Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
163 
внимания, так как в последствии это может привести к отрицатель- 
ному формированию личности в онтогенезе.                                                
 
Э.Ащмадова 
 
Ехпериментал студй оф тще виолатион оф бещвиоур  
оф тще същоол аэед ъщилдрем 
 
Summary 
 
Last years, experts have noted a large classification of children's fright. 
In  our  opinion,  more  accurate  research  of  this  phenomenon  can  help  to 
determine  the  right  solution  of  it.  Pay  attention  on  fear  feelings  in 
childhood,  so  that  this  can  be  the  disruption  of  development  factor  of 
personality in the ontogenesis. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 15.03.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
164 
Autиzm sиndиromu 
 
Tцnzalя Verdиyeva, 
фяlsяfя doktoru proqramы цzrя  
dиssertant, ARTPИ 
е-maиl: 
tunzaleverdиyeva@maиl.ru
 
 
Rяyчиlяr: психол.ц.е.д., prof. R.И.Яlиyev 
                психол.ц.ф.д., дос.Ъ.Г.Алыйев 
 
Aчar sюzlяr: аutиzm sиndиromu, holdиnq цsulu, vиzualиzasиya цsulu, qum 
terapиyasы, Asperger sиndиromu, Rett sиndиromu 
 
Ключевые словы: синдром аутизма,  метод холдинга,  метод визуали-
зации,  песочная терапия,  синдром Аспергера,  синдром Рэтта 
 
Key words:  аutиsm  syndrome,  holdиng  method,  sand  therapy,  Asperger  
syndrome, Rett syndrome 
 
Hяlя autиzm termиnи иstиfadя olunmadan, bu gцn qяbul etdиyиmиz autиzm 
anlayышыndan иlk dяfя 1700-cц иllяrdя fransыz elm adamы Jan Иtard bяhs et-
mишdиr. O, autиstиk яlamяtlяrи olan Vиktor adlы bиr yenиyetmя иlя uzun mцd-
dяt  ишlяmишdиr.  Belяlиklя,  o,  юzц  dя  bиlmяdяn  autиzmи  araшdыrmыш  vя  autиst 
иnsanlarы  hяr  hansы  bиr dиaqnoz  qoymadan  “fяrqlи  иnsanlar”  olaraq  adlan-
dыrmышdыr.  
Autиzm sюzц иlk dяfя 1910-cи иldя Иsveчrяlи psиxиatr Eugen Bleuler tяrя-
fиndяn иstиfadя olunmuшdur.  Bleuler bu sюzц yunanca autos (юz mяnasыnda) 
sюzцndяn tюrяtmиш vя adamыn юzцnя olan “xяstяlиklи heyranlыьы” mяnasыnda 
иstиfadя  etmишdиr.  Bu  dюvrdя  autиzm  hяqиqяtlя  яlaqя  yaratmaq  pozuntusu 
olaraq xarakterиzя edиlmиш vя uшaqlыq  шиzofrenиyasы olaraq adlandыrыlmышdыr 
(7). 
Amerиkalы uшaq psиxиatrы Leo Kanner иsя 1943-cц иldя on bиr uшaq цzя-
rиndя иlk dяfя apardыьы araшdыrmalar nяtиcяsиndя autиzmиn fяrqlи bиr pozun-
tu olduьunu qeyd edяrяk, bu pozuntu цчцn “еrkяn ушaqlыq аutиzmи” termи-
nиndяn иstиfadя etmишdиr. Kanner autиzmи bиr sиndrom olaraq mцяyyяnlяш-
dиrmишdиr. Kannerя gюrя, autиzmиn. 
-
 
autиstиk yalnыzlыq,  
-
 
dяyишиklиklяrя qarшы mцqavиmяt,  
-
 
fяrqlи maraq vя qabиlиyyяtlяr  
olmaqla цч яsas xarakterиk xцsusиyyяtи vardыr. Kannerиn autиzmdя vur-
ьuladыьы “autиstиk yalnыzlыq” psиxolojи bиr yalnыzlыqdыr vя bu gцn dя autиzm 
dиaqnozunun qoyulmasыnda яhяmиyyяtlи bиr yer tutmaqdadыr (3, s. 15). 
1944-cц  иldя  avstrиyalы  uшaq  psиxиatrы  Hans  Asperger  mцstяqиl  olaraq 
eynи problemlяrя malиk vя bяnzяr xцsusиyyяtlяrи daшыyan uшaqlardan bяhs 
etmишdиr.  Asperger  autиzmи  davranышla  яlaqяlи  bиr  sиndrom  olaraq  tяsvиr 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
165 
etmишdиr.  Aspergerя  gюrя,  bu  uшaqlarы  dиgяr  uшaqlardan  ayыran  яsas  xцsu-
sиyyяt,  иnsanlarla  sosиal  qarшыlыqlы  mцnasиbяtи  baшladarkяn  vя  davam  etdи-
rяrkяn чяtиnlиk yaшamalarыdыr. O, eynи zamanda qeyd etmишdиr kи, bu uшaq-
larda dиgяr иnsanlarla qarшыlыqlы mцnasиbяt qurmaq nиyyяtи olmaqla bиrlиkdя 
bu mцnasиbяt яcaиb, tяk иstиqamяtlи, ya da  иctиmaи qarшыlыqlы mцnasиbяtlяr-
dяkи qaydalarыn yerиnя yetиrиlmяmяsи шяklиndя olmaqdadыr. 
1952-cи иldя Amerиka Пsиxиatrиya Assosиasиyasы tяrяfиndяn dяrc olunmuш 
«Psиxи пozuntularыn диaqnostиk vя сtatиstиk яl» kиtabыnda autиzmdяn uшaqlыq 
шиzofrenиyasыnыn bиr nюvц olaraq bяhs edиlmишdиr. 1970-cи иllяrdя araшdыrma-
чыlar  autиzmиn  dиaqnoz  meyarlarыnы  яhatя  edяn  bиr  araшdыrma  aparmышlar. 
1980-cи  иldя  цчцncц  dяfя  dяrc  olunan  kиtabda  autиzm  uшaqlыq  шиzofrenиya-
sыndan  vя  dиgяr  psиxozlardan  ayrыlmыш  vя  yayыlmыш  иnkишaf  pozuntusu  adы 
altыnda  araшdыrыlmышdыr.  1994-cц  иldя  dюrdцncц  dяfя  dяrc  olunan  kиtabda 
yayыlmыш  иnkишaf  pozuntularыna  dюrd  fяrqlи  dиaqnoz  da  daxиl  edиlmишdиr. 
Onlar aшaьыdakыlardыr:  
1. Asperger sиndromu;  
2. Rett sиndromu;  
3. Uшaq dezиnteqratиv pozuntusu;  
4.  Atиpиk  autиzm  (baшqa  cцr  adlandыrыla  bиlmяyяn  yayыlmыш  иnkишaf 
pozuntusu).   
1970-cи  иllяrиn  sonunda  Erиc  Schopler  Kannerиn  gюrцшlяrиnиn  яksиnя 
olaraq  autиzmи  emosиonal  bиr  pozuntu  olaraq  deyиl,  "nevro  иnkишaf  pozun-
tusu" olaraq adlandыrmышdыr. Erиc Schopler autиzmи nevro иnkишaf pozuntusu 
olaraq tяyиn etmяklя yanaшы, autиzmиn eynи zamanda mяdяnиyyяt kиmи bиr 
funksиya yerиnя yetиrdиyиnи dя qeyd etmишdиr. Mяdяnиyyяt иnsanlarыn dцшцn-
mяk, yemяk, geyиnmяk, ишlяmяk, hava vяzиyyяtи, ya da tяbияt hadиsяlяrиnи 
anlamaq,  boш  vaxtы  dяyяrlяndиrmяk,  цnsиyyяt  qurmaq  vя  sosиal  qarшыlыqlы 
mцnasиbяtlяrиnя tяsиr etmяkdяdиr. Mяdяnиyyяtlяr bu bucaqlardan fяrqlиlиk-
lяr gюstяrиr. Buna gюrя, bиr mяdяnиyyяtя aиd иnsanlar dиgяr mяdяnиyyяtи an-
lamaqda чяtиnlиk yaшaya bиlяr. Autиzm tяbии kи, tam olaraq bиr mяdяnиyyяt 
deyиl, amma hяr necяsя fяrdlяrиn yemяk, geyиnmяk, boш vaxtыnы dяyяrlяn-
dиrmяk, цnsиyyяt qurmaq formalarыna  vя s. tяsиr etmяkdяdиr. Belяcя sankи 
bиr mяdяnиyyяtmиш kиmи gюrцnmяkdяdиr.  
Dцnya  Saьlamlыq  Tяшkиlatыnыn  Ruhи  vя  Davranыш  Pozuntularыnы  tяsnиf 
edяn  «Klиnиk  tяyиn  vя  диaqnozlar  яl»  kиtabыna  gюrя  “autиstиk  pozuntu”  vя 
ya “цnsиyyяt pozuntusunun” яlamяtlяrиndяn bяzиlяrи bunlardыr:  
-
 
Цч yaшыndan яvvяl meydana чыxыr;  
-
 
Yayыlmыш bиr иnkишaf pozuntusudur;  
-
 
Sosиal  mцnasиbяtlяrdя,  цnsиyyяtdя  vя  tяkrarlanan  mяhdud 
hяrяkяtlяrdя funksиya pozuntularы tиpиkdиr; 
-
 
 Sosиal mцhиtя gюrя davranышlarыnы nиzamlaya bиlmяmяk;  
-
 
Mюvcud  olan  dиl  bacarыqlarыnыn  funksиonal  иstиfadя  edиlя 
bиlmяmяsи;   
-
 
Sяs tonu vя vurьularыn uyьunsuzluьu;  
-
 
Jest vя mиmиkalarыn uyьunsuzluьu;   

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
166 
-
 
Bяzи davranыш vя vяrdишlяrиn шablon halыnы almasы;  
-
 
Яtraf mцhиtиn dяyишmяsиnя mцqavиmяt. (5, s. 26-32) 
Аutиst  иnsanlarыn  hamыsы  яqlи  иnkишaf  cяhяtdяn  normal  olurlar.  Цmumи 
statиstиkaya  nяzяr  saldыqda  mцяyyяn  olur  kи,  autиzm  dиaqnozlu  fяrdlяrиn 
tяxmиnяn  10-15%-и  normal  vя  normadan  yцksяk  яqlи  иnkишaf  sяvиyyяsиnя, 
25-35%-и  yцngцl  яqlи  иnkишaf  gerиlиyиnя  malиkdиr.  Gerиyя  qalanlarыn  яqlи 
иnkишaf sяvиyyяsи иsя orta vя aьыr dяrяcяdяdи.  
Autиzmиn  yayыlmasы  иlя  яlaqяdar  dяqиq  mяlumatlar  bиlиnmяmяklя  ya-
naшы,  fяrqlи  mяnbяlяrdя  fяrqlи  rяqяmlяr  verиlmяkdяdиr.  Mяsяlяn,  1996-
2001-cи  иllяrdя  aparыlan  elmи  araшdыrmalarda  autиzmиn  yayыlma  nиsbяtиnиn 
10/10 000 olduьu bиldиrиlmишdиr. Xяstяlиklяrя nяzarяt etmя vя qarшыsыnы alma 
mяrkяzи tяrяfиndяn 2007-cи иldя aparыlan araшdыrma nяtиcяsиndя иsя bu sayыn 
1/150  olduьu  mцяyyяnlяшdиrиlmишdиr.  Amerиkada  aparыlan  яn  son  araшdыr-
malarda  bu  sayыn  1/88  olduьu  aчыqlanmышdыr.  Bu  sayыn  getdиkcя  artmasы 
mцtяxяssиslяrи narahat edиr. Azяrbaycanda hяlяlиk bu cцr statиstиk araшdыr-
ma keчиrиlmяmишdиr. Bununla yanaшы araшdыrmalar gюstяrmишdиr kи, autиzmиn 
gюrцlmя nиsbяtи oьlanlarda qыzlara nиsbяtяn 3-5 dяfя чoxdur. (6) 
Autиzm sиndromunun yaranma sяbяbи konkret olaraq elmя mяlum de-
yиl. Son dюvrlяrdя aparыlan tяdqиqat ишlяrи, чoxsaylы elmи araшdыrmalar autиz-
mиn  genetиk  bиr  qцsur olmasы  ehtиmalыnы  gцclяndиrиr.  Autиzmиn  sяbяbи  mя-
lum  olmadыьы  kиmи,  tam  mцalиcяsи  цчцn  dя  hal-hazыrda  hansыsa  цsul  vя  ya 
dяrman  yoxdur.  Иstиfadя  olunan  preparatlar  яsasяn  hиperaktиvlиyи  azaldan 
vя dиqqяtиn artmasыna  kюmяk edяn, bиlavasиtя uшaqlarыn tяlиmlяrdяn  daha 
чox faydalanmasыna kюmяk edяn kюmяkчи preparatlardыr.  
Holdиnq  terapиyasы  1983  cц  иldя  (holdиnq-saxlamaq)  hяkиm  M.Welch 
tяrяfиndяn  yaradыlmыш  sadя  psиxoterapevtиk  texnиkadыr.  Bu  terapиya  autиst 
uшaqlarы  olan  aиlяlяrя  psиxolojи  kюmяk  formasы  kиmи  tяtbиq  olunur. 
”Holdиnq”цsulu 3 hиssяdяn иbarяtdиr. 
1.
 
Konfrontasиya 
2.
 
Mцqavиmяt 
3.
 
Иcazя 
Vиzualиzasиya цsulu “Sevgи hяdиyyяsи” — 2004 cц иldя yaradыlmыш maraq-
lы bиr цsul olub psиxoloqun uшaqla fяrdи qaydada иш aparmasы иlя yanaшы, va-
lиdeynlяrlя dя psиxolojи иш aparmasыnы nяzяrdя tutur. Tяtbиq olunan цsulun 
kюmяyи иlя uшaq qapalы vяzиyyяtdяn чыxarыlыr. 
Qum terapиyasы – autиst yenиyetmяlяrиn иnkишafыna mцsbяt tяsиr gюstяrиr. 
Aromaterapиya vя musиqи terapиyasы иlя gцclяndиrиldиkdя иsя daha bюyцk иm-
kanlar tяqdиm edиr. Qumla mяшьяlяlяr, xцsusи seчиlmиш musиqи parчalarыnыn, 
elяcя dя tяbияt sяslяrиnиn (dяnиz, чay, шяlalя sяsи, quшlarыn nяьmяsи vя s.) sя-
dalarы altыnda daha effektlи tяsиr edиr. Emosиonal vяzиyyяtи tяnzиmlяyиr. Au-
tиst  yenиyetmяlяrиn  sosиal  adaptasиyasыnda  kollektиv  oyunlarыn,  fяrdи  vя 
qrup  mяшьяlяlяrиnиn,  aчыq  havada  gяzиntиlяrиn  vя  ekskursиyalarыn  rolu  bю-
yцkdцr.  
Чox  vaxt  aиlяlяr  uшaq  sahиbи  olmaьы  юzlяrи  seчиrlяr.  Amma  heч  bиr 
valиdeyn problemlи uшaьa sahиb olmaьы bиlяrяk vя ya иstяyяrяk seчmяz. Belя 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
167 
bиr vяzиfяyя heч bиr valиdeyn hazыr deyиldиr. Problemlи bиr uшaьa valиdeynlиk 
etmяk, xцsusиlя dя иlk zamanlarda чяtиn, stresslи vя яhval pozucu bиr vяzи-
fяdиr. Autиst uшaьыn doьulmasы иlя aиlяnиn bцtцn hяyatы dяyишиr. Autиst uшaq-
larыn  valиdeynlяrиnиn  yaшadыqlarы  чяtиnlиklяrиn  heч  bиrиnи  tиpиk  uшaьa  sahиb 
valиdeynlяr yaшamыrlar. Чцnkи autиst uшaьыn ehtиyaclarы tиpиk uшaьыn ehtиyac-
larыndan  чox  fяrqlиdиr.  Buna  gюrя  dя  autиst  uшaьыn  aиlяsиnиn  dиgяr  aиlяlяrя 
nиsbяtяn daha чox sosиal dяstяyя ehtиyacы olur. Autиzmи dяrhal qяbul etmяk 
lazыmdыr. Unutmaq olmaz kи, problemlи bиr uшaьa sahиb olmaq hяr шeyиn so-
nu demяk deyиl. Valиdeynlяrиn qяbul etmяyи tяxиrя salmasы, problemи orta-
dan  qaldыrmayacaq.  Яksиnя,  onlar  daha  sonra  autиzmи  qяbul  etmяk  цчцn 
иtиrdиklяrи zamana gюrя kяdяrlяnяcяklяr. Valиdeyn uшaьыnыn dиaqnozunu nя 
qяdяr erkяn qяbul edяrsя, onun vя uшaьыnыn vяzиyyяtи bиr o qяdяr yaxшы ola-
caq. Uшaq иnkышafы mцtяxяsиslяrиnиn, pedaqoq vя psиxoloqlarыn valиdeynlяrlя 
bиrgя  apardыьы  uьurlu  иnkишafetdиrиcи  tяdbиrlяr  nяtиcяsиndя  чox  az  tяsadцf 
olunmasыna  baxmayaraq,  autиzmиn  tяsиrиndяn  xиlas  olub  normal  hяyata 
qovuшan autиzmlи uшaqlar da vardыr. 
Мягалянин актуаллыьы. Autиzm hяyatыn иlk цч иlи яrzиndя meydana чыxan 
vя  bцtцn  hяyat  boyu  davam  edяn,  иctиmaи  qarшыlыqlы  mцnasиbяtlяr,  sosиal-
laшma, dиl, цnsиyyяt sahяlяrиndя problemlяr, tяkrarlayыcы davranыш vя mяh-
dud maraq daиrяsи иlя xarakterиzя olunan иnkишaf pozuntusudur.  
Мягалянин  елми  йенилийи.  Autиzmlи  fяrdlяr  иlk  vaxtlar  иnsanlarla  sosиal 
qaршыlыqlы mцnasиbяtlяr  qura bиlmяdиklяrи, цnsиyyяtя gиrmяdиklяrи цчцn on-
larda  яqlи  иnkишaf  gerиlиyи  olduьu  dцшцncяsиnи  yaratmaqdadыr.  Lakиn  hяr 
autиst fяrd яqlи иnkишafdan gerи qalmыr.  
Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги. Autиst uшaq vя yenиyetmяlяrиn 
sosиal adaptasиyasыnыn yaxшыlaшdыrыlmasы mяqsяdиlя pedaqoq vя  psиxoloqlar 
tяrяfиndяn aparыlan korreksиya цsulu, qrup terapиyasы vя fяrdи mяшьяlяlяrиn 
keчиrиlmяsи xцsusи яhяmиyyяt kяsb edиr. Sяbr vя proqramlы шяkиldя aparыlan 
xцsusи  tяlиm-tяrbиyя  vasиtяsиlя  autиzmlи  uшaqlara  gцndяlиk  hяyat  bacarыq-
larыnы, danышmaq vя цnsиyyяt qurmaq bacarыqlarыnы aшыlamaq mцmkцndцr. 
 
Ядябиййат 
 
1. Aчыq Cяmиyyяt Иnstиtutu – Yardыm Fondu. Uшaq инkишafы меtodиkasы. 
Bakы, 2011.  
2. Azяrbaycana Bиrgя Yardыm (UAFA). Xцsusи ehtиyacы olan uшaqlarыn 
иnkишafыna daиr rяhbяrlиk. Bakы, 2009. 
3. Fazlыoьlu Yeшиm, Eшme-Yurdakul Meral. Otиzm. Иstanbul, 2005.  
4.  Jaquelyn  Mc  Candless.  Otиzmи  Шиmdи  Yen  –  Aчlыk  Чeken  Beyиnler. 
Иstanbul, 2007.   
5.  Kayaoьlu  H.,  Gюrцr  Ю.,  Otиstиk  Чocuklar  Nasыl  Юьrenиr?  Ankara, 
2008.  
6. www.autиstиca.org.uk 
7. www.az.wиkиpedиa.org 
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
168 
 
                              Т. Вердиева 
 
Cиндром аутизма 
 
Резюме 
 
Социальная  адаптация  детей,  нуждающихся  в  специальном  уходе,  их 
интеграция в общество, развитие их привычек самообслуживания, просве-
щение родителей для этой цели находится в центре внимание педагогов и 
психологов. 
В этой статье доказывается, что коллективние игры, одиночные и груп-
повые  игры,  прогулки  на  открытом  вохдухе,  а  также  простые  экскурсии 
играют важную роль в процессе социальной адаптации подростков аутис-
тов. Несмотря на то, что такие факты встречаются не часто. Есть много та-
ких  детей,  которые  избегают  дальнейшее  развитие  аутизма  и  восстанав-
ливают нормальной образ жизни в результате мер, успешно предпринятых 
специалистами по развитию детей и родителями. 
                                                                                          
   T.Verdиyeva 
 
Autиsm syndrome 
 
Sуммрй  
 
The  socиal  adaptatиon  of  the  chиldren  who  are  иn  need  of  specиal  care, 
theиr  иntegratиon  иnto  the  socиety,  the  иmprovement  of  theиr  self-servиce 
habиts, the enlиghtenment of the parents to meet these purposes are central 
for the attentиon of tutors and psychologиsts.  
Ыn  the  artиcle,  иt  иs  clearly  proved  that  collectиve  games,  personal  and 
group  actиvиtиes,  walks  иn  the  open  aиr,  as  well  as  excursиons  play  an 
иmportant  role  иn  the  process  of  socиal  adaptatиon  of  these  autиstиc 
teenagers. Though иt иs not a commonly found fact, there are many chиldren 
who escape further development of autиsm and joиn back theиr famиlиes as a 
result  of  иmprovиng  measures  successfully  arranged  by  the  chиld-growth 
specиalиsts together wиth the parents.  
 
Редаксийайа дахил олуб: 07.02.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
169 
  
S
S
ö
ö
h
h
b
b
ə
ə
t
t
 
 
q
q
a
a
y
y
d
d
a
a
l
l
a
a
r
r
ı
ı 
                   
                                                                              Orxan Oruczadə, 
                                                                            ADPU-nun magistrанты 
                                                       е-маил:[e-mail]   
    Rəyçilər: психол.ц.е.д., prof. İ.М.Novruzlu, 
                    психол.ц.е.д.,дос. U.М.Qəzvini               
 
Açar  sözlər:  ünsiyyət,  psixoloji  baryer,  ünsiyyət  mədəniyyəti,  tənqid, 
 
 
s
s
ю
ю
h
h
b
b
я
я
t
t
 
 
q
q
a
a
y
y
d
d
a
a
l
l
a
a
r
r
ы
ы
 
 
 
Ключевые   слова:  общение,  психологический  барьер,  культура 
общение, критика, о правилах  разговора 
 
Key  words:    communication,  the  psychological  barrier  of  communication, 
culture of communication, criticism, rules of conversation 
 
Yəqin, hər kəs çox sevdiyi bir adama öz məhəbbətini izhar etməyin, yəni cə-
misi  bir  neçə  sadə  sözdən  ibarət  olan  «Mən  səni  sevirəm»  cümləsinin,  daha 
doğrusu,  ifadəsinin,  hətta  ən  qəliz  riyazi  formulun  ifadəsindən  də  qat-qat  ağır 
bir iş olduğunu bilir. Bəs, ayrı-ayrı fikirlərin ifadəsi arasındakı bu cür fərq hara-
dandır? 
Məsələnin mahiyyəti, elmdə «psixoloji baryer» adlandırılan faktorlar qrupu-
nun təsiri ilə əlaqədardır. Belə ki, burada fərd yüzlərlə faktorları beynində gö-
tür-qoy  edir  ki,  məsялян,  fikrini  hansı  vaxtda  və  yerdə,  necə,  hansı  formada 
ifadə  etsin  ki,  tərəf-müqabilin  ona  reaksiyası  gözlədiyi  kimi  olsun  və  ya  heç 
olmazsa,  olan  münasibətə  xələl  gətirməsin,  özü  barədə  olan  təsəvvürü 
dəyişməsin  və s.  Özü  də  burada  əsas  problem  ondan  ibarətdir  ki,  bu  kimi 
məsələlərdə konkret resept və standart modellər mövcud deyil və buna görə də 
eyni bir ifadə forması, tərzi, eyni bir fikir birinin xoşuna gəldiyi halda, digərini 
cin  atına  mindirə  bilər.  Yaxud,  eyni  qayda  ilə  burada  həmin  fikrin  kimin 
dilindən səslənməsi məsələsi də əvəzolunmaz rola malikdir. Belə ki, məsялян, 
hansısa eyni bir cümlənin qadın,  yoxsa kişi dilindən səslənməsi eyni səciyyəli 
məsələ  deyil  və  sosial  normalar  çoxdan  hansı  rəftar  və  davranış  modelinin 
qadına,  hansının  kişiyə  məxsus  olması  barədə  qəti  qərarlar  vermişdir.  Məs., 
eynilə həmin bu səbəbdən, birisi əlində lazım olandan da artıq rüşvəti tuta-tuta 
vəzifəli bir adamın qəbuluna girməyə cəsarət  etmir ki, işini düzəltdirsin və  ya 
bir başqası isə əksinə, əlində böyük imkanı, vəzifəsi ola-ola deyə bilmir ki, bu 
qədər versəniz, sizin filan işinizi düzəldərəm.
 
Psixi baryerlər tərəfindən bloklanmış situasiyalar çoxcəhətli və  mürəkkəb-
dir. Bu düyünlərin açılışı barədə şərhə nəzər yetirək. 
Normal halında istənilən ifadə stilinin əsasən iki forması mövcuddur: induk-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
170 
tiv və deduktiv. Bunlardan birincisində əsas fikir söhbətin əvvəlində ifadə olu-
nur, sonra isə müxtəlif arqumentlərlə bu fikir izah edilir, ona aydınlıq gətirilir. 
Bu zaman, adətən, keçid məqsədilə «yəni», «belə ki», «çünki», «məsələn» kimi 
ara sözlərindən istifadə olunur. İkinci variant fikir konstruksiyasında – əvvəlcə 
lazımi arqumentlər, baza fikirlər söylənilir. Yalnız bundan sonra onlar ümumi-
ləşdirilərək, əsas fikir çıxarılır. Bu halda adətən, «beləliklə», «bir sözlə», «əlqə-
rəz», «yekun olaraq», «deməli» və s. kimi ara sözlərindən istifadə edilir. 
Adi  həyatda  və  ədəbiyyatda  fikir  konstruksiyasının  belə  bəsit  modelindən 
çox  az  halda  istifadə  olunur.  Belə  ki,  onlardan  adətən  qarışıq  formada,  yəni 
kombinasiyalı variantda istifadə edilir.
 
Söhbət zamanı tənqid (irad) qaydaları  mühüm əhəmiyyətə  malikdir. Tərif 
fonunda deyilən tənqid az qıcıqlandırıcı təsir göstərir və effektlidir. Bunun üçün 
tərəfdaşın  qüsurlarını qabartmazdan əvvəl  onun  müsbət  cəhətləri də sadalanır; 
sizə  vurduğu  ziyanı  müzakirəyə  çıxarmazdan  əvvəl,  nə  vaxtsa  etdiyi  hörmət, 
yaxşılıq,  verdiyi  xeyir  və s.  də  etiraf  olunur;  işinin  zəif  tərəfləri  ilə  birlikdə 
müsbət kimi yozula bilinəcək tərəfləri də qeyd edilir və s. Bu, tənqidə obyektiv-
lik donu geydirir və məsələyə hərtərəfli nəzər saldığınız təəssüratı formalaşdırıb 
tərəfdaşın sizi birtərəfli münasibətdə, ədalətsizlikdə ittiham etməsinin qarşısını 
alır, müqavimət hissini zəiflədir. 
Özünütənqid  fonunda  deyilən  tənqid  də  analoji  effektlidir.  Bu  halda  etiraf 
olunur ki, düzdür siz özünüz də həmin məsələdə ideal deyilsiniz, sizin də bu sa-
hədə qüsurlarınız olmamış deyil, lakin hər halda, bu qüsurlar, zəifliklər, çatış-
mazlıqlar və s. onda da var. Ələlxüsus, rəqibin sizə irad tuta biləcəyi məsələləri 
tapıb ondan qabaq etiraf etmək, sadalamaq, tənqid qarşısında onu əli-qolu bağlı 
vəziyyətdə qoyur, əks-hücumunu qabaqcadan bloklaşdırır. 
Tənqid  zamanı,  eyni  zamanda,  tərəfdaşa  geri  çəkildiyi  halda  öz  «simasını 
xilas» üçün şans verilməlidir, yəni məsələ elə qurulmalıdır ki, geri çəkildikdə o, 
özünü  alçalmış  hiss  etməsin,  pərt  vəziyyətə  düşməsin,  gələcəkdə  başqalarının 
tənə, məsxərə obyektinə çevriləcəyini düşünməsin. Tənqidinizlə onun alçalma-
sını istəyirsinizsə, bu başqa məsələ. Lakin sizə lazımdırsa ki, hansısa bir müba-
hisəni həll edəsiniz, kiməsə hansısa fikri qəbul etdirəsiniz, kimisə öz tərəfinizə 
və  ya  sizə  lazım  olan  yola  çəkəsiniz,  bu  zaman  artıq  onun  geri  çəkilməsinə 
paralel olaraq təzyiqi artırmaq yalnız ümumi işin ziyanınadır ki, xeyrinə deyil. 
Deyilən məsələ güclü psixoloji baryer effektinə malikdir və əksər insanları öz-
lərinin  gün  kimi  aydın  görüb,  bildikləri  mövqeni  qəbul  etməkdən  çəkindirən 
başlıca faktordur. Yəni  insanlar başa düşdükdə ki,  bu mövqeyi,  bu fikri  qəbul 
etmək,  onun  həqiqiliyini  etiraf  etmək  onları  başqalarının  yanında  alçaldacaq, 
onların mənliyinə xəsarət toxunduracaq, o zaman həqiqəti öz şəxsi maraqlarına 
qurban verərək, «öldü var, döndü yoxdur» yolunu seçib, belə deyilsə «son dam-
la  qanına  qədər»  vuruşmağı  üstün  bilirlər.  Çünki  müqayisə  edib,  geri  çəkil-
məyin ziyanının, öz yerində qalarkən aldığı zərbələrdən daha böyük olduğunu 
öz-özü  üçün  müəyyən  edir,  əksinə,  geri  çəkildiyi  halda  onun  təhlükəsizliyinə 
təminat  verdikdə,  bunu  etibarlı  şəkildə  sığortaladıqda  tərəfdaş  geri  çəkilməyi, 
güzəştə  getməyi  mümkün  variantlardan  biri  kimi  nəzərdən  keçirə  bilir  və  çox 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014