Spermatidlərdə diplosomun sentriollarından biri qamçının aksoneminin yaranmasında iştirak edir. İkincisi isə bu prosesdə iştirak etmir və yaranmış bazal cismin (aksonemin) yanında yerləşir. Mayalanma zamanı çox vaxt spermatozoidlər yumurta hüceyrəsinə başcığı ilə birgə bazal cismi də daxil edirlər ki, onlar da sentosferi yaradaraq bölünmədə sentriol kimi iştirak edirlər. Sentriollarla bazal cisimcik təkcə morfoloji cəhətdən deyil çoxalma cəhətdən də bir-birilə oxşardırlar. Bir çox tədqiqaçılar bazal cismcik yanında sentriolların reduplikasiyası zamanı qiz prosentriollarına analoji olan strukturlar müşahidə etmişlər. Kirpiklərin yaranması prosesində də bazal cismcik tubulinlərin polimerləşməsinin əsasını təşkil 192 edir. Lakin sentriollardan fərqli olaraq bu proseslər tripletlərin tərkibinə daxil olan mikroborularla əlaqədar olur. Bu proses ibtidailərdə, spermatidlərdə, digər kirpik və qamçıların böyüməsi və inkişafı prosesində müşahidə edilmişdir. Kirpiklərin əmələ gəlməsindən qabaq bir və ya bir neçə reduplikasiya olmuş sentriol hüceyrənin səthinə çəkilir. Sitoplazmatik membranın altında toplanan sentriollardan kirpiklər əvvəlcə struktursuz sitoplazma kimi əmələ gəlir. Bununla yanaşı əvvəlcə periferik dubletlərin qısa mikroboruları, sonra isə mərkəzi boruları yaranır. Bütün deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, kirpiklər sentriolların fəallaşması nəticəsində yaranır. Belə ki, sentriollar əvvəlcə aksonemlərin yaranmasına induksion olaraq təsir edir, özü isə inkişaf etməkdə olan kirpikciyin bazal cisminə çevrilir. Bu halda sentriolun mürəkkəb tubulyar sistemin yaranmasında iştirakı başlanğıc material kimi istifadə olunur. Əsasında bazal cismciyi olmayan normal aksonemli kirpik tapılmamışdır. Kimyəvi cəhətdən kirpiklər dinein zülalından, DNT, RNT və bir sıra digər zülallardan təşkil olmuşdur. Dinein kirpiklərin hərəkətlərini idarə edir. Başqa zülalların rolu isə hələ müəyyən deyil. |