97
ilə, həmçinin özünənəzarət, təbiət mühitində öz hərəkətlərinin ən yaxın və uzaq
nəticələrini qabaqcadan görə bilmək, özünə və başqalarına tənqidi yanaşmaq ki-
mi şəxsiyyət keyfiyyətləri ilə bağlı bir məsələdir.
Təbiətə münasibətlə əlaqədar olan əxlaqi tələblərin yerinə yetirilməsi müm-
kün cəzaya görə və ətrafdakılar tərəfindən qınağa görə qorxu hissinin deyil, ina-
mın inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur.
Hazırda ekoloji təhsil və tərbiyə elmi-tədqiqatın çox mühüm istiqamətlərin-
dən biridir.
Bir çox problemlər sırasında alo məktəb tələbələrinin ekoloji biliklərinin də-
rinləşdirilməsi və genişləndirilməsi xüsusi yer tutur. Ekoloji təhsil mürəkkəb
pedaqoji proses kimi özünü göstərir. Ekologiyanın əsaslarını bilmək – şagirdlər-
də inkişaf edən ekoloji mədəniyyətin ən mühüm komponentidir. Hazırda mək-
təb və məktəbdənkənar təhsil və tərbiyə sisteminin təşəkkülü ekoloji mədəniy-
yətin səviyyəsi və inkişafı istiqamətində tələblərin həyata keçirilməsinə kömək
göstərən ekoloji bilik, bacarıq və vərdişlərin böyük həcmini özündə birləşdirir.
Tədqiqatçılardan J. Dorst, D. Medouz, V.P. Kaznaçeyev, L. Matye, F. Ma-
yor, Q.V. Platonov və b.-nın qənaətincə, sivilizasiyanın təkmil inkişafı təhsil
sahəsində səmərəli strategiyanın mövcud olmasını tələbata çevirir. O. Leopold,
D.S. Lixaçev, İ.İ. Moiseyev, A.D. Ursul, C. Forestor bu fikirdədirlər ki, insan
müasir qlobal problemləri həll etməyə qadirdir, ekoloji mədəniyyətin yüksək
səviyyəsinə yiyələnməlidir. Bütün deyilənlərin formalaşdırılması hər bir sivil
dövlətin strateji vəzifəsidir.
Lakin qeyd olunmalıdır ki, istər şagirdlərin, istərsə də tələbələrin ekoloji
təhsilinin səviyyəsi günümüzün tələblərinə cavab vermir. Ümumtəhsil məktəb-
ləri şagirdlərinin və məzunlarının, bir çox tələbələrin ekologiya sahəsindəki bi-
likləri lazımi səviyyədə deyildir, onlarda qeyri-standart ekoloji vəzifələri həll
etmək üçün zəruri olan yaradıcı təfəkkür zəif inkişaf edib, formalaşmış ekoloji
təfəkkür təşəkkül tapmayıb. Bu vəziyyətin səbəbi, yəni ekologiyanın əsasları ilə
tanışlığın aşağı səviyyədə olması, motivasiya, nəzəri və metodik aspektlərdə tə-
ləbələrin ekoloji təhsilinin və tərbiyəsinin həyata keçirilməsinə müəllimlərin
hazırlıqlarının yetərincə olmasından ibarətdir.
Təbii ki, ekoloji təhsil məsələlərinin həllinə nail olmaq üçün müvafiq hüqu-
qi və normativ baza olmalıdır.
Məqalənin aktuallığı. Ekoloji problemlərin get-gedə artdığı hazırkı zamanda
əhalinin, o cümlədən tələbə gənclərin ekoloji təhsilinin, ekoloji maariflənmələ-
rinin təşkili, onlarda ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması mühsüm vəzifı ki-
mi qarşıda dayanır.
Məqalənin elmi yeniliyi. Məqalədə tələbələrin ekoloji təhsil və tərbiyəsi
pedaqoji, psixoloji və sosial problem kimi nəzərdən keçirilir.
Məqalənin praktiki əhəmiyyəti və tətbiqi. Ali məktəb müəllimləri tələbələrin
ekoloji təhsili və ekoloji tərbiyəsinin təşkilində bu materialdan bəhrələnə bilər-
lər.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
98
Ədəbiyyat
1. A.N. Abbasov. Pedaqogika: Orta ixtisas məktəbləri üçün dərs vəsaiti.
Bakı: Mütərcim, 2013.
2.
Максимова И.М.
Экологическое воспитание студентов педагогичес-
кого вуза на основе системно-деятельностного подхода:
Дис.…-
канд.пед.наук.
Казань,
2000.
Х. Султанлы
Экологическое образование и воспитание студентов как
педагогический, психологический и социальный проблем
Резюме
В связи с экологическим кризисом, необходимо выяснить, какие отно-
шения человека и природы можно считать гармоничными, как человечес-
кая деятельность влияет на окружающую среду и отметить, почему эко-
логическая культура и экологическое воспитание так важны особенно сей-
час. Следует показать, что уровень экологической культуры прямо про-
порционален экологической обстановке в мире, находится в прямой зави-
симости от экологического воспитания. От уровня экологического воспи-
тания, экологической культуры зависит вопрос выживания человечества.
KH. Sultanly
Environmental education and training of students as pedagogical,
psychological and social problems
Summary
In connection with the environmental crisis, it is necessary to find out what
kind of relationship between man and nature can be regarded as harmonious as
human activity affects the environment and note why ecological culture and
environmental education is so important especially now. It should show that the
level of environmental awareness is directly proportional to the environmental
situation in the world, is directly dependent on environmental education. On the
level of environmental education, environmental culture depends on a question
of survival of humanity.
Redaksiyaya daxil olub: 04.06.2014
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
99
XX яsrиn 20-cи иllяrиndя alи pedaqojи tяhsиl sиyasяtиnиn
nяzяrи vя praktиk problemlяrи
Шurиyyя Azadяlиyeva,
педагоэика цзря фялсяфя доктору, досент
АДПУ
е-maиl: bakusaray@maиl.ru
Rяyчиlяr: p.ц.e.d., prof. F.A. Rцstяmov,
p.ц.e.d., prof. H.H. Яhmяdov
Aчar sюzlяr: alи pedaqojи tяhsиl, kadr hazыrlыьы, yenи иnstиtutuн yaranmasы,
kafedra, pedaqojи fakцltя, aspиrantura, fяhlя fakцltяlяrи
Ключевая слова: высшее педагогическое образование, подготовка
кадров, создание новых институтов, кафедра, педагогический факультет,
аспирантура, рабочие факультеты
Key words: hиgher pedagogиcal educatиon, staff traиnиng, the emergence
of a new иnstиtutиon, chaиr, postgraduate studиes, pedagogиcal faculty,
workиng faculty
Pedaqojи alи mяktяb юz иnkишafыnda, цmumиyyяtlя, alи mяktяbиn keчdиyи
mяrhяlяlяrи keчmишdиr. Bununla yanaшы, alи pedaqojи mяktяbиn юz сяъиййяви
vяzиfяlяrи var иdи. Onun yaranmasы vя иnkишafы partиya vя hюkumяtиn yenи
sosиalиst mяdяnиyyяtи yaratmaq, юz zиyalыsыnы щazыrlamaq uьrunda mцbarи-
zяsиnиn tяrкиb hиssяsи vя mяrhяlяlяrиndяn bиrи иdи.
Mцяllиmlяr zиyalыlarыn bюyцk bиr hиssяsиnи tяшkиl edиrdи. Mцяllиmlяrsиz юl-
kяdя mяdяnи иnqиlabы hяyata keчиrmяk mцmkцn deyиldи. Bu vяzиfяnи yerиnя
yetиrmяk цчцn alи pedaqojи mяktяbи yenиdяn qurmaq, yяnи quruluшun ruhu-
na uyьun tяhsиlиn mяzmununu, mяqsяd vя vяzиfяlяrиnи mцяyyяnlяшdиrmяk
lazыm иdи. Bu son dяrяcя mцrяkkяb vя чяtиn шяraиtdя baш verиrdи. Alи mяk-
tяb uьrunda mцbarиzя yenи cяmиyyяt qurmaq uьrunda mцbarиzяnиn mцhцm
sahяlяrиndяn bиrиnя чevrиlиrdи.
Xalq maarиfи цzrя bиrиncи partиya mцшavиrяsи (1920-cи иl dekabr – 1921-cи
иl yanvar) unиversиtetlяrdя pedaqojи fakцltяlяrиn aчыlmasы haqqыnda dиrektиv
verdи. RSFSR XKS иsя «Dюvlяt unиvеrsиtetlяrиndя pedaqojи fakцltяlяrиn
tяшkиlи haqqыnda» 1922-cи иl avqustun 17-dя dekret имзалады (9, 36). 20-cи иl-
lяrиn яvvяllяrиndя pedaqojи иnstиtutlarыn, mцasиr termиnlя иfadя etsяk, ak-
kredиtasиyasы prosesи baшladы. Bяzи иnstиtutlar иqиtsadи-malиyyя чatmamazlыьы
nяtиcяsиndя baьlandы. Kичиk, sяmяrяsиz pedaqojи alи tяhsиl mцяssиsяlяrи bиr-
lяшdиrиldи vя ya lяьv олунду. Qeyd etmяk lazыmdыr kи, иnstиtutlarыn sayыnыn
azaldыlmasы bцtцn alи tяhsиl sиstemиnя шamиl edиlиrdи.
Xalq tяsяrrцfatыnыn vя яhalиnиn sosиal strukturunun sosиalиstcяsиnя yenи-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
100
dяn qurulmasы orta иxtиsas vя alи tяhsиllи kadrlarыn hazыrlanmasыnы tяlяb
edиrdи. Bu problemиn hяllиnиn vacиblиyиnи yenи hakиmиyyяt yaxшы bиlиrdи. Am-
ma alи mяktяbиn чяtиnlиklяrи юlkяdя hяyata keчиrиlяn иqиtsadи sиyasяt kursu
иlя baьlы иdи. 1924-cц иldя alи mяktяblяrя qяbul яvvяlkи иlя nиsbяtяn demяk
olar kи, иkи dяfя azaldыldы – 37 mиndяn 13 mиnя endиrиldи (8, 402). Gюrцndц-
yц kиmи, dцzxяtlи иnkишаfdan sюhbяt gedя bиlmяzdи.
Sovet pedaqojи tяhsиl sиstemиnиn yaradыldыьы bu чяtиn dюvrdя, mцяllиm
hazыrlыьыnыn vя tяkmиllяшdиrиlmяsиnиn yenи formalarыnыn axtarышы prosesиndя,
tяbии kи, sяhvlяrиn olmasы labцd иdи. Mяsяlяn, mцяllиmlяr иnstиtutlarы vя
mцяllиmlяr semиnarиyalarыnыn bazasыnda 5 иl tяdrиs mцddяtи olan «pedaqojи
akademиyalarыn» yaradыlmasы, elmи dяrяcя, elmи ad vя dиplomlarыn lяьv
olunmasы, mяktяbиn иdarя edиlmяsиndя шagиrdlяrиn ишtиrakыna genиш meydan
verиlmяsи vя tяhsиl mцяssиsяlяrиnя tam mцstяqиllиk verиlmяsи, dяrslиklяrиn,
dяrslяrиn, mцhazиrяlяrиn vя bяzи fяnlяrиn иnkar edиlmяsи haqqыda «radиkal»
tяklиflяrиn hяyata keчиrиlmяsи buna mиsal ola bиlяr. 1924-cц иlиn sentyabrыn-
dan юlkяdя eksternat tяtbиq edиlmяyя baшladы vя o «Alи mяktяblяrя ekstern
qяbulunun dayandыrыlmasы haqqыnda» SSRИ alи tяhsиl nazиrиnиn 11 иyun
1951-cи иl tarиxlи яmrиnя яsasяn lяьv edиldи (9, 6). Иlk иllяrиndя orta pedaqojи
tяhsиl sahяsиndя dя vяzиyyяt yetяrиncя mцrяkkяb иdи. Иlkиn planlaшdыrmaya
gюrя bцtцn mцяllиmlяr semиnarиyalarыnыn pedaqojи иnstиtutlara vя xalq tяh-
sиlи иnstиtutlarыna чevrиlmяsи nяzяrdя tutulmuшdu. Lakиn bu иш real hesab
edиlmяdи, чцnkи maddи baza, mцяllиmlяr vя lazыmи шagиrd kontиngentи yox
иdи (7, 30).
RSFSR-dя, xцsusиlя Moskvanыn sяkkиz qeyrи-pedaqojи profиlи alи mяk-
tяblяrиndя kadrlara olan tяlяbatы юdяmяk цчцn alи pedaqojи kurslar aчыl-
mышdы. (9, 91-101). Alи pedaqojи kurslar RSFSR XMK Kollegиyasыnыn rяya-
sяt heyяtиnиn 24 иyul 1924-cц иldя tяsdиq etdиyи «Pedaqojи kurslar haqqыnda
яsasnamяyя» яsasяn yaradыlыrdы. Bиr mцddяtdяn sonra, yяnи 1921-cи иldя bиr
чox pedaqojи kurslar 4 иllиk pedaqojи texnиkumlara чevrиldиlяr. Mцяllиm
kadrlarыnыn hazыrlanmasыnda belя kurslarыn tяшkиlи чox vacиb иdи, чцnkи
mцяllиmlяrя olan tяlяbat onlarы daиmи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя hazыrlamaq
иmkanlarыnы цstяlяyиrdи. Bundan яlavя, pedaqojи tяhsиl mцяssиsяlяrиnиn mя-
zunlarыnыn sayы mцяllиmlяr ordusundakы tяbии azalmanы юdяyя bиlmиrdи.
Xalq Tяhsиlи иnstиtutlarыnыn lяьv edиlmяsиndяn sonra yalnыz иkи nюv tяhsиl
mцяssиsяsи – pedaqojи иnstиtutlar vя дюvlяt unиversиtetlяrиnиn pedaqojи fakцl-
tяlяrи alи tяhsиl vermяlи oldular. Pedaqojи иnstиtutlar 1930-cu иlя qяdяr юz иш-
lяrиnи 2 sentyabr 1922-cи иldя V.И. Lenиn tяrяfиndяn иmzalanmыш «Alи tяhsиl
mцяssиsяlяrи haqqыnda яsasnamя», sonra иsя 3 иyul 1922-cи иl tarиxиndя
RSFSR Xalq Komиssarlarы Sovetи tяrяfиndяn tяsdиq edиlmиш «Alи tяhsиl
mцяssиsяlяrи haqqыnda яsasnamя” яsasыnda qurmuшlar.
Bяrpa dюvrцndя pedaqojи иnstиtut шяbяkяlяrи vя onlarыn kontиngentи иn-
kишaf edиrdи. SSRИ-dя 1926/27-cи tяdrиs иlиndя 17 mиn nяfяrиn tяhsиl aldыьы 30
pedaqojи иnstиtut mюvcud иdи. Tяlяbяlяrиn sayы иnqиlabaqяdяrkи Rusиya alи
pedaqojи tяhsиl mцяssиsяlяrи tяlяbяlяrиnиn sayыndan 5 dяfя чox иdи. Buraya o
dюvrdя 22 dюvlяt unиversиtetиnиn pedaqojи fakцltя tяlяbяlяrи daxиl deyиldиr
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
101
(Unиversиtetlяrdя cяmи 53 mиn tяlяbя oxuyurdu) (7, 34).
Pedaqojи kadr hazыrlыьы иlя baьlы perspektиv vя vacиb mяsяlяlяr 1924-cц иl
fevral ayыnda keчиrиlmиш pedaqojи tяhsиl цzrя Цmumrusиya konfransыnda vя
1925-cи иl yanvar ayыnda tяшkиl olunmuш Mцяllиmlяrиn Bиrиncи Цmumиttиfaq
qurultayыnda mцzakиrя olundu vя mцvafиq qяrar qяbul edиldи (7, 36).
1925-cи иlиn yazыnda ЦИK (b) P-nыn Mяrkяzи Komиtяsи yanыnda alи tяhsиl
mцяssиsяlяrи partиya юzяklяrиnиn иши цzrя mцшavиrя keчиrиldи. Mцшavиrя peda-
qojи иnstиtutlarыn tяlяbя gяnclяrlя komplektlяшdиrиlmяsиnи yaxшыlaшdыrmaq,
tяlяbяlяrиn maddи tяmиnatы sяvиyyяsиnи qaldыrmaq, tяhsиl цчцn yaxшы шяraиt
yaratmaq, tяdrиs planlarыnы tяkmиllяшdиrmяk, fяnlяrиn sayыnы azaltmaq, иns-
tиtutlarыn hяyat vя mяktяblя яlaqяsиnи gцclяndиrmяk vя dиgяr tяdbиrlяrи tюv-
sиyя etdи.
SSRИ MИK-nиn 23 fevral 1927-cи иldя “Alи mяktяblяrиn buraxdыьы mцtя-
xяssиslяrиn tиplяrи haqqыnda” qяrarыna яsasяn hяmиn иlиn 19 avqustunda
“Alи pedaqojи tяdrиs mцяssиsяlяrиnи bиtиrяnlяrя mцяllиmlиk иxtиsasы verиlmяsи
haqqыnda Baш peшя tяhsиlи иdarяsи” qяrar qяbul etdи (9, 7).
RSFSR XMK Kollegиyasы 17 may 1927-cи иldя “Pedaqojи Иnstиtutlarda
vя pedaqojи fakцltяlяrdя tяhsиl mцddяtи haqqыnda” qяrar qяbul etdи. Hя-
mиn qяrara яsasяn fиzиka-texnиkи, тябият, pedolojи-pedaqojи fakцltяlяrdя 5 иl,
dиl vя яdяbиyyat vя иctиmaи-иqtиsadи шюbяlяrdя 4 иl yarыm, dиgяr шюbяlяrdя 4 иl
mцяyyяn edиldи (9, 7). Amma bu uzun sцrmяdи.
Pedaqojи alи mяktяblяr vя unиversиtetlяrdяn baшqa qalan bцtцn alи mяk-
tяblяr mцxtяlиf Xalq Komиssarlыqlarыnыn tabelиyиnя verиldи. ЦK(b)P MK-nыn
1928-cи иl иyul vя 1929-cu иl noyabr plenumlarыnыn qяrarlarыna яsasяn alи
mяktяblяrиn strukturunda, tяhsиl mцddяtиndя vя tяhsиlиn mяzmununda
xeylи dяyишиklяr baш verdи. Sяnayelяшdиrmяnиn surяtи vя kяnd tяsяrrцfatыnыn
sosиalиstcясиnя yenиdяn qurulmasы mцtяxяssиslяrиn hazыrlanmasыnы sцrяtlяn-
dиrmяyи tяlяb edиrdи. Ona gюrя dя tяhsиl mцddяtи 5 иldяn 4 vя 3 иlя endиrиldи.
Bununla яlaqяdar olaraq 1929-cu иl dekabrыn 27-dя RSFSR XKS “Alи
mяktяblяrdя иxtиsas ишlяrиnиn vя dиplom layиhяlяrиnиn lяьv edиlmяsи haqqыn-
da” qяrar qяbul etdи (9, 8).
1929-cu иlиn mart ayыnda Цmumиttиfaq K(b)P MK-sы pedaqojи иnstиtut vя
pedaqojи mяktяblяrdя tяhsиl alan tяlяbяlяrиn sosиal vяzиyyяtи probelmиnя
bиr daha baxmaьы qarшыya mяqsяd qoydu. 8 mart 1929-cu иldя Mяrkяzи Ko-
mиtя «Pedaqojи alи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя vя pedaqojи texnиkumlarda mцяl-
lиmlяrиn hazыrlыьы vя yenиdяn hazыrlanmasы haqqыnda” qяrarыnda tяhsиl
mцяssиsяlяrиnиn maddи vяzиyyяtиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы – fяnn kabиnetlяrиnиn
avadanlыqlarla tяchиzatы vя tяlяbяlяrиn tяqaцdцnцn artыrыlmasы vacиblиyиnи
gюstяrdи.
Fяhlя fakцltяlяrи alи mяktяbиn цzvи hиssяsи, onu proletarlaшdыrmaq alяtи
hesab olunurdu. Fяhlя fakцltяlяrи vasиtяsиlя alи mяktяbи proletarlaшdыrmaq
prosesи bцtцn юlkяnи, o cцmlяdяn Orta Asиyanы, Шиmalи Qafqazы, Zaqafqazи-
yanы bцrцdц. 1924-cц иlиn yanvarыnda PK (b)P-nиn MK-sы fяhlя-kяndlи uшaq-
larыnы Tцrkцstan, Azяrbaycan, Qыrьыz respublиkasы, Шиmalи Qafqaz vя Uk-
rayna alи mяktяblяrиnя qяbul olunmaьa hazыrlamaq цчцn fяhlя-kяndlи fa-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
102
kцltяlяrиnиn yaradыlmasы haqqыnda xцsusи qяrar qяbul etdи.
1930-cu иlя qяdяr Rusиya Federasиyasыnыn pedaqojи иnstиtutlarыna qяbul
olan tяlяbяlяrиn cяmи 1-5%-nи fяhlя fakцltяsиndяn gяlяnlяr tяшkиl edиrdи.
Yalnыz 1931-cи иldя onlarыn sayы qяbul olunan tяlяbяlяrиn цmumи sayыnыn
11,5 %, 1932-cи иldя иsя – 16,8% qяdяr oldu (7, 40). Bu dюvrdя mцttяfиq res-
publиkalarыn hakиmиyyяt orqanlarыnыn qяrar vя sяrяncamlarы иlя fяhlя fakцl-
tяlяrиnиn bиr hиssяsи pedaqojи иnstиtutlara tяhkиm olunmuшdu.
1927/28-cи tяdrиs иlиndя SSRИ-nиn pedaqojи иnstиtutlarыna qяbul olunan-
larыn 19,5%-и fяhlя vя fяhlя balalarы, 33,2%-и kяndlи vя kяndlи balalarы oldu.
1930-cu иllяrdя иsя Sovet Иttиfaqыnыn pedaqojи alи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя tяh-
sиl alanlarыn 60%-dяn чoxunu fяhlя-kяndlи gяnclяr tяшkиl edиrdи. Pedaqojи
texnиkumlarda fяhlя-kяndlи tяlяbяlяrиn sayы daha чox иdи. 1928-29-cu tяdrиs
иlиndя 71,6%, 30-cu иllяrdя иsя – 80%-nи fяhlя-kяndlи tяlяbяlяr tяшkиl edиrdи
(7, 40).
Aspиrantura иlk dяfя 1925-cи иldя Dюvlяt Elmи Шurasыnыn rяyasяt heyяtи
nяzdиndя meydana gяldи. O zaman cяmи 30 nяfяr aspиrant var иdи. Bиr neчя
иl keчяndяn sonra aspиrantura surяtlя genишlяnmяyя baшladы. Elmи-pedaqojи
ишчиlяrиn hazыrlanmasыna kommunиst unиversиtetlяrи, Qыrmыzы professorlar
иnstиtutu, alи partиya mяktяblяrи, dиgяr partиya tяhsиl mцяssиsяlяrи vя иdarя-
lяrи cиddи kюmяklиk gюstяrиrdиlяr.
Gюrцlяn tяdbиrlяrя baxmayaraq gяnc elmи kadrlarыn hazыrlanmasы mиq-
yasы bu kadrlara olan tяlяbatы юdяmиrdи. 1927-cи иldя SSRИ-nиn bцtцn alи
mяktяblяrиndя cяmи 892 aspиrant var иdи. Artыq bиr иldяn sonra gюrцlяn qяtи
tяdbиrlяr nяtиcяsиndя alи mяktяblяrdя aspиrantlarыn sayы 1927-cи иllя mцqa-
yиsяdя 2,5 dяfя artaraq 2176 nяfяr tяшkиl etdи. Aspиrantlarыn цmumи sayыnыn
artmasы иlя yanaшы mиllи respublиkalarыn alи mяktяblяrиndя onlarыn hazыrlan-
masы da xeylи artdы. 1927-cи иllя mцqayиsяlя Ukraynada 13 dяfя, Belorusиya-
da 2,5 dяfя, Юzbяkиstanda 2,5 dяfя, Zaqafqazиyada 1,5 dяfяdяn чox art-
mышdы. Gюrцndцyц kиmи Zaqafqazиya xeylи gerи qalыrdы.
ЦK (b) P-nиn MK-nыn 1929-cu иl иyun plenumu elmи-tяdqиqat vя peda-
qojи kadrlarыn hazыrlanmasыnы genишlяndиrmяyи vя keyfиyyяtcя yaxшыlaшdыr-
maьы tяlяb etdи. Bu tяlяbи yerиnя yetиrяrяk alи mяktяb bиrиncи beшиllиyиn axыr-
larыna yaxыn 1929-cu иllя mцqayиsяdя aspиrantlarыn sayыnы 4 dяfя artыrdы vя
1933-cu иlиn яvvяlиndя onlarыn sayы 8,4 mиn oldu. 1927-1928-cи tяdrиs иlиndя
alи mяktяblяrиn sayы respublиkalarda aшaьыdakы kиmи иdи: RSFSR – 91, Uk-
rayna – 38, Belorusиya – 4, Azяrbaycan – 3, Gцrcцstan – 6, Юzbяkиstan – 3,
Qazaxыstan – 1 vя s. (75, 40). Tяlяbяlяrиn maddи tяmиnatы gяnc mцtяxяssиs-
lяrиn hazыrlanmasыnыn tempиnя vя keyfиyyяtиnя юz tяsиrиnи gюstяrmяyя bиl-
mяzdи. Bu sяbяb цzцndяn 1928-cи иldя RSFSR alи mяktяblяrиnиn tяlяbяlяrи-
nиn 34% иkиncи иlя (tяkrarяn kursda) saxlanыlmышdы. 14 mиn tяlяbя dиplom иш-
lяrиnи tяqdиm etmяmишdи. Ukraynada tяkrar kursda qalanlar texниkи alи
mяktяblяrиn 4-cц kurs tяlяbяlяrиnиn 61%, kяnd tяsяrrцfatы alи mяktяblяrи-
nиn 65%-nи tяшkиl edиrdи. Bцtцn bunlar, 20-cи иllяrиn axыrlarыnda alи mяktяb-
lяrdя tяhsиl mцddяtиnиn mцяyyяn olunmuш 4-5 иldяn 6-9 иlя qяdяr uzanma-
sыna gяtиrиb чыxarmышdы. Bu vяzиyyяt иndиkи kredиt sиstemиnи xatыrladыr. Mцяy-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
103
yяn olunmuш mцddяtdя, yяnи 4-5 иldя RSFSR alи mяktяblяrиnиn tяlяbяlяrи-
nиn ancaq 20%-я qяdяrи tяhsиlиnи baшa vururdu, qalan 80%-и tяkrarяn kurs-
larda saxlanыlыrdы. Юlkяnиn hяtta иrи alи mяktяblяrиndя yetиrmя 50%-dяn чox
deyиldи. Kadr hazыrлыьыna mяnfи tяsиr gюstяrяn sяbяblяrdяn bиrи dя alи
mяktяblяrиn tяdrиs planlarыnda чoxpredmetlиyиn hюkm sцrmяsи иdи.
Bцtцn bunlarыn nяtиcяsиndя elmи-pedaqojи kadrlarыn sayы bяrpa dюvrц-
nцn sonunda иkи dяfя artmasыna baxmayaraq bu kadrlara tяlяbat hяlя dя
tam yerиnя yetиrиlmяmишdи. Pedaqojи иnstиtutlarda professor-mцяllиm kadrla-
rыnы formalaшmasыna bяzи subyektиv vя obyektиv amиllяr mane olurdu. Yцk-
sяk иxtиsaslы rяhbяrlяrиn чatышmazlыьы, elmи bazanыn zяиflиyи, bиr чox gюrkяmlи
alиmlяrиn еlmи-тяdqиqat иnstиtutlarыna, unиversиtet vя bюyцk-texnиkи alи tяhsиl
mцяssиsяlяrиnя keчmяsи, mцяllиmlяrиn tяdrиs yцkцnцn чox olmasы belя amиl-
lяrdяn иdи. 1930-cu иldя pedaqojи иnstиtutlarыn professorlarы яsasяn яvvяlkи
kюhnя mцtяxяssиsяrdяn иbarяt иdи. Rusиya Federasиyasыnыn 21 pedaqojи alи
tяhsиl mцяssиsяsиndя ишlяyяn 390 professorun arasыnda fяhlя sиnfиnиn nц-
mayяndяlяrи cяmи 2%, kяndlиlяr иsя – 3% tяшkиl edиrdи. Buna gюrя dя elmи-
pedaqojи kadr hazыrlыьы, bu kadrlarыn «bolшevиklяшdиrиlmяsи» uьrunda mцba-
rиzя bиr чox иllяr partиya vя sovet tяшkиlatlarы, mцttяfиq respublиkalarыn Xalq
Maarиf Komисsarlыqlarыnыn dиqqяt mяrkяzиndя olmuшdur.
20-cи иllяrиn tяdrиs planlarы o dюvrцn иnqиlabи ruhunu яks etdиrиrdи. Bu иsя
onlarыn qцsurlarыnы юrt-basdыr edиrdи. Bu tяdrиs planlarы genиш иxtиsaslы mцtя-
xяssиslяrиn hazыrlanmasыna иstиqamяtlяnmиш vя mцяllиmlяrи fяal иctиmaи-sи-
yasи fяalиyyяtя hazыrlamaьы nяzяrdя tutmuшdu - (o dюvrdя mцяllиm kяnd
yerlяrиndя yeganя zиyalы qцvvя hesab edиlиrdи). Bu tяdrиs planlarы цчцn иsteh-
salat tяcrцbяsи иlя яlaqя vя юlkяшцnaslыq materиallarыndan genиш иstиfadя sя-
cиyyяvи иdи.
Беляликля, 20-30-ъу иллярдя юлкядя сосиал-игтисади вя мядяни щяйатын бцтцн
сащяляриндя, о ъцмлядян тящсил сащясиндя кечирилян експериментляр просесиндя
бир сыра нязяри вя практики мцддяаларын, йанашмаларын йохланылмасы щяйата кечи-
рилди вя сабит тящсил системи формалашды.
Mяqalяnиn aktuallыьы. Mяqalяdя gюstяrиlяn faktlar tяhsиl tarиxиnиn юyrя-
nиlmяsиndя bюyцk aktuallыq kяsb edиr.
Mяqalяnиn elmи yenиlиyи. Mяqalяdя XX яsrиn 20-cи иllяrиndя alи pedaqojи
tяhsиl sиyasяtиnиn nяzяrи vя praktиkи problemlяrи araшdыrыlыr, иnkишafыnыn яsas
tendensиyalarы mцяyyяnlяшdиrиlиr.
Mяqalяnиn praktиk яhяmиyyяtи vя tяtbиqи. Antologиyalarыn tяtbиqиndя,
tяhsиl tarиxи иlя baьlы tяdqиqatlarda иstиfadя etmяk olar.
Яdяbиyyat
1.
M.Mяrdanov. Azяrbaycan tяhsиl tarиxи. ЫЫ cиld (1920-1991). Bakы:
Tяhsиl, 2011.
2.
A.Rzayev. Azяrbaycanda Sovet hakиmиyyяtи иllяrиndя alи pedaqojи
tяhsиlиn иnkишafыtarиxиndяn. Bakы, 1960.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
104
3.
Azяrbaycan Kommunиst Partиyasы tarиxиnиn oчerklяrи. Bakы, 1964.
4.
Azяrbaycan Xalq Maarиfи (1920-1927). Bakы, 1928.
5.
Bayramova R.M. Azяrbaycan rяhbяrlиyиndя иxtиlaflar vя daxиlи sи-
yasи чяkишmяlяr (1920-1925-cи иllяr). Bakы: Elm, 2007.
6.
Развитие высщей школы в Советском Азербайджане. Баку, 1984.
7.
Паначин Ф.Г. Педагогическое образование в СССР. М.: Педаго-
гика, 1975.
8.
История России. ХХ – начало ХХЫ века. Под ред.академика РАН
Л.В.Милова. Учебное пособие для вузов. М.: Эксмо, 2007.
9.
Хрусталева В.А. Из истории высшего педагогического образования
в РСФСР. М.: Изд-во АПН РСФСР, 1963.
Ш.Азадалиева
Dostları ilə paylaş: |