10
coşdurub, hiddətləndiribdir. Biz hamımız matəmə qərq olmuşuq‖ (VIII c.,
s.448).
Bu nitqin sonluğu vidalaşma mərasimləri üçün örnək ola biləcək sonluqdur.
Təskinlikverici, xalqı sınmağa qoymayan, ―vətənpərvərlik duyğularını‖ inkişaf
etdirən bir sonluqdur: ―Ziya Bünyadovun ailəsinə başsağlığı verirəm və bəyan
edirəm ki, onun ailəsi Azərbaycan dövlətinin daim qayğısı altında olacaqdır. Zi-
ya Bünyadovun qoyduğu irs, onun əsərləri yaşayacaq, bizim gənclərimiz Ziya
Bünyadovun simasını, yaradıcılığını örnək edərək təhsil alacaq, tərbiyələnəcək,
vətənpərvərlik duyğularını özlərində inkişaf etdirəcəklər.
Allah rəhmət eləsin, Allah sizə və Ziya Bünyadovun ailəsinə, bütün xalqı-
mıza səbr versin‖ (VIII c., s.460).
Heydər Əliyev nitqlərindəki girişlərin özünəməxsus xarakterik bir xüsusiy-
yəti də ondan ibarətdir ki, görüşlərin keçirildiyi məkanlar vurğulanır, gələcək
nəsillərə bu görüşlərin məhz harada keçirildiyi, Heйdər Əliyevin məhz hansı
məkanda nitq söylədiyi məlum olur. Bu da çox güman ki, böyük natiqin məkan
və zaman dialektikasına dərindən bələdliyi, tarixin gələcəkdə saxtalaşdırıla bil-
məməsini istəməsindən irəli gəlir. 21 may 1994-cü ildə Bibiheybət ziyarətga-
hında toplaşanlar qarşısındakı nitqin girşi bu fikrə misaldır: ‖Əziz qardaşlar,
bacılar, hörmətli həmvətənlər! Bu gün burada Azərbaycan xalqının, müsəlamn
aləminin müqəddəs yerində, Bibiheybət pirində sizi bütün müsəlmanların əziz
bayramı olan Qurban Bayramı münasibətilə təbrik edir, hamınıza cansağlığı,
xoşbəxtlik arzu edirəm‖ (I c., s.354).
Yaxud başqa bir çıxışda: ―Hörmətli rektor! Əziz rektor yardımçıları! Dəyərli
professor və müəllimlər, tələbələr! Əziz dostlar və qardaşlar! Bu gün Türkiyə-
nin çox hörmətli, böyük universitetində Höcəttəpə Universitetində olduğuma
görə özümü xoşbəxt hesab edirəm‖.
Heydər Əliyev nitqlərinin bir xüsusiyyəti də iştirak edib nitq söylədiyi kon-
franslarda mövzunun adını bütöv şəkildə həm girişdə, həm çıxış boyu, həm də
sonluqda çəkməklə həmin konfransın mövzusunu yaddaşlara həkk etməklə
onun əhəmiyyətini vurğulamaqdır. Müstəqillik yoluna qədəm qoyan respublika
üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən ―Sahibkarlığın strategiyası və iqtisadiyyatın
yenidən qurulması‖ mövzusu girişdə auditoriyaya bir daha açıqlanır: ―Hörmətli
xanımlar və cənablar. ―Sahibkarlığın strategiyası və iqtisadiyyatın yenidən qu-
rulması‖ mövzusunda Beynəlxalq Bakı konfransının iştirakçıları! Sizi bu mü-
hüm hadisə - Beynəlxalq Bakı konfransının açılışı münasibətilə ürəkdən təbrik
edir və sizə Azərbacan Respublikası üçün çox mühüm olan işinizdə uğurlar ar-
zulayıram‖.
Həmin konfransda sonluqda mövzunun adı böyük natiq tərəfindən bir daha
açıqlanır, konfransın Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında rolundan danışılır.
Azərbaycan sahibkarlarına ―uğurlar və tərəqqi‖ dilənir: ―Mən xalqın rifahı na-
minə fəaliyyət göstərən hər bir Azərbaycan sahibkarına uğurlar və tərəqqi arzu-
layıram. Həmçinin əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, ―Sahibkarlığın stra-
tegiyası və iqtisadiyyatın yenidən qurulması‖ mövzusunda Beynəlxalq Bakı
konfransı Azərbaycan iqtisadiyyatının daha da inkişaf etməsində öz rolunu oy-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
11
nayacaqdır. Sizə işinizdə müvəffəqiyyətlər arzulayıram. Diqqətinizə görə sağ
olun‖ (II c., s. 142)
Məqalənin aktuallığı. Məqalə nitq mədəniyyətimizin inkişafında, formalaş-
masında ümummilli lider Щeydər Əliyevin rolunu işıqlandırmaq baxımından
vacib məsələyə həsr olunub.
Məqalənin elmi yeniliyi. İlk dəfə olaraq siyasi natiqlik baxımından Heydər
Əliyevin nitq arxitekturasında girişlər və sonluqlar araşdırılmışdır.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Məqalə Azərbaycan nitq mədə-
niyyətinin inkişafı baxımından filologiya, jurnalistika və diplomatiya fakültə-
lərinin müəllim-tələbə heyəti üçün vəsaitdir.
Ədəbiyyat
1. Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. I-XL cildlər.
2. A.Axundov, M.Məmmədov, M.Mahmudov. Heydər Əliyev dil haqqında
və Heydər Əliyevin dili. Bakı: Elm, 1998.
3. N.Xuduyev. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili. Bakı: Təhsil, 1997.
Н. Заманов
Вступление и концовка в речах Гейдара Алиева
Резюме
В статье исследованы вступление и концовки выступлений Гейдара
Алиева перед аудиториями различного характера. Проанализировав мно-
гочисленные выступления Гейдара Алиева, автор сделал целый ряд зак-
лючений. В выступлениях на совешания и посвященных напряженным
моментам в жизни страны, вступительная часть речи не отличалась осо-
бой приветливостью. В заключительной части этих выступлений исполь-
зовались также выражение, как «еще раз требую», «должно быть приняты
решительные меры».
В выступлениях перед народом во время праздничных церемоний зву-
чат такие выражение как «прижимаю вас к сердцу», «желаю удачи», «же-
лаю праздничного настроение» и.т.д.
Вступление и окончание речи запоминаются надолго, и великий
оратор виртуозно решал это в своих выступлениях.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
12
N. Zamanov
The introduction and ending in speeches Heydar Aliyev
Summary
In article introductions and endings of performances of Heydar Aliyev
before audiences of various character are investigated. Having analysed Heydar
Aliyev’s numerous performances. The author made a number of the
conclusions. In performances on meetings and devoted to the intense moments
in country life, The introductory part of speech didn’t differ special affability.
In final part of these performances ekspressions as, ―once again I demand‖,
were used also, ―has to be drastic measures‖ are taken.
In performances before the people during festive ceremonies such
ekspressions sound as ―I press you to heart‖, ― I wish good luck‖, ― I wish
festive mood‖? etc.
The introduction and end of speech are remembered for a long time, and the
great speaker masterly solved it in the performances.
Редаксийайа дахил олуб: 06.06.2014
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
13
Назим Щикмят вя Азярбайъан поезийасы
Hцseyиn ЮZKAN,
фялсяфя доктору програмы цзря диссертант,
Qafqaz Unиversиtetи
e-maиl: hozkan@qu.edu.az
Rяyчиlяr: f.ц.e.d., prof. N.T. Mяmmяdov
f.ц.e.d., prof. B.S. Яhmяdlи
Aчar sюzlяr: sяrbяst шeиr, ahяngdarlыq, poezиya sяnяtи, Azяrbaycan
mяdяnиyyяtи, proletar шaиrи
Ключевые слова: свободный жанр в поэзии, гармония, поэзия,
Азербайджаская культура, пролетарский поет
Keywords: freestyle poetry, harmony, poetry, Azerbaиjanи culture,
proletarиan wритер
Bиr mиllяtиn sяnяt adamыnы dиgяr bиr mиllяtиn sяnяtи, sяnяt adamlarы иlя
baьlayan tellяrиn kюklяrи dяrиnlяrя gedиb чыxыr. Burada bиz tцrk mиllяtи иlя
Azяrbaycan mиllяtиnи, яlbяttя, bиr-bиrиndяn ayыrmaq fиkrиndяn uzaьыq. On-
lar уlu юndяr Heydяr Яlиyevиn dedиyи kиmи, bиr mиllяt, иkи dюvlяtdиr. Чяtиn
zamanlarda tцrkцn sяnяt adamlarы da bиr-bиrиnя sыьыnыb, arxalanыb юz mцba-
rиzяlяrlя dolu hяyatlarыnы baшa vurmuшlar, tarиxdя qalmышlar. Bюyцk шaиr
Nazиm Hиkmяt kиmи. Onu Azяrbaycanla, Azяrbaycan яdяbиyyatы иlя baьla-
yan budaqlar чoxsaxяlиdиr.
Nazиm Hиkmяtиn mяqalяlяrиnиn bиr чoxu Azяrbaycanla, Azяrbaycan
яdяbиyyatы, onun tяrkиb hиssяlяrи olan poezиyasы, nяsrи, dramaturgиyasы,
publиsиstиkasы иlя яlaqяdar qяlяmя alыnmышdыr. Belя mяqalяlяrdяn bиrи «Xal-
qыn malы olan sяnяt» adlanыr. Mяqalяdя шaиr, яvvяlcя юz шeиr kиtablarыnыn
Tцrkиyяdя vя Azяrbaycanda tиrajыnы (чap olunma mиqdarыnы) mцqayиsя edиr,
sonra mяdяnиyyяt юlчцlяrиnи qarшыlaшdыrыr. Bиr шaиr kиmи belя bиr hиkmяtи
xatыrladыr kи, «bиr xalq nя qяdяr чox sabundan иstиfadя edиrsя, onun mяdя-
nиyyяtи dя o qяdяr yцksяk olur». Шaиr mяdяnиyyяtиn tяmиzlиkdяn savayы, dи-
gяr юlчцlяrиnиn olduьunu da gюstяrиr, bunlardan bиrи dя шeиr vя яdяbиyyat
sevgиsиnиn dяrяcяsиdиr. Bяllи olur kи, o, шeиr dиnlяmя mяdяnиyyяtиnиn Mos-
kvada, Azяrbaycanda, Bakыda, Maшtaьada, Gяncяdя, Qazaxda чox yцksяk
sяvиyyяdя olduьunu bu mяmlяkяtlяrdя gяzdиyи zaman mцшahиdя etmишdиr.
Шeиr sevяrlяrdяn danышan шaиr mяqalяsиndя yazыr kи, шaиrlяrя hюrmяt edиlяn,
шaиrlяrиn sevиldиyи юlkяlяrdяn bиrиndя, Azяrbaycandayam. Azяrbaycanlыla-
rыn юz шaиrlяrиnи, romanчыlarыnы, yazarlarыnы nя qяdяr sevdиklяrиnи gюzlяrиmlя
gюrdцm. Mяn burada haraya getdиmsя, Sяmяdlя rastlaшdыm. Hяr шяhяrdя,
hяr kяnddя, hяr mяktяbdя, hяr klubda, petrol sяhяlяrиndя, pambыq tarla-
larыnda, hяr yerdя, hяr evdя Sяmяd иlя gюz gюzя gяldиm. Hяr sцfrяdя qя-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
14
dяhиmи onun qяdяhи иlя toqquшdurdum. Hяr narы, hяr цzцm salxыmыnы Sя-
mяd иlя bюlцшdцm. Azяrbaycan xalqы иlя gюrцшlяrиmdя Sцleyman Rцstяm,
Mehdи Hцseyn vя Rяsul Rza иlя bиrlиkdя, onlarыn yanыnda Sяmяd dя mяnя
bu aьыllы, hяm dя чox aьыllы, aydыnlыq, bиr az da mяsum gюzlяrиylя gцlцmsяdи.
Цmumиlяшdиrmя gцcц cяlbedиcи olan bu fиkиrlяrdя Azяrbaycanыn hяr ye-
rиndя bюyцk xalq шaиrи S.Vurьuna olan sonsuz mяhяbbяt иfadя olunur. Na-
zиm Hиkmяt mяsяlяyя bиrtяrяflи yanaшmыr, xalq tяrяfиndяn sevиlяn шaиrlяrиn
чox dяyяrlи olduьunu, amma чox aьыr bиr yцkц чиyиnlяrиndя daшыdыьыnы da
gюstяrиr. «Xalq sяnя цrяyиnи vermишdиr. Bu цrяk qranиtdяn saьlam, amma
camdan nazиkdиr. Onu yerя atmaq olmaz. Xalq tяrяfиndяn sevиlяn шaиr, bu
sevgиyя naиl olmaq цчцn boш vaxtlarыnы deyиl, bцtцn юmrцnц xalqa vermя-
lиdиr».
Шeиrиn mяzиyyяtlяrиndяn, baшlыca keyfиyyяtlяrиndяn bяhs edяn шaиr bиr
Fransыz шaиrиnиn «Шeиrdя, hяr шeydяn юncя, musиqи olmalыdыr» fиkrиnи юrnяk
gяtиrиr. Nazиm Hиkmяtиn nюqteyи-nяzяrиncя, шaиrиn яslи, шaиrиn юzц, шaиrи шaиr
edяn ahяngdиr.
Bяllиdиr kи, nяzmиn иlk шяrtи ahяngdarlыqdыr. Ahяng eynи юlчцlц sяslяrиn
bиr-bиrиnи иzlяmяsи, nюvbяlяшmяsи vя tяkrarlamasыdыr (1, s. 40)
Danышыq sяslяrиnиn bиr ahяngdя bиrlяшmяsи dиlиn potensиal иmkanlarыndan
doьur, onun poetиk mяna иlя baьlы yaratdыьы цslubи ovqat bцtцn mяqamlar-
da tяsиrlи olur. Sяslяrdяn, onlarыn ahяngdar nиzamыndan gцc alan poetиk
nиtq axыnы иnsan qяlbиnи юz aьышuna alыr, dяrиn emosиonallыq yaradыr. Bяdии
dиlиn, poezиya sяnяtиnиn canы olan emosиonallыq иsя bяdии-estetиk dцшцncяyя
keчиb шeиrи poetиk sиqlяtlя yцklяyиr (2, s.6)
Nazиm Hиkmяt шaиrи quшa bяnzяdиr. Яlbяttя, шeиrиn elementlяrиndяn bиrи
ahяngdиr, musиqиdиr. Яlbяttя, sяnяtиn bцtцn qollarы bиr-bиrиnя tяsиr edяr,
amma hяr sяnяt qolunun юzцnя aиd юzяllиklяrи, юzцnя aиd dиlи vardыr. Mяn-
cя, шeиr, hяr шeydяn яvvяl, mцsиqиdиr, hяm dя шaиr чaьlayan bиr quшdur. Шeиr,
hяr шeydяn яvvяl, bиr sюz sяnяtиdиr, saz sяnяtи deyиldиr» (3, s.267-269).
Шeиrdя rиtm vя ahяng gюstяrиcиlяrиnи onun иdeya-estetиk zяngиnlиyи цчцn
чox vacиb sayan Nazиm Hиkmяt Azяrbaycan шeиrиnиn dя zamanыnda bяdии
lяyaqяt sяvиyyяsиnя yцksяldиyиnи gюstяrиr. Tяhlиl etdиyи dюvrцn estetиk mяdя-
nиyyяtиnиn yцksяlmяsи шeиr цslubunun, шeиr dиlиnиn keyfиyyяt artыmыna tяkan
verdи vя bunun nяtиcяsиndя mцndяrиcя yenи poetиk yцklяrlя zяngиnlяшdи.
Bиzиm tяhlиl etdиyиmиz mяqalяsиndя Nazиm Hиkmяt Azяrbaycan musиqиsи
haqqыnda dяrиn mяzmunlu fиkиrlяrиnи bиtиrяndяn sonra Azяrbaycan sovet
яdяbиyyatы haqqыnda fиkиrlяrиnи davam etdиrиr: «Azяrbaycan sovet шeиrиnиn
tяmяlиnи qoyan Sцleyman Rцstяm, Sяmяd Vurьun vя Rяsul Rzanыn arasыn-
da kюkцn dяrиnlиklяrя yayыlmasы, gюvdяnиn bиrlиyи, yekparяlиyи acыsыndan bиr
bиrlиk, bцtцnlцk; budaqlarыn eynи gюy цzцnя ayrы-ayrы qollardan uzanmasы
acыsыndan da bиr ayrыlыq vardыr. Bиr-bиrlяrиnя hяm bяnzяyиr, hяm dя bяnzя-
mиrlяr» (3, s.270).
Azяrbaycan шaиrlяrиnи dяrиndяn duyan, onlarыn яsяrlяrиnи vurьun oldu-
ьunu иfadя edяn Nazиm Hиkmяt maraqlы qarшыlaшdыrmalar,mцqayиsяlяr apa-
rыr, шaиrlяr arasыnda цmumи vя fяrqlи cяhяtlяrи dцzgцn mцяyyяnlяшdиrя bиlиr.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
15
Bиlиndиyи kиmи, Nazиm Hиkmяtиn Azяrbaycan mяdяnиyyяtи haqqыnda dц-
шцncяlяrиnиn bиr hиssяsи Azяrbaycan шeиrи barяdяdиr. Nazиm Hиkmяt bu xц-
susda yazыr kи, Azяrbaycan шeиrи чox zяngиn bиr keчmишя sahиbdиr. Шeиrя mя-
hяbbяt, hяqиqи шeиrя hюrmяt, Azяrbaycan xalqыnыn keчmишdяn gяtиrdиyи vя
hяlя dя uzun yцzиllиklяr yaшadacaьы cяhяtlяrdяndиr. Azяrbaycanda bu dяfя-
kи sяfяrиmdя, xalqыn шaиrи necя dиnlяdиyиnи, шeиrи necя sevdиyиnиn шahиdи ol-
dum. Bu fиkиrlяrdяn sonra Nazиm Hиkmяt Sovet яdяbиyyatы dюvrцnцn шaиr-
lяrиndяn sюz salыr, Azяrbaycanda belя bиr яdяbиyyata qovuшan иlk шaиrиn Sя-
mяd Vurьun olduьunu qeyd edиr. «Mяnя elя gяlиr kи, Azяrbaycanda S.Vur-
ьunun adыnы eшиtmяmиш, onun шeиrlяrиnи oxumamыш, dиnlяmяmиш bиr иnsan
tapmaq чяtиndиr. Иndи Sяmяd necя dя xoшbяxtdиr»
Nazиm Hиkmяt sovet dюvrц Azяrbaycan шerиnиn иnkишaf yollarыnы arayыr.
...«mцasиr Azяrbaycan шeиrиndя bцtцn цslublar, bцtцn иfadя tяrzlяrи mark-
sиst-lenиnчи шaиrlяrиn яlиndя, bяzяn uьurla, bяzяn sarsыntыlarla, lakиn яsas иs-
tиqamяtи иlя yenи sahяlяrи яhatя edяrяk иnkишaf edиr. Яruz vяznи, heca vяznи,
sяrbяst vяzn... «Sяrbяt шeиr, цmumиyyяtlя, юlчцlц шeиrlя oppozиsиya tяшkиl
edиr kи, bu qarшы-qarшыya qoyulma da яn mцxtяlиf fяrqlяndиrиcи яlamяtlяrя
malиkdиr. Bu яlamяtlяrdяn яn mцhцmlяrи иsя bиrиncи nюvbяdя vяzn vя qa-
fиyя, шeиrиn fonetиk tяшkиlи, mяcazlar sиstemи vя saиrяdиr» (4, s.39).
Nazиm Hиkmяt yazыr kи, Azяrbaycan шaиrи mяzmuna uyьun шяklи tapmaq
цчцn bцtцn юlчцlяrdяn-vяznlяrdяn иstиfadя edиr. Qafиyя mяsяlяsиndя dя
Azяrbaycan шaиrlяrи hяm Fцzulи, hяm aшыq шeиrи яnяnяlяrиndя yazыrlar. Na-
zиm Hиkmяt bununla baьlы bиr mяsяlя цzяrиndя xцsusиlя dayanыr: Яnяnяyя
яsaslanmaq baшqa, onu tяqlиd etmя baшqadыr. Buna gюrя bu gцn nя Fцzu-
lиnи, nя dя aшыq шeиrиnи tяqlиd edя bиlиrиk. Tяqlиd olan yerdя sяnяt olmaz.
Bundan baшqa, Fцzulи kиmи yazmaq цчцn Fцzulи dюvrцndя, Aшыq Яlяsgяr kи-
mи yazmaq цчцn иsя onun dюvrцndя, o dюvr шяrtlяrиndя yaшamaq lazыmdыr.
Mяn bunlarы nя цчцn sюylяyиrяm? Nazиm Hиkmяtя elя gяlиr kи, Azяrbayca-
nыn bяzи шaиrlяrи, юzяllиklя gяnc шaиrlяrи, bиr яnяnяyя sюykяnmяyи, bиr яnяnя-
nи иnkишaf etdиrmяyи, mяlum bиr яnяnяnи tяklиf etmяk kиmи anlayыrlar. Bяzяn
razыlaшmadыьы mяqamlara da Nazиm Hиkmяtиn «Azяrbaycan mяdяnиyyяtи
haqqыnda dцшцncяlяr» adlы mяqalяdя rast gяlmяk olur (3, s.278-279).
Bu mяqalяnи Moskvada Tofиq Mяlиkov Nazиm Hиkmяtиn arxиvиndя чalы-
шarkяn tapmышdыr. T.Mяlиkov bu haqda belя bиr bиlgи verиr kи, bюyцk sяnяt-
чиnиn юz яlyazmalarы arasыnda bиzиm (Azяrbaycan) mяdяnиyyяtиmиzlя, яdя-
bиyyatыmыzla baьlы yazыlmыш, иndиyя qяdяr bиlmяdиyиmиz bиr mяqalяyя rast
gяldиm. Nazиm Hиkmяt 1957-cи иldя Azяrbaycana gяlmиш, bиr aydan чox
Azяrbaycanda qalmыш, mяmlяkяtиmиzи gяzmишdиr. Bюyцk шaиr bu gяzиntиsиn-
dя mяdяnиyyяtиmиzlя, яdяbиyyatыmыzla da yaxыndan tanыш olmuшdu. Mosk-
vaya dюnяndяn sonra prof. Mиkayыl Rяfиlиnиn xahиши иlя Azяrbaycan иzlяn-
mяlяrиnи (tяяssцratlarыnы) qяlяmя almышdы.
Qeyd etmяyи lazыm bиlиrиk kи, sяrbяst шeиr шяklиnиn Azяrbaycan sovet
poezиyasыnda иkи иnkишaf pиllяsи mюvcud olmuшdur. 1) 1920-cи иllяrиn sonu vя
30-cu иllяrиn яvvяllяrи; 2) 1950-cи иllяrdяn sonra. Bиrиncи pиllяdя bиr pяrakяn-
dяlиk, hяrc-mяrclиk юzцnц gюstяrиrdи, bu dюvdя yenи шeиr formasыnы mяzmun-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
16
suz sюz yыьыnы иlя doldururdular, mиllи kolorиt, mиllи яnяnя чatышmыrdы. Иkиncи
pиllяdя иstиqamяt dяyишиr. Bu fяrq hяtta tяk bиrcя шaиrиn - R.Rzanыn yara-
dыcыlыьы tиmsalыnda da aydыn gюrцndц. Иkиncи pиllяdя sяrbяst шeиr dюvrцn ab-
havasыnы, yцzиllиyиn sяsиnи mиllи mцndяrиcяyя malиk poetиk bиr gцclя, ehtиras-
la иnиkas etdиrdи.
Sюzцgedяn mяqalяdя bиr чox mяtlяblяrиn цstц aчыlыr. Nazиm Hиkmяtиn
иlk шerиnиn Tцrkиyяdя, Иstanbulda yayыlmasы, lakиn иlk шeиr kиtabыnыn Azяr-
baycanda, 1928-cи иldя Bakыda чap edиlmяsи xatыrlanыr. Bяllи olur kи, Mиkayыl
Rяfиlи Ekиm Devrиmиnиn 10 иllиyи mцnasbяtиlя «Edebи Azerbaycan Proleter
Edebиyatы» adlы mяqalя yazmышdыr.Bu mяqalяdя M.Rяfиlи Nazиm Hиkmяtиn
Azяrbaycan яdяbиyyatыna bиr proletar yazarы olaraq daxиl olduьunu gюstя-
rиr.
Яvvяla, Nazиm Hиkmяt шeиrdя tяqlиdчиlиyиn яlehdarы kиmи чыxыш edиr, юlчц-
nц иsя шeиrdя ahяng yaradan, qцvvяtlяndиrяn faktorlardan bиrи vя baшlыcasы
olmasыnы nяzяrя чatdыrыr. Nazиm Hиkmяt dцшцncяsиndя шeиrиn rиtmи, ahяngи
gюzяllиyиn яsas шяrtlяrиndяndиr. Ona gюrя kи, poetиk mяzmun юz bяdии иfadя-
sиnя, estetиk gюzяllиyя mяhz uyarlы bяdии formada gяlиb чatыr.
Rяsul Rzanыn юzцnцn sяrbяst шeиrя mцnasиbяtиnи burada vermяyи цstцn
saymaq olar: «Чaьdaш poezиyada чox mцxtяlиf шeиr formalarы sяrbяst шeиr
adlandыrыlыr. Azяrbaycan poezиyasыnыn яmяlи tяcrцbяsиndя bu «sяrbяstlиk»
necя tяzahцr edиr? Bu, hяr шeydяn юncя, яnяnяvи qafиyя sиstemиnи, donmuш
юlчцlяrи, bяndиn mяcburи formalarыnы vя arxиtektonиkasыnы rяdd etmяklя
meydana чыxыr» (R.Rza. «Kaonlarы pozaraq...» mяqalяsиndяn).
Nazиm Hиkmяtиn mяqalяlяrиndя Azяrbaycan шaиrlяrиnиn яsяrlяrи иdeya-
mяzmun vя dиl-sяnяtkarlыq cяhяtdяn dя tяhlиl olunur. Dиqqяtи cяlb edяn
mяqalяlяrdяn bиrи «Dostum Rяsul Rza» adlanыr. Mяqaяdя bu gцnkц шeиr шя-
raba bяnzяdиlиr. Шяrab nя qяdяr tяzяdиrsя, шeиr dя o qяdяr saf vя tяmиzdиr;
иllяndиkcя, qяdиmlяшdиkcя o qяdяr kяskиnlяшиr. Nazиm Hиkmяt mяhz bu fи-
kиrlяrи mяhz Azяrbaycan шaиrи R.Rzanыn шeиrlяrи иlя яlaqяlяndиrиr.
Nazиm Hиkmяt Rяsul Rzanы 1958-cи иldя чap edиlmиш шeиrlяr kиtabыnы
oxuduqdan sonra tanыyыr. Kиtabda шaиrиn 1931-cи иldя yazыlmыш шeиrlяrи top-
lanmышdыr. Nazиm Hиkmяtиn fиkrиncя, bu шeиrlяr mцasиrlиyиnи-saflыьыnы, tяmиz-
lиyиnи, sadяlиyиnи qoruyub saxlamышdыr. Rяsul Rza da иmzasыna baxmadan
tanыlan шaиrlяrdяndиr. Hяtta baшqa dиllяrя чevrиlsяlяr dя, yenя dя шeиrиn kиm
tяrяfиndяn yazыldыьы bяllи olur. «Юzgцn vя bяnzяrsиz olmasы» R.Rza шeиrlяrи-
nиn baшlыca keyfиyyяtlяrиndяndиr. Tяsиrя toxunan Nazиm Hиkmяt sяnяtчиlя-
rиnиn bиr-bиrиnя tяsиrиndяn nиsbяtяn danышmasa da, belя bиr fиkиr dя ишlяdиr
kи, yer цzцndя sevdиyи bиr yaxud bиr neчя шaиrиn tяsиrи altыnda olmayan bиr
шaиr tapmaq чяtиndиr. Rяsul Rzanыn шeиrlяrиndя dя Fцzulиnиn, Sabиrиn, Ma-
yakovskиnиn tяsиrи gюrцnцr. Ancaq bu tяsиrlяr, hяr шeydяn юncя, dяrиnlиyи
baxыmыndan чox mцxtяlиfdиr. Bu tяsиrlяr, hяr шeydяn юncя, yaьышыn buьda
tarlasыna gюstяrdиyи tяsиrя bяnzяyиr. Yaьыш dяnяnиn (toxumun) цzяrиndя,
onun yaшayыb boy atmasыna yardыm etmяk цчцn qalыr.
Nazиm Hиkmяt tяhlиlя cяlb etdиyиmиz mяqalяsиndя R.Rza sяnяtиnя yцk-
sяk qиymяt verяrяk yazыr: «Rяsul Rza xalq яdяbиyyatыna vя klassиk яdяbиy-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
17
yata bюyцk sevgи bяslяyяn bяnzяrsиz bиr шaиr, Azяrbaycan шeиrиnиn dя yenи-
lиkчиlяrиndяn bиrиdиr. Yenиlиkчиlиk яksиnи иnkar etmяk deyиl, яdяbи mиrasdan
faydalanmaqla baшlar. Rяsul Rza, Azяrbaycan vя baшqa xalqlarыn-onlarыn
ичиndя bиrиncи sыrada Rus яdяbи mиrasы vardыr-яdяbи mиrasыnda, шaиr цчцn dя-
rиn, dяyяrlи, yaralы nя varsa, bunlarы alaraq faydalanыr.
Nazиm Hиkmяt hяmиn kичиk hяcmlи mяqalяsиndя danышыq dиlи haqqыnda,
bu dиlиn Azяrbaycan шeиrиnя R.Rza tяrяfиndяn gяtиrиldиyиnи, bununla ahяng
yaratdыьыnы gюstяrmишdиr. Danышыq dиlи deyяndя Bakы, Gяncя dиalektlяrиnи
nяzяrdя tutmur, bцtцn Azяrbaycan bюlgяlяrиndя yaшayanlarыn dиlиndяn
bяhrяlяndиyиnи qeyd edиr. Bu baxыmdan Rяsul Rza Sabиr яnяnяsиnиn tяqиb-
чиsидиr. Sabиr yaшadыьы чaьыn шeиrиnя, шяhяrlи dиlиnи gяtиrmяmишmиdиr? Yerи
gяlmишkяn, R.Rzanыn sяnяtи Sabиrdяn olaьanцstц bиr bичиmdя faydalanmыш-
dыr. Sabиr шeиrиndяkи satиrиk цnsцrlяr, polemиk kяskиnlиk, mяntиq цstцnя satи-
ralar vя polemиk yaratma bacarыьы, шeиr texnologиyasы, Rяsul Rza шeиrиndя
tяbии, orиjиnal bиr шяkиldя tяsиr etmишdиr (3, s.285-287).
Poezиya sюzцn yardыmы иlя, tяkcя sюzцn gцcц иlя яrsяyя чatdыrыr, sюz-kяl-
mя-poezиyanыn tяmяl daшыdыr. Onun bиrcяcиyиnи gюtцrmяk kиfayяtdиr kи, яn
gюzяl шeиrи belя mяhv edяsяn. Bu baxыmdan Rяsul Rza sюzц nя шишиrdиr, nя
dя bayaьыlaшdыrыr. O, hяr bиr sюzцn yerlи yerиndя olmasыnыn, шeиr baьыna чи-
чяk aчdыracaьыna иnanыr. Mяnzum, mюvzu baxыmыndan шeиrиn иmkanlarыnы nя
qяdяr hцdudsuzlaшdыrыrsa, bu mюvzunun иfadяsи цчцn иstиfadя olunan sюzlяr
dя o qяdяr sonsuz olmalыdыr.
Nazиm Hиkmяt шeиr yazmaq mexanиzmиnи saf-чцrцk edиr. Onun fиkrиncя,
R.Rza шeиrlяrи qeyd olunan юlчцnцn tяlяblяrиnя cavab verиr vя fиkrиnи nяzяr-
dя tutulmuш meyar daxиlиndя иnkишaf etdиrиr. R.Rza sяrbяst шeиrdя mиsralarы
standart юlчцdяn, vяznиn tяlяblяrиndяn kяnara чыxarsa da, ahяngdяkи taraz-
lыьы qoruyub saxlayыr. Яks halda poetиk юrnяklяrdя heч bиr emosиonal-hиssи
tяsиr ola bиlmяz.
Цmumиyyяtlя, Nazиm Hиkmяt sяrbяst шeиrdя шeиr yazmaьыn чяtиnlиyиn-
dяn tez-tez bяhs etmишdиr. Bu formada yalnыz R.Rza kиmи bюyцk qяlяm tяc-
rцbяsи olan шaиrlяr uьur qazana bиlяrlяr. «Rяsul Rza шeиrиn texnologиyasыna
bиr doьmatиk kиmи baxmыr. O, qafиyяnи, юlчцnц rяdd etmиr, ancaq nazиm
alяmиndяkи qяbul edиlmиш kurallarы da qяbul etmиr. Шeиrи юlчцlц dя, юlчцsцz
dя, qafиyяlи dя qafиyяsиz dя yazmaq mцmkцndцr. Bиlя-bиlя, qяsdяn qafи-
yяsиz yazmaq vя qafиyяdяn иstиfadя etmяk xatиrиnя qafиyяlи шeиr yazmaq яn
bюyцk шяkиlчиlиkdиr. Rяzul Rza qafиyя mяsяlяsиnи belя anlayыr» (3, s. 286).
Gюrцndцyц kиmи, «mиsralar bu юlчцdя nя qяdяr sяpяlяnsя dя» yenя
ahяng heca vяznиnиn tяlяblяrи иlя bиr sыrada durur.
Nazиm Hиkmяt Rяsul Rzanыn aшaьыdakы шeиrиnиn цzяrиndя dayanыr vя dя-
rиn fиkиr bиldиrяn kяlmяlяrиn ayrы-ayrы mиsralara sяpяlяndиyиnи qeyd edиr:
Yorulmadыn mы?
Чиft olur kulaklarы
Иnsanыn
Ne olsun?
Ишte buna gюre, gerek
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
Dostları ilə paylaş: |