Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
66 
иmkanы  vermяk  mяqsяdи  иlя  olduqca  aшaьы  tяhsиl  haqqы  tяyиn  olunmuшdu. 
Yenи  tиplи  mяktяbи  1  real  sюbяsи  olmaьla  Qubada  aчmaq  nяzяrdя  tutul-
muшdu.  Bakыdaкы  qadыn  vя  kиши  эиmnazиyalarы  da  yenи  tиplи  mяktяblяr  иdи. 
Kиши gиmnazиyalarы 2 шюbяdяn — humanиtar vя real, qadиn gиmnazиyasы иsя 
yalnыz humanиtar шюbяdяn иbarяt иdи. ADR hюkуmяtиnиn 24 avqust 1918-cи 
иldя  qяbul  etdиyи  qanuna  яsasяn,  maarиf  sиstemи  mиllиlяшdиrиlmяyя  baшlan-
mышdы.  ADR  parlamentиnиn  qяbul  etdиyи  qanuna  яsasяn,  Бakыdakы  qadыn 
gиmnazиyalarыn huquq vя sяlahиyyяtlяrи kиши gиmnazиyalarыnыn huquqlarи иlя 
eynиlяшdиrиlmишdи.  Bu  qыzlаr  orta  tяhsиl  aldыгdan  sonrа  alи  tяhsиl  almaq  иm-
kanи  verилиrdи.  Bundan  baшqa,  ADR  hюkуmяtи  Balaxanы  realnы  mяktяbиnи 
qadыn  gиmnazиyasы  иlя  bиrlяшdиrиb,  oьlanlarla  qиzlarыn  bиrgя  tяhsиl  almasыны 
hяyata keчиrmишdи. ADR hюkуmяtи aьиr malиyyя чяtиnlиklяrиnя baxmayaraq, 
dюvlяt  bцdcяsиndяn  maarиf  сащясиня  xeylи  vяsaиt  айрылмасына  daha  чox 
цstцnlцk    verиrdи.  1919-cu  иldя  dюvlяtиn  665  mиn  manat  иllиk  bцdcяsиndяn 
tяhsиl  цчцn  75  mиn  manat  pul  ayыrmышdы.  Mяhz  buna  gюrя  dя  ADR  qыsa 
mцddяtdя maarиf sahяsиndя gюrцnmяmиш naиlиyyяtlяr яldя etdи.    
Hюkуmяt xalqиn mиllи ruhuna uyьun olmayan mяktяblяrиn adlarыnы dя-
yишdиrmяklя  yanaши,  hяm  dя  mяzmun  dяyишиklиyиnя  mцmkцn  qяdяr  daha 
чox sяy gюstяrиrdи. M.Я.Rяsulzadя йазырды: «Bиzиm yaratыьыmыz respublиkada 
heч  bиr  elmи  mцяssиsя,  mяktяb,  maarиf,  tяlиm  vя  tяhsиl  ocaьlarы    heч  bиr 
sиnfиn  haqlы  vя  haqsыz  tяlяblяrиnиn  яsиrи  olub  ona  tabe  edиlmиrdи.  Яksиnя, 
mцяllиm vя alиmlяrя genиш mцstяqиllиk verиlяrяk bиrcя шey tяlяb edиlиrdи: na-
muslu  azяrbaycanlы  vяtяndaшlarы  tяrbиyя  etmяk,  mяktяb  programlarы  mиllи 
ruhla olub gяnc nяslи kюlяlиk psиxologиyasыndan azad etmяlи иdи». 
1918-cи  иlиn  dekabrиnda  Ы  kиши  gиmnazиyasиnda  dяrslяr  tцrk  dиlиndя  apa-
rыlmaьa baшlayиr  vя mцsяlman uшaьlarи  цчцn яlиfba sиnfи aчыlыр. ЫЫ kиши gиm-
nazиyasиnda azяrbaycanlы uшaglaр цчцn  dяsrlяr tцrk dиlиndя olмагla яlиfba, 
aшaьы, yuxarы hazыrlыq sиnиflяrи aчыlыr. ADR юzцnцn demokratиk prиnsиplяrиnя 
sadиq  qalaraq  tяdrиs  planыnda  rus  dиlиnи  mяcburи  fяnlяr  sыrasыnda  saxla-
mышdыr.  1919-1920-cи  tяdrиs  иlиndя  «Marиya»  гadыn  gиmnazиyasы  nяzdиndя 
Azяrbaycan  dиlиndя  яlиfba  sиnfи,  hazыrlыq  vя  bиrиncи  sиnflяr  aчыldы.  Gиmna-
zиyanыn  nяzdиndя  VЫЫЫ  sиnfи    bиtиrяn  qыzlara  alи  иbtиdaи  mяktяblяrdя  mцяl-
lиmlиk hцququ verиldи. 
Hюkуmяtиn  maarиf  sahяsиndяkи  fяalиyyяtиnиn  яsas  иstиqamяtиnи  tяhsиlиn 
ana dиlиndя aparыlmasы tяшkиl etsя dя, Azяrbaycanda yaшayan dиgяr mиllяtlя-
rиn tяhsиlиnя dя hюrmяtlя yanaшылырdы. Чar Rusиyasы dюvrцndя aчиlmиш mяk-
tяblяrиn  heч bиrи baьlanыlmыr, onlarda tяhsиl davam edиrdи, яvvяlkи hюkуmяt 
tяrяfиndяn tяsиs edиlmиш sagиrd tяqaцdlяrи dя  qalmaqda иdи.  
Bunlardan  baшqa,  yenи  taqaцdlяr  dя  tяsиs  edиlmишdи.  XMN  parlamentя 
orta mяktяb шagиrdlяrи цчцn 600 dюvlяt tяqaцdцnцn  tяsиsи haqqыnda qanun 
layиhяsи gюndяrmишdи. Tяdqиqatчи шagиrdlяr pul vяsaиtи alиr vя dюvlяt hesabы-
na dяrslиklяrlя tяmиn olunurdular. Иkи nюv tяqaцd tяsиs olunmuшdu; 1) orta 
tяmиnatlы  uшaqlar  цчцn  иldя  1080  rубл  mяblяьиndя  tam  tяqaцd;  2)  orta 
tяmиnatlы  uшaqlar  цчцn  иldя  2400  rubл  mяblяьиndя  natamam  tяqaцd.  Bakи  
шяhяr Upravasыnыn mяktяb шюbяsи dя orta mяktяblяrиn kasыb шagиrdlяrи цчцn 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
67 
tяhsиl haqqы mиqdarыnda шяhяr tяqaцdц tяsиs etmишdи. 
Bu tяqaцd realnы mяktяbdя 25 шagиrdя, Ы kиши gиmnazиyasыnda 5 шagиrdя, 
ЫЫЫ  kиши  gиmnazиyasыnda  3  шagиrdя,  «Mцqяddяs  Nиna»  qadыn  mяktяbиndя  6 
шagиrdя verиlиrdи. Bakы Шollar su kяmяrиnиn aчыlышы mцnasиbяtи иlя dя 5 яlavя 
tяqaцd tяsиs edиlmишdи. Bцtцn bunlar mиllи maarиfиmиzиn dиrчяlmяsиnя tяkan 
verdи. 
Bakы шяhяr Dumasы  28 may 1919-cu иldя Azяrbaycanыn mцstяqиllиyиnиn 
иldюnцmц mцnasиbяtи иlя Bakы mяktяblяrиndя 15 tяqaцd tяsиs etmишdи. Gяn-
cя шяhяr Дumasы 8 aprel 1919-cu иl tarиxlи qяrarы иlя 10 tяqaцd tяsиs etmишdи. 
Orta mяktяblяrиn valиdeyn dяrnяklяrи dя yoxsul uшaqlarыn maddи tяmи-
natы цчцn vяsaиt toplamaq mяqsяdи иlя gecяlяr tяшkиl edиr, loterеyalar keчи-
rиrdиlяr. 
ADR dюvrцndя tяhsиl alan шagиrdlяr юmцrlяrиnиn axыrыna kиmи o dюvrцn 
aшыladыьы mиllи hиssи, azadlыq hяvяsиnи, vяtяnpяrvяrlиk eшqиnи юzlяrиndя yaшa-
dыb saxlaya bиlmишdиlяr.  
ADR  hюkуmяtиnиn  qыsa  bиr  dюvrdя  maarиf  sahяsиndяkи  fяalиyyяtи  onu 
gюstяrиr  kи,  bu  hюkуmяt  uzun  mцddяt  yaшamaq  иmkanиna  malиk  olsa  иdи,  
onun  gюrяcяyи  ишlяr  hяr  hansи  dюvlяtиn  fяalиyyяtи  иlя  mцqayиsяdя  яn  fяxrи 
yerlяrdяn bиrиnи tutardы. Azяrbaycanыn bu dюvrdяkи gюrkяmlи иctиmaи-sиyasи 
vя maarиf xadиmlяrи bцtцn dцnyaya sцbцt eтdиlяr kи, azadlыьы qazanmыш olan 
Azяrbaycan  tцrklяrи  qыsa  mцddяtdя  yцksяk  mяdяnиyyяtя,  maarиfя  vя 
hяqиqи bяшяrи яxlaqa malиk oldular. 
Мягалянин аktuallыьы.  Azяrbaycan  Demokratиk  Respublиkasы  qansыz vя 
qadasыz,  zorsuz  vя  cяbrsиz  йаранмышдыр.  ADR  qиsa  mцddяtdя  bцtцn  sahя-
lяrdя olduьu kиmи,  xalq maarиfи sahяsиndя дя mцtяrяqqи, demokratиk, hц-
manиst иdeyalarы dюnmяdяn hяyata keчиrmяyя baшlamыш, xalqыmыzыn elmиnи, 
maarиfиnи иnkишaf etdиrmяk цчцn bцtцn vаsиtяlяrdяn иstиfadя etmишdиr. ADR 
hюkуmяtи  maarиf  vя  mяktяbиn  xalqыn  taleyиndя  hяlledиcи  rolunu  dяrk  edя-
rяk  aьыr  malиyyя  чяtиnlиklяrиnя  baxmayaraq,  dюvlяt  bцdcяsиndяn  maarиfя 
xeylи  vяsaиt  ayыrmышdы, ona  baшqa  sahяlяrля  мцгайисядя  daha  cox  цstцnlцk 
vermишdи.  
Мягалянин еlmи yenиlиyи. ADR dюvrцndя mяktяblяr mиllиlяшdиrиlmиш, юl-
kяmиzdя maarиf vя mяdяnиyyяt иши Rusиya иlя яlaqяlяrdяn Tцrkиyя иlя mц-
nasиbяtlяr mцstяvиsиnя иstиqamяtlяnmишdи. Mюvcцd olan qadыn gиmnazиyala-
rыnыn  hцquqlarы  kиши  gиmnazиyalarыnыn  hцquqlarы  иlя  eynиlяшdиrиlmяsи  haq-
qыnda  parlament  qanunuнун  verиlmяsи,  qыzlarыn  orta  tяhsиl  aldигdan  sonra 
alи tяhsиl almalarы цчцn иmkan yaraнmышdы. 
Мягалянин  пraktиk  яhяmиyyяtи  вя  тятбиги.  «Azяrbaycan  mяktяb  vя 
pedaqojи fиkиr tarиxи» fяnnиnиn юyrяnиlmяsиndя иstиfadя oluna bиlяr. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
68 
Яdяbиyyat 
 
1. M.Я.Rяsulzadя. Чaьdaш Azяrbaycan яdяbиyyatы, чaьdaш Azяrbaycan 
tarиxи. Bakы, 1991.  
2. Газета «Азербайджан». 1919, 19 марта. 
3.  Azяrbaycan  Demokratиk  Respublиkasы  (Mяqаlяlяr  toplusu).  Bakы, 
1992. 
4. Газета «Азербайджан», 1991, 5 сентября. 
5. Seyиdov. Tцrk  xalqlarыnыn tяrbиyя vя mяktяb tarиxи. Bakы, 1997. 
6. Azяrbaycan Demokratиk Respublиkasы. Azяrbaycan hюkуmяtи: 1918-
1920. Bakы, 1990. 
7. Газета «Знамя труда». 1919, 19 января. 
8. Газета «Единая Россия». 1919, 24 апреля. 
9. Газета «Азербайджан». 1919, 17 октября. 
                                                
 
Ю.Аллахвердиев 
 
Деятельность в области школьного образования и 
развития Азербайджанской Демократической Республики 
 
Резюме 
 
В  статье  отражается  деятельность  азербайджанской  демократической 
республики в области просвещения и развитии школы 1918-1920 годы. 
 
Й.Аллащвердиев 
 
Аътивитес ин тще фиелд оф същоол едуъатион Анд тще девелопмент 
оф тще Азербаижан Демоъратив Републиъ 
 
Summаry 
 
The  actиvиty  of  Azerbaиjan  Democratиc  Republиc  иn  the  fиeld  of 
Educatиon  and  the  development  of  school  иn  the  perиod  of  1918-1920  иs 
reflected иn the artиcle.     
                                                           
 
Редаксийайа дахил олуб: 14.01.2014

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
69 
 
Тяhsиldя иnformasиya vя kommunиkasиya  
texнologиyalarыndan иstиfadя 
 
Чинэиз Hяmzяyев,  
техника цзря фялсяфя доктору, 
ADPU-nun «Hesablama rиyazиyyatы vя 
 иnformatиka» kafedrasыnыn baш mцяllиmи  
е-маил: синэиз55@рамблер.ру 
 
Ряйчиляр: ф.-р.ц.е.д., проф.Щ.И.Асланов 
                 п.ц.ф.д.,дос., С.Ъ-Ъ.Таьыйева 
 
Aчar sюzlяr:  иnformasиya,  kompцter,  иnformasиya  sиstemlяrи,  kommunи-
kasиya, texnologиya, tяhsиl sиstemи, aparat vя proqram vasиtяlяrи. 
 
Ключевые  слова:  информация,  компьютер,  информационные  систе-
мы, коммуникация, технология, система образования, аппаратные и прог-
раммные спедства. 
 
Key  words:  мeans  of  system  of  иnformatиon,  computer,  иnformatиon 
systems, communиcatиon, technology, educatиon, apparatus and program.  
 
Yaxыn keчmишdя иnformasиyanы bцrokratиk fяalиyyяt sahяsи vя qяrarlarыn 
qяbul edиlmяsиnиn mяhdud bиr alяtи hesab edиrdиlяr. Bu gцn иnformasиyaya 
cяmиyyяtиn  иnkишafыnыn  яsas  mяnbяsи,  иnformasиya  sиstemlяrи  vя  texnolo-
gиyalarыna  иsя  иnsanlarыn  яmяk  mяhsuldarlыьыnыn  vя  effektиvlиyиnиn  yцksяl-
dиlmяsиnиn яsas vasиtяsи kиmи baxыlыr. 
Иnformasиya sиstemlяrи vя texnologиyalarы иstehsal, иdarяetmя vя malиyyя 
fяalиyyяtиndя  daha  genиш  иstиfadя  olunur.  Bundan  baшqa,  иnformasиya  vя 
kommunиkasиya  texnologиyalarыnыn  hяyatыmыzыn  dиgяr  sahяlяrиnя  dя  tяsиrи 
gцnц-gцndяn artmaqdadыr. Bu sahяlяrdяn bиrи dя tяhsиldиr. 
Bиldиyиmиz  kиmи,  иnformasиya  texnologиyalarы  иnformasиyanыn  formalaш-
masы,  tяшkиlи,  emalы,  yayыlmasы,  иstиfadяsи  mяqsяdи  иlя  onun  шяkиldяyишmяsи 
цsullarы sиstemиdиr. 
Tяhsиldя  иstиfadя  olunan  bцtцn  иnformasиya  vя  kommunиkasиya  vasиtя-
lяrиnи иkи tиpя bюlmяk olar: aparat vя proqram. 
Aparat vasиtяlяrиnя aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar: 
Kompйуter – иnformasиyanы emal edяn unиversal qurьu. 
Prиnter – шagиrdlяr vя ya mцяllиm tяrяfиndяn tapыlan vя yaradыlan иnfor-
masиyanы  kaьыz  цzяrиnя  qeyd  etmяyя  иmkan  verиr.  Mяktяblяrdя  rяnglи 
prиnterlяrиn иstиfadяsи daha mяqsяdяuyьundur. 
Proyektor  –  mцяllиmиn  ишиnиn  daha  яyanи  olmasыnы  tяmиn  edиr,  bundan 
baшqa ишиnиn nяtиcяlяrиnи bцtцn sиnfя nцmayиш etdиrmяk иmkanы verиr. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
70 
Telekommunиkasиya  bloku  –  юlkя  daxиlи  vя  цmumdцnya  иnformasиya 
resurslarыna  qoшulmaq,  dиstant  tяhsиl  vя  dиgяr  mяktяblяrlя  иnformasиya 
mцbadиlяsиnя иmkan  verиr. 
Mяtn иnformasиyalarыnыn daxиl olunmasы vя ekran obyektlяrиnиn иdarяsи 
цчцn qurьular – klavиatura vя sичan. 
Vиzual  vя  audиo  иnformasиyanыn  yazыlmasы  (daxиl  edиlmяsи)  qurьularы 
(skaner, kamera, audиo vя vиdeomaqnиtofon) яtraf alяmиn obrazlarыnы tяdrиs 
prosesиnя bиlavasиtя gяtиrmяk цчцn иstиfadя olunur. 
Verиlяnlяrи  qeyd  edяn  qurьular  tяdrиs  prosesиnя  daxиl  edиlmиш  mцxtяlиf 
fиzиkи, kиmyяvи, bиolojи, ekolojи proseslяrи mцшahиdя etmяk иmkanы yaradыr. 
Kompйутер vasиtяsиlя иdarя olunan qurьular avtomatиk иdarяetmя prиn-
sиplяrиnи vя texnologиyalarыnы mцxtяlиf qavrama sяvиyyяsиnя uyьun шagиrdlя-
rиn mяnиmsяmяsи иmkanыnы yaradыr. 
Sиnиfdaxиlи  vя  mяktяbdaxиlи  kюmpйуter  шяbяkяsяи  иnformasиya,  texnиkи 
vя  vaxt  resurslarыndan  sяmяrяlи  иstиfadя  etmяk  иmkanы  yaradыr,  qlobal 
иnformasиya шяbяkяsиndяn цmumи иstиfadя иmkanыnы tяmиn edиr. 
Audиo-vиzual vasиtяlяr tяhsиlиn vя kцtlяvи tяdbиrlяrиn effektиvlиyиnи tяmиn 
etmяk цчцn kommunиkatиv mцhиt yaradыr. 
Proqram vasиtяlяrиnя aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar: 
Цmumи  иstиfadя  vя  aparatlarla  baьlы  (drayverlяr  vя  s.)  bцtцn  nюv 
иnformasиya иlя ишlяmяk иmkanы yaradыr. 
Иnformasиya  mяnbяyи  –  kompakt  dиsklяrdя  olan  иnformasиya  bazalarы, 
иnformasиya saytlarы vя Иnternet axtarыш sиstemlяrи иlя иш иmkanlarы yaradыr. 
Vиzual  konstruktorlar  –  rиyazи  vя  fиzиkи  reallыьы  яks  etdиrяn  яyanи  vя 
sиmvolиk modellяrи qurmaq vя bu modellяrlя eksperиment aparmaq иmkanы 
verиr. 
Trenajorlar – иnformasиya obyektlяrи иlя avtomatиk иш qabиlиyyяtиnиn ya-
radыlmasы иmkanы verиr: mяtnиn yыьыlmasы, ekranda olan qrafиk obyektlяrlя иш 
vя s. 
Test  mцhиtи  –  иnфormasиya  obyektlяrи  иlя  avtomatиk  иш  vяrdишlяrиnя 
yиyяlяnmяk цчцn иstиfadя olunur. Bu zaman шagиrд tapшыrыьы tam olaraq vя 
ya  hяmиn  tapшыrыьыn  bиr  hиssяsиnи  kompйуter  vasиtяsи  иlя  alыr  vя  ишиn  yerиnя 
yetиrиlmяsиnиn nяtиcяsи kompйуter tяrяfиndяn yoxlanыlыr. 
Kompleks  tяlиm  paketlяrи  (elektron  dяrslиklяr)  yuxarыda  adlarы  чяkиlяn 
proqram vasиtяlяrи toplusudur. 
Иnformasиya  иdarяetmя  sиstemlяrи  tяhsиldя  ишtиrak  edяn  bцtцn  tяrяflяr 
arasыnda иnformasиya axыnlarыnыn keчmяsиnи tяmиn edиr.  
Ekspert sиstemlяrи – mцtяxяssиs ekspertиn bиlиklяrиnи hяr hansы bиr pred-
met oblastыnыn mяsяlяlяrиnиn hяllи цчцn иstиfadя edяn proqram sиstemиdиr. 
Yalnыz adlarы yuxarыda чяkиlяn bцtцn aparat vя proqram vasиtяlяrи kom-
pleksиndяn  dцzgцn  vя  yerиndя  иstиfadя  etmяklя,  mцasиr  tяhsиl  sиstemиnиn 
qarшыsыnda bцtцn vяzиfяlяrи yerиnя yetиrmяk olar. 
Mяqalяnиn aktuallыьы. Мцasиr tяhsиl sиstemиndя иnformasиya vя kommu-
nиkasиya texnologиyalarыndan genиш иstиfadя edиlmяsиnиn vacиblиyи. 
Mяqalяnиn elmи yenиlиyи. Мцasиr tяhsиl sиstemиnиn qarшыsыnda duran bюyцk 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
71 
vяzиfяlяrи yerиnя yetиrmяk цчцn tяhsиldя иstиfadя olunan bцtцn иnformasиya 
vя kommunиkasиya vasиtяlяrи araшdыrыlыr. 
Mяqalяnиn  praktиk  яhяmиyyяtи.  Тяhsиl  sиstemиnиn  bцtцn  pиllяlяrиndя 
иnformasиya  vя  kommunиkasиya  texqologиyalarыndan  иstиfadя  qaydalarы 
verиlmишdиr. 
 
Яdяbиyyat 
 
1. Kяrиmov S.Q. vя b. Иnformatиka. Bakы: UnиPrиnt, 2010. 
2. Kяrиmov S.Q. Иnformasиya sиstemlяrи vя verиlяnlяr bazasы. Bakы: Elm, 
1999. 
3. Hяmиdov S.S. Taьыyeva Z.Я. Иnformasиya sиstemlяrи vя onlarыn texno-
logиyasы, Bakы: ADPU, 2001. 
4.  Симонович С.,  Евсеев  Г.  и  др.  Практическая  информатика.  Инфор-
ком-Пресс, 2001. 
5.  Симонович  С.,  Евсеев  Г..  Специальная  информатика.  Инфорком-
Пресс, 1998. 
6.  Информационные  процессы  в  различных  сферах  деятельности  // 
Сайт о коммуникативных процессах. 
7.  Уваров  А.  Информатика  в  школе:  вчера,  сегодня,  завтра  //  Инфор-
матика и образование, 1990, №4. 
 
Ч. Гамзаев  
 
Использование информационных и  
коммуникационных технологий в обучении 
Резюме 
 
В  статье  описываются  информационные  технологии  в  обучении. 
Рассматриваются  все  средства  ИКТ.  Дается  разъяснение  по  каждому  из 
средств и их использованию в обучении. 
 
Ch. Hamzayev  
 
Usage иn the educatиon from technologиes  
of иnformatиon and communиcatиon 
Суммарй 
 
Ыnformatиon technologиes used иn the educatиon are descrиbed. All means 
of  the  systems  of  иnformatиon  and  communиcatиon  are  looked  through. 
Each of them and иs explaиned about usage иn the educatиon.  
 
Редаксийайа дахил олмуш: 27.02.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
72 
Savad təlimi dövrü və şagird intellekti 
 
Şəlalə Nəbiyeva, 
педагоэика цзря фялсяфя доктору, 
ADPU-nun Azərbaycan dili  
və onun tədrisi metodikası 
kafedrasının dosenti 
e-mail: shelalexalil@ rambler.ru 
 
Ряйчиляр: п.ц.ф.д., дос.П.Ш.Пашайева 
                п.ц.ф.д., дос.Ф.А.Сяфярлийева 
 
Açar sözlər: аna dili,  intellekt, 
nəzəri mülahizələr, düşüncə, bacarıq. 
 
 Key words: мother  тongue, intelligence, theoretical considerations, the 
beauty of language, thinking skills. 
 
 Ключевые  слова:  родной  язык,  интеллект,  теоретические  соображе-
ния, красота языка, навыки мышления.   
 
Azərbaycan Respublikasında Ümumi Təhsilin Milli Kurrikulumu sənədi ar-
tıq təkcə məktəblərə deyil, nəşriyyat orqanlarına da təsir etmişdir. Insanlar bir 
həqiqəti dərk etməyə başlamışlar ki, uşaq intellektinə təsir etmək ona hazır bi-
liklər verməkdən daha faydalıdır. Bu əyləncəli kitabların əksəriyyəti təbiət elm-
lərinə  aiddir.  Xüsusilə  uşaqlarda  riyazi  təsəvvürlərin  inkişaf  etdirilməsinə 
hesablanmışdır.  
Bu deyimlərdə diqqəti cəlb edən əsas  cəhət riyaziyyat  elminin şagird intel-
lektinə güclü təsir etmək imkanlarıdır. Belə olan tərzdə ana dilinin tədrisi prose-
sində  riyaziyyat  elementlərini  tətbiq  etmək  faydalı  olar.  Uşaqların  çox  sеvdiyi 
rəqəmlərlə  məktublaşmaq  məşğələsini  sinfə  gətirmək  mümkündür.  Oyunun 
qaydası  belədir  ki,  hər  rəqəm  bir  hərfi  əvəz  edir.  Sonra  həmin  rəqəmləri  hərf 
əvəzinə bir-birinin ardınca yazıb söz almaq mümkü olur. Məsələn, 1 rəqəmi A 
hərfini, 2 N hərfini, 3 T hərfini və s. göstərir.  
 
A      N       T 
Əgər biz ―ana‖ sözünü yazmaq istəyiriksə 121 rəqəmini, ―ata‖ sözünü yaz-
maq  istəyiriksə  131  rəqəmini  yazırıq.  Riyaziyyat  elementlərindən  ana  dilinin 
başqa dərslərində də istifadə etmək olar. 
Müasir Avropa təhsili fənlərin inteqrasiyasını tələb edərkən məhz bu məq-
sədləri nəzərdə tutur.  
Müasir  mərhələdə  bu  həqiqəti  dərk  edən  bir  sıra  nəşriyyatlar  uşaqlar  üçün 
nağıl  kitabları  çap  edərkən  oxucuların  intellektinə  təsir  edən  suallardan  yarar-
lanırlar. Məsələn, ―Qələm‖ nəşriyyatı yüz sevimli nağıl kitabının sonunda aşa-
3 
2 
1 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
73 
ğıdakı sual və tapşırıqları vermişdir.  
* Nağıldakı obrazların adları; onlarda bəyəndiyin və bəyənmədiyin keyfiy-
yətlər hansıdır? Nəyə görə?  
*Özündə bəyəndiyin və bəyənmədiyin xüsusiyyətlər varmı? Hansılardır? 
*Nağıldakı hər hansı hadisəni dəyişmək istərdinmi və necə? 
*Nağıl haqqında duyğularınla bağlı şeir yaza bilərsənmi? 
*Nağılda hansı bölmələr xoşuna gəldi və ya gəlmədi? Nə üçün? 
*Nağılda  sənə  qeyri-adi  görünən  hadisə  və  obrazlar  hansılardır?  Hansı  cə-
hətlərinə  görə  onları  qeyri-adi  hesab edirsən? Həyatda bu obrazlara və  hadisə-
lərə rast gəlmək olarmı?                           
* Hadisələrin baş verdiyi məkanları ardıcıllıqla sadalaya bilərsənmi? 
* Nağılda rastlaşdığın yeni sözlər və onların mənalarını yaza bilərsənmi? 
* Nağılla bağlı ssenari yazmalı olsan, hadisə və qəhrəmanları necə seçərdin? 
*Nağılın müəllifi sən olsaydın, kitaba hansı adı verərdin? Nəyə görə? 
*Nağılda ən çox sevdiyin bənzətmə hansıdır? 
*Nağıldakı qəhrəmana məktub yazsan, nə yazardın? 
*Nağılı oxuduqdan sonra hansı nəticəyə gəldin? 
*Kitabın üz qabığını sən necə çəkərdin? 
*Nağılı sən yazsaydın, sonunu necə bitirərdin? 
Burada  şagird  intellektinin  şüurluluğu  problemi  ortaya  çıxır.  Şagirdин  çox 
faktları bilən, elmdən və ədəbiyyatdan tam məlumatı olan bir insan kimi yox, öz 
intellektini  cəmiyyətin  inkişafına  yönəldən  bir  şəxsiyyət  kimi  yetişməsi  prob-
lemi qarşıya çıxır. ―İntellekt-ümumi halda psixi mexanizmlər sistemidir, hansı 
ki, baş verənlərin (hadisə və təzahürlərin) fərdin (individin) daxilində subyektiv 
mənzərəsini əks etdirmək (qurmaq) imkanlarını müəyyənləşdirir. Belə subyek-
tiv mənzərə  özünün ali formalarında şüurlu ola bilər,  yəni  hər bir  əşya, hadisə 
və  təzahür  haqqında  onun  mahiyyətindən  irəli  gələn  universal  fikir  müstəqil-
liyini özündə ehtiva edə bilər. Deyilənlərdən belə bir nəticə çıxır ki, şüurlulu-
ğun, eləcə də ağılsızlığın psixoloji köklərini intellektin quruluş və fəaliyyət (iş-
ləmə) mexanizmlərində axtarılması təbiidir‖ (2,11). 
Dünya təhsil sistemi bizim bu günün ―müasir təlim texnologiyaları‖ adlan-
dırdığımız  metodika  ilə  çoxdan  tanışdır.  Bu  gün  həmin  metodikanın  yalnız 
mövcud qaydalarını öyrənib tətbiq etməklə kifayətlənsək, bunu məqbul saymaq 
olmaz. Deməli, biz bu texnologiyaları tam mənimsəməklə yanaşı, ona yeni, da-
ha optimal versiyalar əlavə etməliyik.  
Müasir dünya təcrübəsi  göstərir ki, şagirdin hər hansı bir problemi həll et-
məsi  üçün şüurlu  olması  vacibdir.  Lakin  bu azdır. Şagirdə  özünün şüurunu tə-
mizləməyi və ona nəzarət etməyi öyrətmək lazımdır. Buna özünüdərk deyirlər. 
Şagirdə  özünün  düşünmək  qabiliyyətlərini  yoxlamaq  vərdişləri  də  aşılamaq 
lazımdır.  
Şagird  intellektinə  xüsusi  önəm  verən  K.D.Uşinski  göstərirdi  ki,  ―..uşağın 
beyninə  bilikləri  mənimsəmək,  yadda  saxlamaq,  hafizədə  möhkəmləndirmək 
üçün  müəllimə  hazır  halda  verilmiş  canlı  bir  qurğu  kimi  baxmaq  olmaz. 7-11 
yaşda  uşağın  beyni  coşğun  inkişaf  prosesindədir.  Ona  görə  də  əgər  müəllim 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
74 
uşağın  sinir  sisteminin  və  beyin  yarımkürələrinin  qabığının  inkişaf  etdirilməsi 
qayğısına qalmağı unudursa, təlim uşağı kütləşdirir» (3, 114) . 
Təlim biliklərin fasiləsiz toplanmasından, hafizənin məşqindən, kütləşdirici, 
keyləşdirici, heç kimə lazım olmayan, uşağın həm sağlamlığına, həm də əqli in-
kişafına zərərli təsir edən əzabvericilikdən ibarət olmamalıdır. Suxomlinski ya-
zırdı ki, mən elə bir məqsədə nail olmağa çalışırdım ki, təlim uşağın inkişafına, 
onun ağlının zənginləşdirilməsinə təsir edən mənəviyyatın bir hissəsi olsun. O, 
müəllimlik  illərini  xatırlayaraq  göstəriridi  ki,  əzbərləmə  yox,  oyun,  nağıl,  gö-
zəllik, musiqi, fantaziya, yaradıcılıq aləmində keçən coşğun intellektual həyat-
mənim yetişdirmələrimin təlimi belə idi. 
O, göstərirdi ki, müşahidə etmək, düşünmək, mühakimə yürütmək, əmək se-
vincini hiss etmək və yaratdığı ilə fəxr etmək, insanlar üçün gözəllik və sevinc 
yaratmaq, bu  yaradıcılıqda səadət  tapmaq, təbiətin, musiqinin, incəsənətin gö-
zəlliyinə heyran olmaq, bu gözəllikdə özünün mənəvi aləmini zənginləşdirmək, 
başqa adamların sevincinə və kədərinə şərik olmaq, onların taleyindən öz şəxsi 
taleyi kimi həyəcanlanmaq-mənim tərbiyə idealım belə idi.  
Müasir  təlim  texnologiyalarının  əsas  elementlərindən  biri  bundan  iba-
rətdir ki, biz uşağa öyrənməyin yollarını öyrətməliyik. Yalnız bu yolla onla-
rın  “kəşf  etmək”,  yaradıcılıq  axtarışları  axtarmaq  və  beləliklə,  intellektlə-
rinin qayğısına qalmaqlarına nail ola bilərik. Bu cəhətlər dünyanın qabqcıl 
fikirli insanlarını çoxdan düşündürdü. Suxomlinski yazırdı: “...təcrübə gös-
tərir ki, ibtidai məktəb hər şeydən əvvəl öyrənməyi öyrətməlidir». Bu barə-
də Y.A.Komenski, K.D.Uşinski, F.A. Distorvet də yazmışdır. Ibtidai mək-
təbin  qarşısında  duran  əsas  vacib  məsələ  uşaqlara  müəyyən  dairədə  möh-
kəm bilik və bacarıq verməkdir. Öyrənmək bacarığına biliklərə yiyələnmək-
lə bağlı olan bir  sıra bacarıqlar; oxumaq, yazmaq,  ətraf aləmdə baş verən 
hadisələri müşahidə etmək, fikirləşmək və fikri sözlə ifadə etmək bacarıqları 
daxildir. Bu bacarıqlar obrazla deyilərsə, elə alətlərdir ki, bunlarsız biliklərə 
yiyələnmək olmaz.  
Öyrənilən problemin əsaslı araşdırılması təlim prosesinə yanaşmanın xü-
susi bir formasıdır. Bunun “xüsusiliyi” ondan ibarətdir ki, şagird məlumat 
və  informasiyaları,  terminləri  və  qaydaları  yadda  saxlamaqdan  daha  çox 
oxuduqlarını  real  həyatı  problemlərin  həllinə  yönəltməyi  bacarmalıdır.  O, 
mətn,  mövzu  üzərində  ənənəvi  qaydada  işləməməli,  biliklərinи  konkret 
probleminin  əsas  cəhətlərinin  aydınlaşdırılmasına  yönəltməlidir.  Yuxarıda 
misal gətirdiyimiz kitablarda verilən sualların və tapşırıqların uğurlu olması 
da  bununla  bağlıdır.  Öyrənmə  nəzəriyyəsi  dünya  pedaqoji  fikrinin  və 
psixoloqlarının  daim  diqqət  mərkəzində  dayanan  problemlərdən  biridir. 
Anlatmanın doğru yolunu izləyən metodikanı da eyni problem düşündürür. 
Suxomlinski  göstərirdi  ki,  7  yaşdan  11  yaşa  qədər  insanın  təşəkkülü  baş 
verir.  Əlbəttə,  bu  proses  şagirddə  ibtidai  sinfi  qurtarana  qədər  bitmir. 
Lakin insan həyatının ən intensiv hissəsi həmin illərə düşür. Bu dövrdə uşaq 
nəinki gələcək təlimə hazırlaşmağa, gələcəkdə müvəffəqiyyətlə hazırlaşmaq 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014