131
rolu, иdman fяalиyyяtиnиn tяlяblяrиndяn yaranan gцnцn цmumи rejиmиnя
olan tяlяblяr, юzцnяnяzarяt qaydalarы, gцlяшmя mяшqlяrиnиn maddи-texnиkи
шяraиtи barяdя konkret mяlumatlarы юzцndя bиrlяшdиrяn tяtbиqи-иdman
bиlиklяrиndяn иbarяt olmalыdыr.
Gцlяшmяnиn юzцnяmяxsus tяlяblяrиnя cavab verяn иntellektual qabиlиy-
yяtиn tяrbиyя edиlmяsиndя mяqsяd gцlяшчиnиn zehnи tяrbиyяsи zamanы tяkcя
mцяyyяn bиlиk, bacarыq vя vяrdишlяrlя kиfayяtlяnmяyиb, onun nяzяrи vя
tяcrцbи fяalиyyяtlяrи daиma yaradыcы metodlarla yerиnя yetиrиlmяlиdиr. Lakиn
tяяssцflя qeyd etmяk lazыmdыr kи, bu gцn hяlя иdman praktиkasыnda gцlяш-
чиlяrиn hazыrlыьы prosesи яksяr hallarda yцksяk sяmяrяlиlиyи keyfиyyяtи olma-
yan reproduktиv metodla hяyata keчиrиlиr. Yaradыcыlыq qabиlиyyяtи иsя, mя-
lum olduьu kиmи, иdmanчыlar tяrяfиndяn fяalиyyяtиn dяrk edиlmяsи prose-
sиndя daha sяmяrяlи иnkишaf edиr. Bu иsя bцtцн psиxolojи proseslяrиn yцksяk
fяallыq sяvиyyяsиnи tяlяb edиr. Gцlяшчиlяrиn mцstяqиl yaradыcыlыq fяalиyyяtи
mцxtяlиf sяvиyyяlяrdя vя formalarda tяzahцr edя bиlяr. Bu tяzahцrlяrиn hяr
bиrи gцlяшчиnиn hяyata keчиrdиyи fяalиyyяtlяr sиstemиndя mцяyyяn yer tutur.
Gцlяшчиnиn mцstяqиl fяalиyyяtиnиn hяr hansы bиr nюvц юzцndя иkи mяr-
hяlяnи bиrlяшdиrиr. Bunlar da bиr-bиrи иlя чox mюhkяm baьlы olub bu иkи mяr-
hяlяnиn optиmal mцtяnasиblиyиnи tяlяb edиr.
Reproduktиv иdman fяalиyyяtиnя gцlяшчиlяrиn elя mяшq mяzmununu mи-
sal gюstяrmяk olar kи, burada mяшqчи tяrяfиndяn kompleks halыnda яvvяl-
cяdяn hazыrlanmыш tяmrиnlяr sиstemиndяn gцlяшчиyя lazыm olan fиzиkи keyfиy-
yяtи tяkmиllяшdиrmяk цчцn zяrurи hяrяkяt komplekslяrиnи seчиb onlarы sыnaq-
dan keчиrmяk vяzиfяsи tapшыrыlыr. Reproduktиv mяшq prosesиndя яsas mяqsяd
bu prosesиn dяrk edиlmяsи olmur. Belя hallarda bu mяsяlя kяnardan tяtbиq
edиlиr vя gцlяшчи mяhz onun hazыr “mяhsulunun” sahиbи olur. Belя asan
“mяhsul” иdmanчыlarda yaradыcыlыьыn иnkишaf etmяsи qarшыsыnda duran яn bю-
yцk яngяlя чevrиlиr. Yaradыcы иdrak иsя hяmишя duyma, hиss etmя, юyrяnmя
kиmи maraьы иlk plana чяkиr.
Reproduktиv fяalиyyяt zamanы gцlяшчи яgяr hazыr bиlkdяn иstиfadя edяrяk
cцzи dцшцncя enerjиsи sяrf edиrsя, onda gцlяшчиnиn fяalиyyяtиndя яsas etиbarиlя
иcraчыlыq fяalиyyяtи aшkara чыxыr vя sыrf texnиkи komponentlяr цstцnlцk tяшkиl
edиr. Burada xцsusи bиlиklяrиn mяnиmsяnиlmяsи yadda saxlama vя onlarы
иcraetmя цzяrиndя qurulur.
Gцlяшчи yaradыcыlыq fяalиyyяtиndя mяшqчиdяn qяbul etdиyи bиlиyи dяyиш-
dиrяrяk юzц цчцn kяшflяr edиr. O, bu prosesdя yenи problemlяr иrяlи sцrцr, bu
problemlяrиn hяllи цчцn nяtиcяlяr axtarыb tapыr, aldыьы nяtиcяlяrиn gerчяk-
lиyиnи yoxlayыr.
Belяlиklя, gцlяшчиnиn yaradыcыlыq fяalиyyяtиndя иkи mяrhяlя: — yaradыcыlыq
prosesиnя hazыrlыq mяrhяlяsиnя vя yaradыcыlыq prosesиnиn юzц чox aydыn seчи-
lиr. Bиrиncи mяrhяlя reproduktиv, иkиncи иsя yaradыcыlыq adlanыr.
Bu mяrhяlяlяr иdman prosesиnиn bu vя ya dиgяr tяlяblяrиnиn yerиnя ye-
tиrиlmяsиnи dяrk etmяk цzяrиndя qurulmuш vя aшaьыdakы ardыcыllыqla hяyata
keчиr:
a)
Mяшqчи mяшьяlяnиn mюvzusunu vя mяqsяdиnи hazыrlayыr, mяшq edяn-
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
132
lяrи hяrяkяtlяr sиstemи иlя tanыш edиr, onlarыn qarшыsыnda konkret иdman tap-
шыrыqlarы qoyur, иши davam etdиrmяk цчцn faktиkи materиal verиr, bu vяzиfяnи
hяll etmяk цчцn metodlar gюstяrиr vя onlara lazыmи яlaqяlяrиn hansы иstиqa-
mяtdя axtarыlmasыnы tяxmиnяn gюstяrиr. Gцlяшчиlяr qarшыlarыna qoyduьu
vяzиfяlяrи hяll edиr, yяnи gюrцшцn keчиrиlmя vasиtяlяrиnи vя цsullarыnы mцqayи-
sяlяndиrиr, oxшar fяrqlи яlamяtlяrи tapыr, lazыm olan яlaqяlяrи axtarыr, mцna-
sиbяtlяrи mцяyyяnlяшdиrиr, onlarы sцbut edиr vя nяtиcяlяr чыxarыrlar;
b)
Mяшqчы mяшьяlяnиn mюvzusunu vя mяqsяdиnи mцяyyяn edиr, mяшq
edяnlяrи gюrцшцn keчиrиlmяsи formasыna чatdыrыr, иdman tapшыrыqlarыnы hazыr-
layыr, иши davam etdиrmяk цчцn faktиkи materиallarы verиr, gцlяшчиlяrиn dиqqя-
tиnи bu tapшыrыqlarыn mяzmunundakы яsas hяlledиcи nюqtяlяrя cяlb edиr. Bu-
rada o, gцlяшчиlяrиn mяшq gцnlяrи, hяftяsи, bцtцn иdman tsиklи (dюvrц) vя s.-
nи necя planlaшdыrdыqlarыna, onlarыn mяшq prosesиndя yenи hяrяkяtlяrиn ya-
ranmasыnda ишtиrak edиb-etmяmяlяrиnя, mяшq gцndяlиyиnиn aparыlmasыnа,
mцstяqиl mяшьяlяlяr planlaшdыrmalarыna, иdman mяшьяlяlяrиnи dиgяr lazыmи
иctиmaи ишlяrlя яlaqяlяndиrmяlяrиnя vя s. kиmи mяsяlяlяrя xцsusи dиqqяt ye-
tиrиr. Gцlяшчиlяr юzlяrи bu иdman tapшыrыqlarыnыn hяllи цчцn mцvafиq metodlar
tapыr, burada zяrurи olan яlaqяlяrи aчыr, onlarы sцbut edиr vя nяtиcяlяr чыxa-
rыrlar.
c)
Mяшqчи mяшьяlяnиn mюvzusunu vя mяqsяdиnи mцяyyяn edиr, mяшq
edяnlяrи qarшыya qoyulmuш problemlя tanыш edиr. Цmumи tapшыrыq verиr.
axtarишlarи dяqиqlиklя qeyd edиr vя mяsяlяnиn hяllи цчцn zяrurи olan яsas
hяlledиcи anlarы gюstяrиr. Gцlяшчиlяr юzlяrи gюstяrиlmиш иstиqamяt цzrя faktиkи
materиalы seчиr, mяsяlяnиn hяllи цчцn yollar axtarыr, mцvafиq metodlar seчиr,
onlarыn kюmяyи иlя mяsяlяnи hяll edиr, nяtиcяlяr чыxarыr vя onlarы yoxlayыrlar.
ч) Mяшqчи mяшьяlяnиn mяzmunu vя mяqsяdи haqqыnda xяbяr verиr, gц-
lяшчиlяrи problemиn mahиyyяtи иlя tanыш edиr, цmumи vяzиfяlяr mцяyyяn et-
mяkdя onlara иstиqamяt verиr, axtarышlarыn dяqиq чяrчиvяsиnи qeyd edиr. Qa-
lan bцtцn ишlяrи mяшq edяnlяr mцstяqиl olaraq юzlяrи hяll edиrlяr. Bu mяr-
hяlя иdman yaradыcыlыьыnыn яn yцksяk sяvиyyяsиdиr. Mяшьяlяlяrdя dяrk edиl-
mиш materиal nяhayяt, dяrиn qavrama nяtиcяsиndя, yenиyetmяnиn bиlиk, иnam
vя hяyat mюvqeyиnя чevrиlиr. Tяlиm prosesиndя bиlиyиn qavranыlmasы mяnиm-
sяmяnиn яn mцhцm mяrhяlяsиdиr vя onsuz hяr hansы bиlиk яldя etmяk qeyrи-
mцmkцndцr. Mяшqчи materиalы mяnиmsяmя prosesиnи tяnzиmlяyяn яsas шяx-
sиyyяt olduьu цчцn o, иdamnчыlarдa tяdrиs materиalыnыn daha fяal vя yara-
dыcы mяnиmsяmя yollarыnы иnkишaf etdиrmяlиdиr. Gцlяшчиlяrиn yaradыcы tяsяv-
vцrцnц иnkишaf etdиrmяk mяшqчиnиn яn mцhцm vяzиfяsиdиr. Bu mяsяlяnи tяc-
rцbя яsasыnda onu daha da genишlяndиrmяk yolu иlя hяll etmяk olar. Burada
tяmrиnlяrиn mцstяqиl sцrяtdя yerиnя yetиrиlmяsи vя mцxtяlиf yenи иdman
fяalиyyяtlяrиnиn hazыrlanmasыnda ишtиrak etmяk mцhцm rol oynayыr.
Texnиkи-taktиkи fяalиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsиndя gцlяшчиnиn dцшцncяsи dя
яsas yer tutur. Dцшцncяnиn mahиyyяtи obyektиv varlыьыn яшyalarы, tяzahцrlяrи
arasыnda яlaqяlяrиn vя mцnasиbяtlяrиn яksи иlя mцяyyяnlяшиr. Mцqayиsя
etmяk, ayыrmaq, mцnasиbяtlяrи vя яlaqяlяrи яks etdиrmяk qabиlиyyяtиnиn
иnkишafы яlbяttя, gцlяшчиnиn иntellektual hazыrlыьыnыn tяkmиllяшmяsиndя яsas
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
133
zяmиndиr.
Mяшqчи, adяtяn, bиr, yaxud bиr neчя qrup gцlяшчиlяrlя vя komanda иlя иш-
lяyиr. Gцlяшчиlяr ayrы-ayrы шяxslяr olduьu цчцn mяlum olduьu kиmи onlar bиr
sыra fяrdи xцsusиyyяtlяrя, o cцmlяdяn dя fяrdи иntellektual иnkишaf sяvиyyяlя-
rиnя malиkdиrlяr. Onlar mяqsяdя can atmalarы, fиkrиn ardыcыllыьы, sцrяtlиlиyи,
dяrиnlиyи, genишlиyи vя s. иlя fяrqlяnиrlяr. Bцtцn bunlardan baшqa, onlarыn hяr
bиrиndя dя dцшцncяnиn ayrы nюvц иnkишaf edиr. Mяшqчи tяdrиs materиallarыnы
seчяrkяn, mюvzunu elan edяrkяn vя onu gцlяшчиyя gюstяrяrkяn bu xцsusиy-
yяtlяrи nяzяrя almalыdыr.
Mяшq edяnlяrdя dцшцncяnиn яyanи (tяsиrlи, obrazlы, mяntиqlи sюz vя ab-
strakt dцшцncя иlя) nюvlяrиnя tяsadцf edиlиr. Mяшqчиlяr bunu bиlяrяk bюyцk
ustalыqla onlarы fяrdиlяшdиrmяlи vя hяr bиrиnя mцvafиq tяsиr gюstяrmяlиdиr.
Tяlиmиn яn sяmяrяlи nюvц mцvafиq tapшыrыqlarыn hяllи цчцn axtarыш
fяndlяrиnиn formalaшmasы metodиkasыdыr. Bu da mцasиr praktиkada gцlяш-
чиlяrиn psиxolojи hazыrlыьыnda genиш tяtbиq edиlиr. Gцlяшчиnиn konkret hяrяkяt
tapшыrыьыnы hяll etmяk цчцn aчaьыdakы nцmunяvи fяalиyyяt proqramы tяklиf
olunur: vяzиfяlяrи dяrk etmяk, mцvafиq bиlиk vя bacarыqlara yиyяlяnmяyи tя-
lяb edяn fяalиyyяtиn яsasыnы mцяyyяnlяшdиrmяk, vяrdишиn mяzmununu mя-
nиmsяmяк, fяalиyyяtиn xarakterиnя vя ardыcыllыьыna yиyяlяnmяk, onun цчцn
zяrurи olan яmяlиyyatlarы mяnиmsяmяk, praktиkи fяalиyyяtиn, яmяlиyyatla-
rыn, vяrdишlяrиn tяkmиllяшmяsи цчцn tяmrиnlяr tяtbиq etmяk, vяrdишlяrиn qa-
zanыlmasы цzяrиndя carи юzцnя nяzarяt, vяrdишиn tяkmиllяшmяsи цzяrиndя
dцzяlиш fяalиyyяtи vя mяlum olmayan шяraиtdя vяrdиш vя bacarыqlarыn иcrasы
gцndяlиk tяcrцbи mяшq fяalиyyяtиndя иstиfadя edиlmяsи yolu иlя vяrdишlяrиn
tяkmиllяшdиrиlmяsи vя daha da dяrиnlяшdиrиlmяsи vя s.
Мягалянин актуаллыьы. Tapшыrыqlarыn hяllи цчцn mцvafиq axtarыш fяndlяrи-
nиn formalaшmasы metodиkasы иdmanчыlarыn yaш vя bиlиk sяvиyyяsиndяn чox
asыlыdыr. Gцlяшчиlяrиn tяlиm sиstemиnиn tяhlиlи vя onlarыn yaш xцsusиyyяt-
lяrиnиn юyrяnиlmяsи belя bиr obyektиv nяtиcяyя gяlmяyя иmkan verиr kи,
gцlяшчиlяrdя иdman vяzиfяlяrиnиn hяllи цчцn axtarыш fяndlяrиnиn mяqsяdyюnlц
vя sиstematиk olaraq formalaшmasыna hяrяkяr vяrdиши vя bacarыqlarыnыn
mяnиmsяnиlmяsи prosesиnиn иlk gцnlяrиndяn baшlamaq mяqsяdяuyьundur.
Мягалянин елми йенилийи. Bu bиlиklяr иdman sahяsиndя mюvcud olan
elmи-metodиkи fяnlяrdя, цmumhumanиtar elmиn xцsusи bюlmяlяrиndя, tяbияt
vя qarышыq elmlяrdя, gцlяшиn dяrk edиlmяsиnи elmи cяhяtdяn tяmиn edяn xц-
susи elmlяrdя vя s. toplanmышdыr. Bцtцn bunlar gцlяшчиnиn nяzяrи tяhsиlиnиn
dиdaktиk qaydada hazыrlanmыш fяnnиnи tяшkиl edиr. Чoxиllиk иdman tяk-
mиllяшmяsи prosesиndя daиma dяrиnlяшяn tяhsиl vя юzцnцtяrbиyя prosesи
nяhayяt gцlяшmяdя yaradыcыlыq tяzahцrц kиmи hяlledиcи шяrtя чevrиlиr. Tяt-
bиqи-иdman иstиqamяtиndяn baшqa nяzяrи hazыrlыq daha genиш elmи dцnyagю-
rцшцn tяшяkkцl etmяsиnя dя hяlledиcи tяsиr gюstяrиr.
Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги. Gцlяшчиlяrdя dцшцncя qabиlиy-
yяtиnиn fяallaшmasыna tяlиmиn bцtцn metodlarы mцsbяt tяsиr edиr. Burada яn
sяmяrяlи metod tяlиmиn problem formasыnda hяyata keчиrиlmяsиdиr. Bu za-
man mяшqчиnиn yaradыcы dцшцncяsиnиn yцksяk sяvиyyяdя olmasы, onun иntel-
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
134
lektual vя иdman fяallыьы bюyцk rol oynayыr, hяr bиr иdmanчыda, bцtюv ko-
mandada nцmunяvи rяhbяrlиyи tяmиn edиr.
Ядябиййат
1. D.F.Novruzov, X.K.Qurbanov, A.K.Qurbanov. Sяrbяst vя klassиk
gцlяшиn texnиkasы. Bakы. 1990.
2. M.Nяsrullayev, E.Hцseynov, И.Яlиyev, Y.Nurиyev. Bяdяn tяrbиyяsи
nяzяrиyyяsи vя metodиkasы. Bakы, 2012.
3. N.B.Mяcиdov. Иdman nяzяrиyyяsи. Bakы, 2009.
4. D.F.Novruzov. Gцlяшmя. Bakы. 1992.
5. M.Nяsrullayev, D.Qulиyev, V.Babanlы. Шagиrdlяrlя fиzиkи tяrbиyя
ишlяrиnиn tяшkиlи (Metodиk vяsaиt) Bakы, 2013.
6. Я.C.Babayev. Fиzиkи hяrяkяtlяrиn vя иdmanыn gиgиyenasы. Bakы, 1972.
7. M.Nяsrullayev, D.Qulиyev, V.Babanlы. Mяktяbяqяdяr tяrbиyя mцs-
sиsяlяrиndя uшaqlarыn saьlam vя gцmrah bюyцmяsиndя fиzиkи tяrbиyяnиn rolu
(Metodиk vяsaиt). Bakы, 2013.
Г. Кулиев
Главные требования интеллектуальной
подготовки бойца
Резюме
В статье исследовались главные требования интеллектуальной под-
гатовки бойца. Указывалось, что интеллектуальная подгатовка делится на
две части. Автор проводил интересная исследования об интеллектуальном
оброзовании и интеллектуальной способности принадлежавшие этим
двум частям. В тоже время, статье были проанализированы мировоз-
зрение, этика спорта, знание, репродуктивная деятельность и творческая
деятельность бойца.
Э.Gulиyev
The maиn reguиrement of fиghter for иntellectual traиnиng
Sуммарй
Ыt was searchиng the maиn reguиrements of fиghter. There shown that
иntellectual preparatиng devиded иnto two parts. Auther had searched
иnterestиng searchиng abaut two parts whиch beloged to the иntellectual
educatиon and иntellectual abиlиty. At the same tиme the word outlook, sport
ethиcs, knowledge, reproductatиve actиvиty, creatиve actиvиty, were shown
wиth scиentиfиk analyses seperately by author.
Редаксийайа дахил олуб: 25.02.2014
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
135
FЯLSЯFЯ, SOSИOLOGИYA VЯ
PSИXOLOGИYA ELMLЯRИ
Uшaq шяxsиyyяtи vя onun psиxolojи tяhlцkяsиzlиk
mцhиtиnиn tяmиnatыnda yaшlыlarыn rolu
Gцlnarя Яlиxanova,
BPKИYИ-nиn Psиxologиya vя иctиmaи
еlmlяr kafedrasыnыn baш mцяllиmи
е-маил: gulnare.alиxanova @maиl.ru
Ряйчиляр: психол.ц.ф.д., дос.Ъ.Г.Алыйев
психол.ц.ф.д., дос.У.М.Гязвини
Aчar sюzlяr: tяhlцkяsиzlиk, шяxsиyyяt, mцstяqиllиk, davranыш, mцnasиbяt,
cяmиyyяt.
Ключевые слова: безопасность, личность, самостоятельность, поведе-
ние, отношение, общество.
Key words: securиty, иdentиty, autonomy, behavиor, attиtude, socиety.
Psиxolojи tяhlцkяsиzlиk uшaьыn psиxolojи saьlamlыьыnыn qorunmasы vя
mюhkяmlяndиrиlmяsиnиn mцkяmmяl иnkишafыnыn mцhцm amиlиdиr. Psиxolojи
tяhlцkяsиzlиk anlayышы чox vaxt psиxolojи saьlamlыq vя tяhlцkя
anlayышlarыndan иstиfadя edиldиyи zaman daha aydыn baшa dцшцlцr. Bu zaman
o, юzцnц uшaьыn иnkишafыnыn uьurlu tяmиnatы, psиxи saьlamlыьыnыn daxиlи vя
zahиrи tяhlцkяdя adekvat яks olunduьu vяzиyyяt kиmи gюstяrиr.
Uшaq шяxsиyyяtиnиn hяrtяrяflи иnkишafы aиlяdя, иctиmaи tяrbиyяdя
formalaшmaqdan baшlayыr vя onun hяyat yolu cяmиyyяtdяkи fяalиyyяtи иlя
шяrtlяnиr [1; s.10]. Mяktяbяqяdяr yaшlы uшaьыn шяxsиyyяtиnиn strukturunda
tamamиlя yenи xцsusиyyяtlяr tяшяkkцl tapmaьa baшlayыr. Uшaq яtraf alяmи
qavramaq цчцn hяyatыn mцxtяlиf sahяlяrиndя ишtиrak etmяyя can atыr, yenи
bacarыq vя vяrdишlяrя yиyяlяnиr, mяишяt яшyalarы vя яmяklя maraqlanыr.
Psиxolojи tяhlцkяnиn tяzahцrцnц юncяdяn gюrmяk kиfayяt qяdяr mцrяk-
kяbdиr. Шяxsиyyяtиn psиxolojи tяhlцkяsиzlиyиnиn яsas mяnbяlяrиnи шяrtи
olaraq 2 qrupa ayыrmaq olar: zahиrи vя daxиlи. Uшaьыn psиxolojи
tяhlцkяsиzlиyиnиn zahиrи tяhlцkя mяnbяyиnя aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar:
1. Uшaqlarla manиpulyasиya etmя шяxsиyyяtиn pozиtиv иnkишafыna cиddи
zиyan gяtиrиr. Bu uшaьы fяalиyyяtdя vя qяrarlarыn qяbulunda mцstяqиllиkdяn
vя tяшяbbцskarlыqdan mяhrum edяn yaшlыlarыn hяr шeyи uшaьыn yerиnя yetиr-
dиklяrи an tяzahцr edиr.
2. Tяlиm – tяrbиyя prosesиndя ишtиrak edяn vя uшaqlarla gцndяlиk qarшы-
lыqlы fяalиyyяtя qoшulan personalыn fяrdи – шяxsи xцsusиyyяtlяrи.
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
136
3. Qrupda uшaqlarыn qarшыlыqlы шяxsиyyяt mцnasиbяtlяrи. Bяzяn uшaq cя-
mиyyяtи yaшыdlarыndan kиmи иsя rяdd edиr, tяrbиyячи uzun mцddяt bunu hиss
etmиr vя ya onun kяnarlaшdыrыlmasы цчцn kиfayяt qяdяr effektиv vasиtя tap-
mыr. Nяtиcяdя rяdd edиlяn uшaqlarda bяlяdlяшmя hиssи yaranmыr, uшaq kol-
lektиvиndя artыq erkяn yaшlardan yaшlыlarыn lazыmи reaksиya gюstяrmяdиklяrи
kobudluq vя qяddarlыq tяzahцr edиr.
4. Uшaьы яhatя edяn dцшmяnчиlиk mцhиtи, oyuncaqlara qadaьa, яtraf mц-
hиtиn yaxшы dцшцnцlmяmиш rяngarяnglиyи vя ишыqlandыrыlmasы, tяbии tяlяbatыn
realиzя olunmasы цчцn lazыmи шяraиtиn olmamasы, яsaslandыrыlmamыш qadaьa-
larыn ишlяmяsи, uшaьыn tяhlцkяsиzlиk qayьыsыna яsaslanыr.
5. Otaqlarыn gиgиyenиk qaydalarыnыn mяzmununa, иlk nюvbяdя, havanыn
dяyишdиrиlmяsи rejиmиnя rиayяt edиlmяmяsи.
6. Uшaqlarыn gцnlяrиnиn eynиlиk tяшkиl etmяsиnя, qurulmuш hяyat fяalиy-
yяtиnиn qeyrи –rasиonal rejиmиnиn qurulmasыna gюrя hяddяn artыq иntellek-
tual – fиzиkи vя psиxo – emosиonal yцklяnmяsи.
7. Qиdalanmanыn zяиf vя qeyrи –rasиonallыьы, onun eynиlиyи vя pиs tяшkиl
olunmasы.
8. Цnsиyyяtиn dцzgцn tяшkиl olunmamasы. Avtorиtar цsulun цstцnlцyц,
yaшlыlar tяrяfиndяn uшaqda maraьыn yaradыlmamasы.
9. Mюhkяmlяndиrиcи tяmrиnlяrиn яhяmиyyяtиnиn dцzgцn qиymяtlяndиrиl-
mяmяsи, uшaьыn aчыq havada olmasы mцddяtиnиn qыsaldыlmasы.
10. Cяmиyyяtdя uшaьыn davranышыnы tяnzиmlяyяn vя onun anlaya bиlяcяyи
qaydalarыn olmamasы.
11. Qeyrи –sabиt hava шяraиtи.
12. Valиdeynlяr tяrяfиndяn uшaьa qarшы dиqqяtsиzlиk, assosиal aиlяvи mиk-
romцhиt vя s.
Uшaьыn psиxolojи tяhlцkяsиzlиyиnиn daxиlи tяhlцkя mяnbяyиnя иsя aшaьыda-
kыlarы aиd etmяk olar:
1. Aиlяdя dцzgцn olmayan tяrbиyя nяtиcяsиndя formalaшan neqatиv tяr-
bиyя vяrdишlяrи. Nяtиcяdя kюrpя uшaqlar tяrяfиndяn шцurlu, bюyцklяr tяrяfиn-
dяn иsя шцuraltы sцrяtlя rяdd edиlиr.
2. Uшaьыn baшqa uшaqlarыn fonunda юzцnцn uьursuzluьunu dяrk etmяsи.
Bu keyfиyyяtsиzlиk kompleksиnиn formalaшmasыna vя paxыllыq kиmи mяnfи hиs-
slяrиn yaranmasыna tяkan verиr.
3. Mцstяqиllиyиn olmamasы. Mцstяqиl hяrяkяt etmяk lazыm gяldиkdя kю-
mяksиzlиk hиssиnи иnkишaf etdиrяn valиdeyndяn hяr bиr шeydя bиrbaшa asыlыlыq.
4. Uшaqda formalaшan fяrdи – шяxsи xцsusиyyяtlяr, mяsяlяn:
valиdeynlяrиn tяsиrи nяtиcяsиndя qorxaqlыq vя ya hяmишя dиqqяt mяrkяzиndя
olmaq vяrdиши.
5. Fиzиkи иnkишafыn patologиyasы, mяsяlяn: gюrmяnиn, eшиtmяnиn vя s.
pozulmasы.
Uшaьыn psиxolojи tяhlцkяsиzlиyиnиn яsas tяhlцkя mяnbяyи onu яhatя edяn
mцhиtиn qeyrи – adekvat яks etdиrdиyи onu yanlышlыьa, иllцzиya dцnyasыna apa-
ran mяlumatdыr [2; c.40]. Bu, bюyцklяrиn uшaьы aldatdыqlarы vaxtdыr vя onlarы
psиxolojи pozuntuya apara bиlиr. Mяsяlяn: uшaьы anasыnыn tezlиklя gяlяcяyиnя
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
137
иnandыrdыqda, o, gяrgиn gюzlяmя vяzиyyяtиndя olur. Uшaьыn psиxolojи
tяhlцkяsиzlиyиnиn pozuntusu zamanы aшaьыdakы stress vяzиyyяtиn яlamяtlяrи
dя tяzahцr edя bиlяr:
yuxuya чяtиn getmя vя narahat yuxu;
yaxыn vaxtlarda onu yoran yцkцn aьыrlыьы;
sяbяbsиz kцsяyяnlиk, aьlaьanlыq vя ya яksиnя, yцksяk aqressиvlиk;
dalьыnlыq vя dиqqяtsиzlиk;
narahatlыq vя ya bиr yerdя qяrar tutmamaq;
uшaьыn yaшlыlardan daha tez –tez rяьbяtlяndиrиlmя gюzlяmяsи vя
demяk olar kи, onlara qыsыlmasыnda tяzahцr edяn юzцnяиnamыn olmamasы;
иnadkarlыq;
mцtяmadи olaraq яmzиk яmmяsи, barmaq vя ya nя иsя sovurmasы,
hяddяn zиyadя xяsиslиklя seчиm etmяdяn yemяsи, bu zaman yemяyи чeynя-
mяdяn udmasы (bяzяn, яksиnя olaraq, ишtahыnda cиddи pozuntularыn olmasы);
cиnsиyyяt orqanlarы иlя oynamasы;
чиyиnlяrиnи чяkmяsи, baшыnы tяrpяtmяsи vя яllяrиnи tиtrятmяsи;
bяdяn чяkиsиnиn azalmasы, яks halda, pиylяnmя sиmptomlarыnыn baш-
lanьыc aktиvlяшmяsи;
yцksяk gяrgиnlиk;
яvvяllяr mцшahиdя olunmayan gцndцz, gecя vя ya dиgяr tяzahцrlяrlя
enurez hallarы;
Yuxarыda sadalanan bцtцn яlamяtlяrиn яvvяllяr dя mцшahиdя edиlmяsи
uшaьыn psиxo – emosиonal gяrgиnlиk vяzиyyяtиndя olmasыndan xяbяr verиr.
Qeyd etmяk lazыmdыr kи, stress vяzиyyяtиn bцtцn яlamяtlяrи aydыn tяzahцr
etmяyя dя bиlяr. Bununla belя, hяr hansы bиr яlamяtиn tяzahцrцnя mцtlяq
dиqqяt yetиrиlmяlиdиr.
Aparыlan tяdqиqatlarыn nяtиcяlяrиnя gюrя, sиmptomlarыn mюvcudluьu чox
zaman psиxosomatиk pozьunluqlarыn tяzahцrцnя gяtиrиb чыxarыr kи, bu da
uшaьыn davranышыna, яhvalыna mяnfи tяsиr gюstяrиr. Onlara яhяmиyyяt
verиlmяmяsи hяm saьlamlыqda, hяm dя шяxsи иnkишafda davamlы pozuntular
yaradыr. Nяtиcяdя bu cцr uшaqlar yalanчы, юzlяrиnя иnamsыz, boш xяyallara
meyиllи, qorxaq vя vиzual цnsиyyяtя hazыr olmurlar. Onlarda sosиal maska
mцtalия davranышы vasиtяsи kиmи чox erkяn tяzahцr edиr. Psиxolojи tяhlцkя-
sиzlиk vasиtяlяrиnиn dцzgцn seчиldиyиnиn hяqиqи gюstяrиcиsи uшaqda tяzahцr
edяn sevиnc, gцmrahlыq, иnam vя yaxшы яhval- ruhиyyя hиssиdиr.
L.S.Vыqotskи yazыrdы: “Uшaьa nяzяr salmaq kиfayяtdиr kи, onun hяyat
цчцn nя qяdяr genиш иmkanlara malиk olduьu gюrцnsцn. Qalыr yalnыz bu иm-
kanlarыn reallaшmasы цчцn иmkan yaratmaq” [3; s.62].
Uшaq baьчasыnda шяxsиyyяtиn psиxolojи tяhlцkяsиzlиyиnиn tяmиnatы proq-
ramы bu cцr ola bиlяr:
1. Uшaqlarыn psиxolojи vяzиyyяtиnиn rahatlыьы цчцn rejиm anlarыnыn tяшkиlи.
2. Fиzиkи tяrbиyя vasиtяlяrи иlя uшaqlarыn psиxoemosиonal vяzиyyяtиnиn
profиlaktиk sиstemи: su tяmrиnlяrи, massaj, mцsbяt emosиya яmяlя gяtиrяn
xцsusи saьlamlaшdыrыcы oyunlar.
3. Aroma vя fиtoterapиya-иnteryerиn rяngиnиn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи yolu
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
138
иlя gяrgиnlиyиn gюtцrцlmяsиnя tяsиr gюstяrяn xцsusи bиtkиlяrиn seчиmи.
4. Tяbии materиallarla: gиl, qum, su иlя иш. Bu adяtяn uшaqlarы qяbul
etmяdиklяrи emosиyalardan yayыndыrыr.
5. Musиqи terapиyasы – mцtяmadи keчиrиlяn musиqи fasиlяsи, musиqи alяtlяrи
иlя oyun.
6. Psиxoemosиonal vя fиzиkи yцkцn tяnzиmlяnmяsи vя nяzarяt.
7. Uшaьa yaшыna uyьun mцmkцn qяdяr maksиmal dяrяcяdя mцstяqиllиk
vя azadlыq шяraиtиnиn yaradыlmasы.
8. Uшaьыn яhvalы vя юzцnц hиss etmяsиnя nяzarяt, onlarыn vaxtыnda
korreksиyasы.
9. Mцяssиsя цzrя яшyavи – иnkишafetdиrиcи mцhиtиn yaradыlmasы, uшaьыn dи-
gяr uшaqlarla vя yaшlыlarla qarшыlыqlы яlaqяlяrиnиn genишlяndиrиlmяsи иmkanы.
Иnsanыn hяyatы hяrtяrяflи olaraq bиrbaшa onun tяhlцkяsиzlиyи иlя baьlыdыr.
Tяhlцkяsиzlиyиn юyrяdиcи sahяsиnиn яsas mяqsяdи иsя uшaьы яtraf mцhиtя –
tяbияt, texnogen vя tяhlцkяsиz sosиal hяyata hazыrlamaqdыr. Uшaq tяhlцkя-
sиzlиyи mюvzusu чox genишdиr. Яn яsasыnы valиdeynlяrиn uшaьыnыn mцdafияsиnя
formal mюvqedяn yanaшmamasы tяшkиl edиr. Bиr чox aиlяlяrdя adяtяn genиш
yayыlmыш yanlышlыqlar tяkrar olunur. Kиmsя real fиkиrlяшmяyя sяy etmиr vя
hяr шeyи baьчa tяrbиyячиlяrиnя, dayяyя vя ya mяktяbяqяdяr yaшlы uшaьыn
saьlam dцшцncяsиnиn axarыna buraxыr. Чox vaxt “o, чox aьыllыdыr, чox шeyи
baшa dцшцr” sюzlяrи dя eшиdиlиr. Bяzяn иsя яksиnя olaraq юz uшaьыnы bцtцn
problemlяrdяn mцhafиzя edиr vя hяr bиr xыrda шeyя emosиonal yanaшaraq,
bununla da onun иnkишafыnы lяngиdиr.
Mяktяbяqяdяr dюvrцn baшlыca xцsusиyyяtи uшaьa fиkиrlяшmяyи, цnsиyyяtя
gиrя bиlmяyи, юz davranышыnы иdarя etmяyи, яtrafda baш verяnlяrи dяrk etmяyи
юyrяtmяkdиr [4; sяh 80]. Юz uшaьыnыn kичиk yaшlardan hяddи – buluьa чata-
nadяk tяhlцkяsиzlиyиnи dцшцnяn valиdeyn ona hяyatdakы mцvяffяqиyyяtlяrиn
davamlы olmasы цчцn zяmиn hazыrlayыr. Чцnkи bиr чox yaшlыlarda tяzahцr
edяn komplekslяr uшaqlыqda olan qorxu vя zяdяlяrdяn yaranыr. Aиlяnиn
цzlяшя bиlяcяyи bиr чox problemlяrdяn юzцnцn vя uшaqlarыnыn mцdafияsи
yalnыz tяhlцkяsиzlиk barяdя maarиflяnmя vasиtяsиlя hяyata keчиrилиr.
Tяhlцkяsиzlиk faktoru bиr neчя tяrkиbdяn иbarяtdиr. Mяsяlяn:
hяyat vя saьlamlыьы qorumaq (bиolojи tяhlцkяsиzlиk);
шяxsи mцlkиyyяtиn bцtюvlцyцnц qorumaq (maddи tяhlцkяsиzlиk);
яxlaqи, mяnяvи – psиxolojи rиfahы qorumaq, иnam vя mцdafия hиssиnи
formalaшdыrmaq (sosиal-psиxolojи tяhlцkяsиzlиk);
Mяktяbяqяdяr yaшlы uшaьыn tяhlцkяsиzlиyиndяn danышarkяn, onun aшaьы-
dakы xцsusиyyяtlяrиnиn qeyd edиlmяsи vacиbdиr:
uшaьыn mцstяqиllиyиnя sяy gюstяrmяsи (“mяn юzцm”) vя юzцnцn gцc
vя иmkanlarыnы adekvat qиymяtlяndиrmяyи bacarmamasы;
tяcrцbяnиn kиfayяt qяdяr olmamasы (vя yaxud heч olmamasы),
mцrяkkяb sиtuasиyalarda davranыш tяhlцkяsиzlиk qaydalarыnыn иstиfadяsиnи
bиlmяmяsи vя s;
Tяhlцkяsиzlиk yalnыz sadяcя mяnиmsяnиlmиш bиlиklяrиn cяmиyyяtи deyиl,
Bakı Qızlar Universiteti
№1 Elmi əsərlər 2014
Dostları ilə paylaş: |