42
1.Necя oldu kи, dovшan adыnы unutdu?
2. Kиrpи nя цчцn hиrslяnmишdи?
3. Necя oldu kи, dяlя aьacdan yыxыldы?
ЫV qrup
Dovшan цmumи addыr. Aшaьыdakы adlardan hansыnы hekayяdяkи dovшana
xцsusи ad kиmи vermяk olar?
1. Qoчaq
2. Xallы
3. Qorxaq
Test
“Kиrpи, ay kиrpи bиlmиrsяn mяnиm atamыn adы nяdиr?” cцmlяsиndя hansы
sюz mяtndя yoxdur.
1. Kиrpи
2. Mяnиm
3. Atamыn
Hansы tapmacanыn cavabы dovшandыr?
1.
Yatanda yumru yatar,
Яtиnя dяrman qatar
Kиm иstяsя tutmaьa
Tиkanы яlя batar
2.
Gюzlяrи aчыq yatar,
Gцllя tяk qaчmaьы var
Qulaqlarы yekяdиr,
Hяr шeydяn qorxmaьы var.
3.
Юzц dяmиrdяn,
Quyruьu kяndиrdяn
Belяlиklя, bяdии sюzцn gцcц иlя uшaqlarda adlar haqqыnda tяsяvvцrlяr
mюhkяmlяndи.
Ev tapшыrыьы:
Иnternetdяn, ensиklopedиyalardan vя ya dиgяr kиtablardan xoшunuza gя-
lяn adam adlarыnы seчиn. Ev heyvanlarыna qoyulan xцsusи adlarы mцяyyяn-
lяшdиrиn.
Qиymяtlяndиrmя meyarы.
Uшaqlar xцsusи vя цmumи adlarы bиr-bиrиndяn ayыrmaьы bacarыrlar. Xцsu-
sи adlarыn bюyцk hяrflя yazыldыьыnы bиlиrlяr.
Bu prosesdя mцяllиm юz nцfuzunu uшaqlara zorla qяbul etdиrmяmяk
цчцn яsas fиkrиnи daиm gиzlиndя saxlayыrdы. Bu, шagиrd vя mцяllиm bяrabяrlи-
yиnи tяmиn edиr. Bu bяrabяrlиk hяm шagиrdlяrи cяsarяtlяndиrиr, onlarы mцba-
hиsяlяrdя fяal ишtиrak etmяyя ruhlandыrыr, hяm dя mцbahиsя prosesиndя de-
mokratиyanы tяmиn edиr. Tяhsиl mцvяffяqиyyяtиnиn яsasы dцшцncяnиn demok-
ratиklиyиdиr. Bu prosesdя mцяllиm юzц dя юyrяnяn rolunda gюrцnцr. Lakиn
dяrsиn яsas qayяsиnи bиr an belя yaddan чыxartmыr. Dяrs prosesиndя mцzakи-
rяlяrиn иstиqamяtиnя ustalыqla tяsиr edиr kи, uшaqlar mяqsяddяn uzaq dцшmя-
sиnlяr. Mцяllиm bяlяdчиlиk funksиyasыnы bиr an yaddan чыxarmamalы, elя et-
mяlиdиr kи, шagиrd adlarыn nиtqdяkи яhяmиyyяtиnи bцtцn tяfяrrцatы иlя dяrk
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
43
etsиn. Bu zaman hяmиn nиtq hиssяsиnиn цmumи vя xцsusи hallarыnы, шяkиlчиlя-
rиnи vя s. бу kиmи dиgяr elmи tяrяflяrиnи иkиncи plana keчиrmяk lazыmdыr. Яsas
cяhяt budur kи, uшaq mяtnlяrdя adlarыn sonuna artыrыlacaq шяkиlчиlяrиn яhя-
mиyyяtиnи dяrk etsиn, onun mяqamыnы duya bиlsиn. Dиl амилляринин elmи ter-
mиnlяrиnи юyrяtmяzdяn яvvяl, onu duymaьa yюnяldяn bяdии mяtnlяrdяn ge-
nиш иstиfadя etmяk zяrurиdиr. Шagиrd elmи mцddяalara qяdяr иsmиn яsas xцsu-
sиyyяtlяrиnи duymalы, onu “kяшf etmяlи”dиr. Bu, tяdrиs prosesиnиn яn яhя-
mиyyяtlи nюqtяsиdиr. Mяhz bu cяhяtиnя gюrя fяal tяlиm texnologиyasыndan
bяhs edяn alиmlяr шagиrdlяrиn “tяdqиqatчы olmasы”nы tяlяb edиrlяr.
Dяrsdя qoyulan problemlя шagиrdиn “tяdqиqatчы” kиmи цz-цzя qalmasы
mцasиr dяrs tиpajlarыnыn яn mцhцm elementиdиr. Avropanыn bиr sыra юlkяlя-
rиndя olduьu kиmи Azяrbaycanda da bu cцr dяrs metodlarыndan иstиfadя
edяn mцяllиmlяr чoxdur. Bu tяhsиl ocaqlarы арасында XXЫ яsr mяktяbи, Av-
ropa lиtseyи, 6, 18 нюмряли mяktяblяrиn bяzи иbtиdaи sиnиf mцяllиmlяrиnиn ad-
larыnы чяkmяk olar. Avropa lиtseyиnиn mцяllиmlяrи dяrsdя problem yarat-
maqla kиfayяtlяnmиrlяr. Onlar hяmиn problemиn davamыnы ev tapшыrыqlarы
kиmи verиrlяr. Uшaqlar hяr hansы problemlя baьlы иnternetdяn, mцxtяlиf kи-
tablardan, ensиklopedиyalardan яlavя materиallar seчиlmяsиnи tapшыrыrlar. Be-
lяlиklя, sиnиfdя baшlayan dиskusиya evlяrя yol aчыr, valиdeynlяr bu ишя qarышыr,
mюvcud mяlumat qaynaqlarы ишя dцшцr.
Bu prosesdя bиr cяhяt dя nяzяrя alыnmalыdыr. Шagиrd nя axtardыьыnы, nиyя
axtardыьыnы vя bu axtarышlarыn nяtиcяsи olacaq tapыntыlarыn яhяmиyyяtиnи dяrk
etmяlиdиr.
Mцяllиmиn dяrsdяkи mюvqeyи haqqыnda yazan alиmlяr onun “bяlяdчи” –
yяnи bиlиk юyrяnmяk yolunda шagиrdlяrиn qarшыsыnda шam yandыran, amma
dяrk etmяnи onun юz юhdяsиnя buraxan шяxsdиr. Avropa tяhsиl sиstemиndя
mцяllиmиn bu fяalиyyяtи fasиlиtator adlanыr. Иngиlиs mяnшяlи bu sюzцn mяnasы
яlverишlи шяraиt yaradan demяkdиr. Bu da яhяmиyyяtlи mяqamdыr. Demяlи,
mцяllиmиn sиnиfdя yaratdыьы sиtuasиya elя olmalыdыr kи, mцzakиrя mюvzusuna
чevrиlяn problem яtrafыnda hamы fиkиr sюylяyя, юz dцшцncяlяrиnи bюlцшя bиl-
sиn. Fasиlиtator mцяllиm sadяcя bиlиk vermиr, юzц dя tяdqиqatчыya чevrиlиr,
mцzakиrя prosesиndя onu шagиrdlяrdяn seчmяk чяtиn olur. O, sadяcя lиder-
dиr. Uшaq gюyя buraxdыьы чяrpяlяngиn иpиnи яlиndя mюhkяm saxladыьы kиmи,
mцяllиm dя mцzakиrяlяrиn цmumи ahяngиnи bиr mяcraya yюnяldиr. Sиnиfdя
шagиrdlяr mцxtяlиf qruplara bюlцnяndя hяr bиr qrupun lиderи oranыn fasиlиta-
toruna чevrиlиr. Belяlиklя, яgяr beш qrup varsa, demяlи sиnиfdя altы fasиlиtator
var. Bunlardan beши qruplarыn lиderlяrи, altыncыsы иsя mцяllиmdиr. Z.Veysova
yazыr: “Bu, mцяllиm lиderlиyиnиn yenи tиpиdиr. Bu lиderlиk mцяllиmlя шagиrdlя-
rиn tяhsиlиn mяqsяdиnя naиl olmaьa yюnяldиlmиш bиrgя fяalиyyяtиnя яsaslanыr.
Bu zaman mцяllиm шяksиz nцfuz sahиbи kиmи sиnиf цzяrиndя “aьalыq” etmиr vя
юzцnц ondan yцksяkdя tutmur” (2,15).
Шцbhяsиz kи, sиnиfdя problemlи vяzиyyяt yaratmaq mцяllиmиn aldыьы bиlиk-
dяn, dцnyagюrцшцndяn, elmи-pedaqojи sяvиyyяsиndяn чox asыlыdыr. Чцnkи
problemиn hяllиnя qoшulan 7-8 yaшы tяzяcя tamam olan uшaqdыr. Onun dцn-
yagюrцшц dя, mяsяlяlяrя mцnasиbяtи dя mцяllиmиnkи qяdяr deyиl. Mцяllиmиn
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
44
pedaqojи ustalыьы burada meydana чыxыr. Problemиn hяllиndя bяlяdчи olan
mцяllиm bиlиklяrиn яldя olunmasы yollarыnы gюstяrиr.
Mцasиr dяrs modellяrи иlя иbtиdaи sиnиf шagиrdlяrиnя dиl qaydalarиnи necя
mяnиmsяtmяk olar? Bиr sыra mцяllиmlяr hяlя dя bu fиkиrdяdиr kи, dиl qayda-
larы шagиrdя яzbяrlяdиlmяlиdиr. Шцbhяsиz kи qayda–formalaшmыш, kamиllяшmиш
elя elmи mцlahиzяlяrdиr kи, шagиrd onun mahиyyяtиnи bиtgиn шяkиldя dяrk et-
mяlиdиr. Bunun цчцn яn asan yol onu шagиrdя яzbяrlяmяkdиr. Lakиn apardы-
gыmыz tяdqиqatlar gюstяrdи kи, bиr sыra mцяllиmlяr bu иши dя dяrk etmя, anla-
ma yolu иlя шagиrdя tяlqиn edиrlяr.
Mцasиr tяhsиlиn mahиyyяtиnи dяrk etmяyяn “юyrяtmяk” yox, “юyrяnmя-
nиn yollarыnы юyrяnmяk” anlayышlarыnы yaxшы baшa dцшmяyяn bяzи mцяllиmlяr
kюhnя tяhsиlя daha чox цstцnlцk verиrlяr. Чцnkи hяmиn sиstemdя mцяllиmиn
fasиlяsиz tяhsиlи anlayышы yoxdur. Mцяllиm nя zamansa юyrяndиyи faktlarы юy-
rяtmяyя daha чox цstцnlцk verиr. Hяmиn yol asandыr. Lakиn mяqbul deyиl.
Чцnkи uшaq яzbяrlяdиyиnи bиr neчя gцndяn sonra unudur vя mцяllиmиn zяh-
mяtи hяdяr gedиr. Mцasиr tяlиm mцяllиmиn dя fasиlяsиz tяhsиlиnя, daиmи tяd-
qиqatчы olmaьыna шяraиt yaradыr. Yenи tиplи mцяllиm daиm axtarышda olur, ye-
nиlиklяrи tяtbиq edиr, kюhnя цsullardan asanlыqla иmtиna edя bиlиr. Bu proses
tяkcя шagиrd иntellektиnи deyиl, hяm dя mцяllиm dцшцncяsиnи zяngиnlяшdиrиr.
Bu prosesdя “bиlиk qazanmaq”, “bиlиyи яldя etmяk” deyиl, шagиrd baca-
rыqlarыnыn yaradыlmasы mцhцm bиr amиldиr.
Яшyanыn adыnыn, onun цmumи vя xцsusи keyfиyyяtlяrиnиn olmasыnы, ad bиl-
dиrяn sюzlяrиn hallanmasыnы mцяyyяnlяшdиrmяk bacarыьыnы яldя edяn uшaq
onun elmи adыnыn “иsиm” olduьunu sonra bиlmяsиnиn elя bиl qorxusu yoxdur.
Яsas mяsяlя иsmя ayrыlan keyfиyyяtlяrиn шagиrd tяrяfиndяn duyulmasы, onu
baшqa nиtq hиssяlяrиndяn seчmяk bacarыьыnыn tяmиn olunmasыndadыr. Hяmиn
bacarыьыn tяdrиs prosesиndя vяrdишя чevrиlmяsи yaddaшda hяmишяlиk qalmasы-
nы tяmиn edиr.
Mцasиr dюvrdя tяhsиlиmиzиn yenиlяшmяsиnи tяlяb edяn mцhцm amиllяrdяn
bиrи fяnlяrиn hяddиndяn artыq muxtarиyyяtlяшmяsиdиr. Yяnи fяnlяr bиr-bиrиn-
dяn o qяdяr uzaq dцшцb kи, onlarыn arasыnda keчиlmяz sяdlяr yaranmышdыr.
Hяtta bиr fяnnиn mцxtяlиf bюlmяlяrи arasыnda da sяrhяdlяr mюvcuddur. Ыndи
alи mяktяbdя Azrbaycan dиlиndяn dяrs deyяn mцяllиmиn konkret elm sahяsи
var. Яdяbиyyat fяnnи dя belяdиr. Hяtta bиr bюlmяnи mцkяmmяl bиlяn bиr
alиm o bиrи bюlmяlяrи ya zяиf bиlиr, ya da bиlmиr. Qяdиm яdяbиyyat mцtяxяs-
sиsи XX яsr яdяbиyyatыnы, mцasиr dюvr mцtяxяssиsи иsя qяdиm dюvrц bиlmиr.
Bu, sovet tяhsиl sиstemиnиn lцzumsuz иxtиsaslaшmasыdыr. Elmи яdяbиyyatыn иn-
kишafы tяhsиlя, praktиkaya yюnяlmяdиyиnя gюrя onun elmи nяtиcяlяrи dя
yalnыz bиr-иkи mцtяxяssиsя lazыm ola bиlиr. Mцasиr tяlиm иsя tяlяb edиr kи,
nяиnkи dиlиn vя яdяbиyyatыn ayrы-ayrы шюbяlяrи, dиl vя яdяbиyyat bцtюv bиr
иxtиsas olmalыdыr. Orta mяktяbdя ana dиlи vя яdяbиyyatыn mцяllиmи olduьu
kиmи, alи mяktяbиn mцtяxяssиsи dя hяr иkи elm sahяsиnи dяrиndяn bиlmяlиdиr.
Belя olmasa dиlиn иncяlиklяrиnи, onun mяntиqи, emosиonal, obrazlы keyfиyyяt-
lяrиnи юyrяtmяk mцmkцn deyиl. Mцasиr orta mяktяbdя dиl vя яdяbиyyatыn
иnteqrasиyasы иlя yanaшы иbtиdaи sиnиflяrdя tarиx, tяbияt, яtraf alяmlя tanышlыq
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
45
vя s. kиmи fяnlяrиn koordиnasиyasы hяyata keчиrиlиr.
Ana dиlиnиn tяdrиsи prosesиndя иntellektlяrиn kooperatиvlиyи bиr problem
kиmи qarшыya чыxыr. Burada kooperatиvlиk sюzцnц hяmrяylиk kиmи dя qяbul
etmяk olar. Mцяllиm lиnqvиstиk иntellektя malиk olan uшaqlarы dиgяrlяrиnя
qarшы qoya bиlmяz. Demяlи, dиgяr иntellektlяrя meyllи uшaqlarыn hяmиn qabи-
lиyyяtlяrи иlя dиlчиlяrиn dцшцncяlяrи bиrlяшdиrиlmяlи, ortaq bиr mяxrяc tapma-
lыdыr.
Dиgяr иntellektlяr юz qabиlиyyяtlяrиnи lиnqvиstиk иntellektя kюmяk etmяyя
yюnяltmишdиr. Шцbhяsиz kи, konkret bиr sиnиfdя bu qяdяr иntellektиn mюvcud-
luьu mцmkцn deyиl. Mцяllиm onlarыn neчяsиnи mцяyyяnlяшdиrиrsя, onlarыn
hamыsыnы lиnqvиstиk иntellektиn яtrafыnda qruplaшdыrыr. Bиr nюv dиlиn юyrяnиl-
mяsиndя rиyazи mяntиqиn, tarиxи mяntиqиn, иdmanчыnыn иntellektиnи bиrlяшdиr-
mяyя sяy gюstяrиr. Яgяr belя qruplar yaratmaq mцyяssяr olarsa onda
mцяllиm hяr bиr qrup цчцn onun юz maraqlarыna uyьun tapшыrыqlar verяr.
Mцasиr dяrs anlayышыnыn яsas mahиyyяtиnи юyrяnяnиn “mцstяqиl шagиrd”
olmasыdыr. Yяnи o dцшцncяlяrиndя, mцlahиzяlяrиndя mцяllиmиn яqlи kюmяyи-
nя ehtиyac duymayan юyrяnяndиr. O, bиlиklяrи hazыr qяbul etmиr. Onu юzц
tapыr. Mюvcud anlayышlarы яzbяrlяmиr, юyrяnиr. Dцшцnmяk, yadda saxlamaq,
tяtbиq etmяk bacarыьыna yиyяlяnиr. Шagиrdиn bu keyfyyяtlяrя malиk olmasы
цчцn dцnya pedaqojи яdяbиyyatыnda mцvяffяqиyyяtlя tяtbиq olunan nяzяrиy-
yяlяr чoxdur. Belя nяzяrиyyяlяrdяn bиrи Qardnerиn чoxшaxяlи яqlи qabиlиy-
yяtlяr nяzяrиyyяsиdиr. Qardnerиn fиkrиncя, mцxtяlиf nюv юyrяncиlяrиn ehtи-
yaclarыna uyьunlaшmaq цчцn sиnиf mцhиtиnи kюklц surяtdя yenиdяn qurmaq
zяrurяtи meydana чыxыr. Bu gцn yenи tяlиm texnologиyalarыna uyьun tяdrиs
aparan mцяllиmlяrиmиz daha чox sиnfи qruplara bюlmяyя цstцnlцk verиr. Яl-
bяttя bu yaxшыdыr. Lakиn bu иш kor-koranя шяkиldя “kиm hansы qrupu иstяyиr-
sя otursun” шяklиndя ola bиlmяz. Burada иntellekt qabиlиyyяtlяrиnиn nяzяrя
alыnmasы baшlыca шяrtlяrdяn bиrиdиr.
Dцnya tяhsиl praktиkasыnda dиl юyrяtmяk sahяsиndя чoxlu modellяr var-
dыr. Bu modellяrиn hamыsы цчцn xarakterиk olan vahиd bиr cяhяt mюvcuddur:
mцяllиmиn verdиyи sual. Belя suallar сон дяряъя mцxtяlиfdиr vя onun hяrяsи
шagиrd tяfяkkцrцnц bиr konkret иstиqamяtя yюnяldиr.
Bиzиm яnяnяvи tяhsиlиmиzdя ana dиlи tяdrиsи prosesиndя яn чox иstиfadя
olunan suallar belяdиr: “Иsиm nяyя deyиlиr?”, “Fel nяyя deyиlиr?”, “Sayыn tя-
rиfиnи de” “Fиlan nиtq hиssяsи hansы suallara cavab verиr” Belя suallar uшaq-
larы яzbяrчиlиyя meyllяndиrиr. Suallar haqqыnda gedяn elmи mцzakиrяlяr belя
цmumи bиr qяnaяtя gяlиr kи, tяkcя faktlara яsaslanan belя suallar uшaqlarыn
tяnqиdи dцшцncяsиnя az kюmяk edиr vя чox zaman яzbяr yadda saxladыьы bи-
lиk mюvzunun dяrkиnя kюmяk etmиr. Uшaq sadяcя olaraq alиmlяrиn yaratdы-
ьы vя elmи mяntиqя яsaslanan tяrиflяrи яzbяrlяyиr, yalnыz kиtablarda verиlяn
nцmunяlяrиn яsasыna gюrя юz fиkиrlяrиnи иzah edиrlяr. Onlar dяrslиklяrdяn qы-
raьa чыxa bиlmиr. Mцstяqиl mцhakиmя yцrцtmяyи bacarmыrlar. Belяlиklя, bu
tиplи suallar шagиrdиn mцstяqиllиyиnи яlиndяn alыr, onu kиtablarыn яsиrиnя чev-
иrиr. Шagиrd юyrяndиyи bиlиklяrя юz иntellekt sяvиyyяsиnя uyьun шяkиldя heч nя
яlavя edя bиlmиr. Buna gюrя on bиr иl Azяrbaycan dиlи dяrsи keчяn шagиrd
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
46
sonda onun bиr sыra mяzиyyяtlяrиnи dяrk etmяdяn orta mяktяbи qurtarыr.
Ana dиlи tяdrиsи prosesиndя verиlяn suallar шagиrdи dцшцnmяyя, axtarыb
kяшf etmяyя yюnяldяn yaradыcы suallar olmalыdыr. Bюyцk alman шaиrи Hюte
yazыr kи, “aьыllы cavab almaq цчцn aьыllы sual vermяk lazыmdыr”. Bиz yadda
saxlamalыyыq kи, dиl юyrяnmяk sadяcя nяdяnsя halи olmaq deyиl, hяyatи ba-
carыqlarыn bиr hиssяsиdиr. Шagиrd tяkcя sюzцn иfadя etdиyи mяnasыnы яzbяrlя-
mяklя yadыnda saxlamamalы, onu leksиkonunda юzцnцnkц etmяyи bacarma-
lыdыr. O, bиldиyи sюzц, cцmlяnиn, mяtnиn daxиlиndя hяr hansы bиr mяqamda иs-
tиfadя etmяk bacarыьыna naиl olmalыdыr. Шagиrd baшa dцшmяlиdиr kи, sюz onun
яlиndя mum kиmи ola bиlяr. Ыstяdиyи mяqamda adи bиr kяlmяnи obrazlы иfa-
dяyя, mцdrиk kяlama, иdeomatиk иfadяyя чevиrя bиlяr.
Cяmиyyяt mцxtяlиf xarakterlи иnsanlarыn mяcmusudur. Burada azad dц-
шцncяlи, mяtиn xarakterlи mцstяqиl иnsanlar da olur, yaltaq, иkицzlц, sиmasыz
dяlяduzlar da. Onlarыn hamыsыnы ana doьur, mяktяb vя cяmиyyяt tяrbиyя
edиr.
Шцbhяsиz kи, иnsanыn xarakterиnиn formalaшmasыnda genetиk amиllяrиn ro-
lu bюyцkdцr. Xarakterиn яsas цnsцrlяrи ana bяtnиndя иkяn mяnиmsяnиlиr.
Lakиn kюrpяnиn sonradan dцшdцyц шяraиt – aиlя, uшaq baьчasы, mяktяb xa-
rakterиn formalaшmasыnda яhяmиyyяtlи rol oynayыr.
Мягалянин аktuallыьы: Qeyrи standart tapшыrыqlar vasиtяsи иlя шagиrdlяrи
яzbяrчиlиkdяn uzaqlaшdыrmaq olar.
Мягалянин еlmи yenиlиyи: Mяqalяdя иrяlи sцrцlяn fиkиrlяr mцasиr Avropa
tяhsиlиnиn tяlяblяrиnя яsaslanыr. Mцяllиf "Ana dиlи” fяnnиnиn tяdrиsи prosesиn-
dя mцasиr dяrsиn verdиyи иmkanlarы nяzяrdяn kecиrиr, yenи tиplи tapшыrыqlar
tяklиf edиr.
Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги: "Ana dиlи"nиn tяdrиsи prosesиn-
dя mяqalяdя иrяlи sцrцlяn fиkиr vя mцlahиzяlяrdяn иstиfadя etmяklя mцяllиm
dяrsиnи daha сямяряли edя bиlяr. Xцsusи иsиmlяrиn tяdrиsи prosesиndя mяqalя-
dя gюstяrиlяn nцmunяlяrdяn иstиfadя etmяklя шagиrd bacarыqlarыnы daha da
иnkишaf etdиrmяk mцmkцndцr.
Яdяbиyyat
1) Azяrbaycan dиlи: ЫЫ sиnиf цчцн dяrslик. Bakы, 2012, 207 s.
2) Veysova Z. Fяal иnteraktиv tяlиm. Bakы, 2007, 149 s.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
47
Ш. Набиева
Развитие образного мышления учеников в процессе
преподавания родного языка
Резюме
В статье повествуется о путях влияния на мышление ученика в учеб-
ном процессе родного языка. Автор выводит на передний план умение
ученика задавать вопрос, который заставил бы думать. Если ученик умеет
задавать вопрос, на который невозможно отвечать одним словом, значит,
он обладает способностью думать. В статье даются интересные вопросы и
задания, которые смогут повлиять на интеллектуальную способность уче-
ника. Задания, которые даются в форме рисунок и диаграмм, довершают
общую смысл статьи.
Ш.Набийева
Pupиl's fиguratиve иntellect development style иn the
mothertongue teachиng
Суммарй
The artиcle иs about how to affect to the pupиl's иntellect durиng the
teachиng process.The author speaks about the иmportance of affectиon to
the pupиl's иntellect durиng the teachиng process. She says that the skиll of
gиvиng questиon иs иmportant. Ыf pupиl has a skиll of gиvиng specиal questиon
but not yes/no questиon иt menas that he has an abиlиty of thиnkиng.
Ыntgerestиong questиons and exercиes are иntroduced иn the artиcle whиch
иnfluence to the thиnkиng abиlиty. Pиctures and dиagrams complete the whole
thought of artиcle.
Редаксийайа дахил олуб: 16.04.2014
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
48
“Füyuzat” jurnalının dili
Sait Şimşek,
фялсяфя доктору програмы цзря д oktorant,
Qafqaz Universiteti
e-mail: simseksaid57@hotmail.com
Rəyçilər: f.ü.f.d. R.M.Abdullayev,
f.ü.f.d. E.M.Məmmədov
Açar sözlər: Əli bəy Hüseynzadə, "Füyuzat", Оsmanlı türkcəsi, ortaq türk
dili, qrammatik təsir
Ключевые слова: Али бей Гусейнзаде, «Фюйузат», османский турк-
ский, oбщий тюркский язык, грамматическое влияние.
Key words: Ali bey Huseinzade, ―Fuyuzat‖, ottoman turkic, common
turkic language, grammatical influence
XX əsr Azərbaycan mətbuatı tarixində dərin izlər buraxan ―Füyuzat‖ jurna-
lının dil və üslub xüsusiyyətlərinə Оsmanlı (türk) dilinin böyük təsiri olmuşdur.
Bu təsirin bir çox səbəbləri vardır. Jurnalın redaktoru, Türkiyəyə meyilli ideo-
loq Əli bəy Hüseynzadənin ortaq türk dili kimi тürk dilini örnək hesab etməsi və
publisistik məqalələrində bu dilin elementlərindən daha çox istifadə etməsi, jur-
nalın türkçülük, türk birliyi ideyasını təbliğ etməsi, dərginin romantik üslub
ədəbi cərəyanını təmsil etməsi əsas səbəblərdən idi.
Jurnal daha çox romantik üslubu təmsil etdiyinə görə, onun dilində ərəb və
fars dilinə adi ifadələr də çox yer almışdır. Həmçinin Оsmanlı dilinə aid sözlər
də əksəriyyət təşkil edir. Dərginin dil və üslub xüsusiyyətlərin formalaşmasında
romantik şairlərin yazı tərzinin, türkçülük məfkurəsinin təbliğinin, türk dilinin
İstanbul ləhcəsinin ortaq dil örnəyi kimi qəbul olunmasının, Namiq Kamal, To-
fiq Fikrət kimi türk şairlərinin əsərlərinin dərgidə çapının da mühüm rolu ol-
muşdu.
Jurnalda türk (osmanlı) elementləri olduqca çoxdur. Bu faktlara nəzər salaq:
Bu sayədə pək çox şeylərdə qorxmamağa alışmış və kəndisi ilə pək, çox ca-
navarların hücumuna qələbə etmək mümkün olan at heyvanını kəndinə ram
edərək xanəsi hizasında ona da bir məvacıq yapmışdır (―Füyuzat‖, №5; 3, 75).
Kəndi əvəzliyi yazılı qaynaqlarda işlənmiş qədim türk əvəzliklərindən biri-
dir. Məsələn, Rəncbərin öküçi semüz olur, amma öküzi semüz olsa, kəndüsi arıq
olur (―Oğuznamə‖; 6, 109); Oğul, sən qız diləməzsən, kəndünə bir hampa istə-
mişsən (―Kitabi-Dədə Qorqud‖; 4, 118).
Azərbaycan dilində arxaikləşsə də, türk dilində bu qədim əvəzlik indi də iş-
lənməkdədir. Daha mənasında işlənən pək ədatı türk dilində pek şəklindədir.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
49
Jurnalın dilində həmin əvəzlik Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmışdır. Dərgidə
sıx-sıx işlədilən yap- felinin türkmən, Azərbaycan və türk dillərində fərqli se-
mantikaları mövcuddur. Bu fel ən qədim türk fellərindən biridir. Türk dilində
bu felin polisemiyası (çoxmənalılığı) digər türk mənşəli dillərdə bir o qədər də
müşahidə olunmur.
Buraya gəmi yapmayı ögrənməyə gəldim. Tam bir sənədir buradayam.
(―Füyuzat‖, №9; 3, 139). Yap-feli bir çox türk dillərində ―örtmək‖ mənasında
da işlənir. Qədim yazılı qaynaqlarda yapuq sözü ―örtük, örtülü‖ mənalarını
ifadə etmişdir. Digər nümunəyə nəzər salaq:
Bilmiyoruz ki, qonşularımız qırx, əlli ildən bəridir çalışıyorlar. Bilmiyoruz
ki, on min manatlıq rəsmlər yapmaq üçün Ayvazovskilər əvvəlcə otuz il qədər
əmək sərf etmişlər (―Füyuzat‖, №5; 3, 69).
Yap-feli Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində ―hazırlamaq, qayırmaq,
örtmək‖ mənalarındadır (1, 541). Halbuki müasir Azərbaycan ədəbi dilində bu
felin ancaq bir mənası (―çörək yapmaq‖) qalmışdır. Yazılı abidələrimizdə bu fe-
lin ―etmək‖ semantikasında işlənməsi müşahidə olunur:
Könül nə yapdın, əriş yapdın, könül yıqdın, əriş yıqdın (―Oğuznamə‖; 6,
163).
Jurnalda Azərbaycan dilindəki indiki zamanın morfoloji göstəricisi olan -ır
4
əvəzinə -yor şəkilçisi verilmişdir:
Bundan sonra Baku şəhəri quberniyadan ayrılıb Peterburq və Moskva şə-
hərləri kibi özü ayrı bir “qarodonaçalstvo”, yəni hökuməti-bələdiyyə oluyor
(―Füyuzat‖, №5; 3, 87). Ümumiyyətlə, türk dilinə aid indiki zaman şəkilçisi -
yor ―Füyuzat‖ dərgisində tez-tez ədəbi dil norması kimi işlənmişdir: Demək ki,
bizim Baku cəmaəti bombalar üzərində oturuyormuş. Əcəba, bizim Baku müsəl-
manları nə ilə məşğuldurlar (―Füyuzat‖, №1; 3, 6); Krımlılar nə üçün tənqid
edilmiyor (―Füyuzat‖, № 6; 3, 93); Bu gün isə bunlardan birisini yapmayanlar
adamdan sayılmıyor (―Füyuzat‖, №15; 3, 233); Həyat ilə mövcudiyyət ara-
sındakı fərqimi soruyorsunuz? (―Füyuzat‖, № 2; 3, 32); Anlaşılıyor ki, qanuni-
əsasыnin təbəddülü ancaq və ancaq nisbəti-məzkurənin təhəvvülünə vabəstədir
(―Füyuzat‖, №1; 3, 12).
Jurnalın dilində Azərbaycan dilində işlənən -y- bitişdirici samitinin yerinə
türk dilindəki kimi -n- bitişdiricisinin işlənməsi də müşahidə olunur. Həmçinin
Azərbaycan dilində -n- bitişdirici samiti işlənən yerdə türk dilində -y- bitişdirici
samiti işlənir:
Amma deniləcək ki, onlar təlim və tərbiyəyi Avropada təhsil etdilər, öyləmi?
(―Füyuzat‖, № 6; 3, 95).
Bu morfoloji əlamət yalnız Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində
müşahidə olunur. Xüsusilə Azərbaycan dilinin Borçalı şivəsində və Qazax dia-
lektində də türk dilindəki bu morfoloji əlamət özünü göstərir.
Jurnalda Rəcaizadə M. Əkrəmin yazdığı şeir ― Bahardan bir yapraq‖ adlanır
(―Füyuzat‖, № 29; 3, 455). Azərbaycan dilindəki yarpaq sözü məlumdur ki,
metatezaya (səs yerdəyişməsinə) uğramışdır. Çünki qədim yazılı türk qaynaqla-
rında, o cümlədən ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında türk dilindəki kimi, yap-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
Dostları ilə paylaş: |