Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
42 
1.Necя oldu kи, dovшan adыnы unutdu?  
2. Kиrpи nя цчцn hиrslяnmишdи? 
3. Necя oldu kи, dяlя aьacdan yыxыldы? 
ЫV qrup  
Dovшan цmumи addыr. Aшaьыdakы adlardan hansыnы hekayяdяkи dovшana 
xцsusи ad kиmи vermяk olar? 
1. Qoчaq 
           2. Xallы 
3. Qorxaq 
Test  
“Kиrpи, ay kиrpи bиlmиrsяn mяnиm atamыn adы nяdиr?” cцmlяsиndя hansы 
sюz mяtndя yoxdur.  
1. Kиrpи 
 
2. Mяnиm  
3. Atamыn  
Hansы tapmacanыn cavabы dovшandыr? 
1.
 
Yatanda yumru yatar, 
     Яtиnя dяrman qatar 
     Kиm иstяsя tutmaьa 
     Tиkanы яlя batar 
2.
 
Gюzlяrи aчыq yatar, 
     Gцllя tяk qaчmaьы var 
     Qulaqlarы yekяdиr, 
     Hяr шeydяn qorxmaьы var. 
3.
 
Юzц dяmиrdяn, 
Quyruьu kяndиrdяn 
Belяlиklя,  bяdии  sюzцn  gцcц  иlя  uшaqlarda  adlar  haqqыnda  tяsяvvцrlяr 
mюhkяmlяndи. 
Ev tapшыrыьы:  
Иnternetdяn, ensиklopedиyalardan vя ya dиgяr kиtablardan xoшunuza gя-
lяn adam adlarыnы seчиn. Ev heyvanlarыna qoyulan xцsusи  adlarы mцяyyяn-
lяшdиrиn.  
Qиymяtlяndиrmя  meyarы. 
Uшaqlar xцsusи vя цmumи adlarы bиr-bиrиndяn ayыrmaьы bacarыrlar. Xцsu-
sи adlarыn bюyцk hяrflя yazыldыьыnы bиlиrlяr. 
Bu  prosesdя  mцяllиm  юz  nцfuzunu  uшaqlara  zorla  qяbul  etdиrmяmяk 
цчцn яsas fиkrиnи daиm gиzlиndя saxlayыrdы. Bu, шagиrd vя mцяllиm bяrabяrlи-
yиnи tяmиn edиr. Bu bяrabяrlиk hяm шagиrdlяrи cяsarяtlяndиrиr, onlarы mцba-
hиsяlяrdя fяal ишtиrak etmяyя ruhlandыrыr, hяm dя mцbahиsя prosesиndя de-
mokratиyanы tяmиn edиr. Tяhsиl mцvяffяqиyyяtиnиn яsasы dцшцncяnиn demok-
ratиklиyиdиr.  Bu  prosesdя  mцяllиm  юzц  dя  юyrяnяn  rolunda  gюrцnцr.  Lakиn 
dяrsиn яsas qayяsиnи bиr an belя yaddan чыxartmыr. Dяrs prosesиndя mцzakи-
rяlяrиn иstиqamяtиnя ustalыqla tяsиr edиr kи, uшaqlar mяqsяddяn uzaq dцшmя-
sиnlяr. Mцяllиm bяlяdчиlиk funksиyasыnы bиr an yaddan  чыxarmamalы, elя et-
mяlиdиr  kи,  шagиrd  adlarыn  nиtqdяkи  яhяmиyyяtиnи  bцtцn  tяfяrrцatы  иlя  dяrk 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
43 
etsиn. Bu zaman hяmиn nиtq hиssяsиnиn цmumи vя xцsusи hallarыnы, шяkиlчиlя-
rиnи vя s. бу kиmи dиgяr elmи tяrяflяrиnи иkиncи plana keчиrmяk lazыmdыr. Яsas 
cяhяt budur kи, uшaq mяtnlяrdя adlarыn sonuna artыrыlacaq шяkиlчиlяrиn яhя-
mиyyяtиnи dяrk etsиn, onun mяqamыnы duya bиlsиn. Dиl амилляринин elmи ter-
mиnlяrиnи юyrяtmяzdяn яvvяl, onu duymaьa yюnяldяn bяdии mяtnlяrdяn ge-
nиш иstиfadя etmяk zяrurиdиr. Шagиrd elmи mцddяalara qяdяr иsmиn яsas xцsu-
sиyyяtlяrиnи  duymalы,  onu  “kяшf  etmяlи”dиr.  Bu,  tяdrиs  prosesиnиn  яn  яhя-
mиyyяtlи  nюqtяsиdиr.  Mяhz  bu  cяhяtиnя  gюrя  fяal  tяlиm  texnologиyasыndan 
bяhs edяn alиmlяr шagиrdlяrиn “tяdqиqatчы olmasы”nы tяlяb edиrlяr.  
Dяrsdя  qoyulan  problemlя  шagиrdиn  “tяdqиqatчы”  kиmи  цz-цzя  qalmasы 
mцasиr dяrs tиpajlarыnыn яn mцhцm elementиdиr. Avropanыn bиr sыra юlkяlя-
rиndя  olduьu  kиmи  Azяrbaycanda  da  bu  cцr  dяrs  metodlarыndan  иstиfadя 
edяn mцяllиmlяr чoxdur. Bu tяhsиl ocaqlarы арасында XXЫ яsr  mяktяbи, Av-
ropa lиtseyи, 6, 18 нюмряли mяktяblяrиn bяzи иbtиdaи sиnиf mцяllиmlяrиnиn ad-
larыnы  чяkmяk  olar.  Avropa  lиtseyиnиn  mцяllиmlяrи  dяrsdя  problem  yarat-
maqla  kиfayяtlяnmиrlяr.  Onlar  hяmиn  problemиn  davamыnы  ev  tapшыrыqlarы 
kиmи  verиrlяr.  Uшaqlar hяr  hansы  problemlя  baьlы  иnternetdяn,  mцxtяlиf  kи-
tablardan, ensиklopedиyalardan яlavя materиallar seчиlmяsиnи tapшыrыrlar. Be-
lяlиklя, sиnиfdя baшlayan dиskusиya evlяrя yol aчыr, valиdeynlяr bu ишя qarышыr, 
mюvcud mяlumat qaynaqlarы ишя dцшцr.  
Bu prosesdя bиr cяhяt dя nяzяrя alыnmalыdыr. Шagиrd nя axtardыьыnы, nиyя 
axtardыьыnы vя bu axtarышlarыn nяtиcяsи olacaq tapыntыlarыn яhяmиyyяtиnи dяrk 
etmяlиdиr. 
Mцяllиmиn dяrsdяkи mюvqeyи haqqыnda yazan alиmlяr onun “bяlяdчи” – 
yяnи  bиlиk  юyrяnmяk  yolunda  шagиrdlяrиn  qarшыsыnda  шam  yandыran,  amma 
dяrk  etmяnи  onun  юz  юhdяsиnя  buraxan  шяxsdиr.  Avropa  tяhsиl  sиstemиndя 
mцяllиmиn bu fяalиyyяtи fasиlиtator adlanыr. Иngиlиs mяnшяlи bu sюzцn mяnasы 
яlverишlи  шяraиt  yaradan  demяkdиr.  Bu  da  яhяmиyyяtlи  mяqamdыr.  Demяlи, 
mцяllиmиn sиnиfdя yaratdыьы sиtuasиya elя olmalыdыr kи, mцzakиrя mюvzusuna 
чevrиlяn problem яtrafыnda hamы fиkиr sюylяyя, юz dцшцncяlяrиnи bюlцшя bиl-
sиn.  Fasиlиtator  mцяllиm  sadяcя  bиlиk  vermиr,  юzц  dя  tяdqиqatчыya  чevrиlиr, 
mцzakиrя prosesиndя onu шagиrdlяrdяn seчmяk чяtиn olur. O, sadяcя lиder-
dиr. Uшaq gюyя buraxdыьы чяrpяlяngиn иpиnи яlиndя mюhkяm saxladыьы kиmи, 
mцяllиm  dя  mцzakиrяlяrиn  цmumи  ahяngиnи  bиr  mяcraya  yюnяldиr.  Sиnиfdя 
шagиrdlяr mцxtяlиf qruplara bюlцnяndя hяr bиr qrupun lиderи oranыn fasиlиta-
toruna чevrиlиr. Belяlиklя, яgяr beш qrup varsa, demяlи sиnиfdя altы fasиlиtator 
var. Bunlardan beши qruplarыn lиderlяrи, altыncыsы иsя mцяllиmdиr. Z.Veysova 
yazыr: “Bu, mцяllиm lиderlиyиnиn yenи tиpиdиr. Bu lиderlиk mцяllиmlя шagиrdlя-
rиn tяhsиlиn mяqsяdиnя naиl olmaьa yюnяldиlmиш bиrgя fяalиyyяtиnя яsaslanыr. 
Bu zaman mцяllиm шяksиz nцfuz sahиbи kиmи sиnиf цzяrиndя “aьalыq” etmиr vя 
юzцnц ondan yцksяkdя tutmur” (2,15). 
Шцbhяsиz kи, sиnиfdя problemlи vяzиyyяt yaratmaq mцяllиmиn aldыьы bиlиk-
dяn,  dцnyagюrцшцndяn,  elmи-pedaqojи  sяvиyyяsиndяn  чox  asыlыdыr.  Чцnkи 
problemиn hяllиnя qoшulan 7-8 yaшы tяzяcя tamam olan uшaqdыr. Onun dцn-
yagюrцшц dя, mяsяlяlяrя mцnasиbяtи dя mцяllиmиnkи qяdяr deyиl. Mцяllиmиn 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
44 
pedaqojи  ustalыьы    burada  meydana  чыxыr.  Problemиn  hяllиndя  bяlяdчи  olan 
mцяllиm bиlиklяrиn яldя olunmasы yollarыnы gюstяrиr.  
Mцasиr dяrs modellяrи иlя иbtиdaи sиnиf шagиrdlяrиnя dиl qaydalarиnи necя 
mяnиmsяtmяk olar? Bиr sыra mцяllиmlяr hяlя dя bu fиkиrdяdиr kи, dиl qayda-
larы шagиrdя яzbяrlяdиlmяlиdиr. Шцbhяsиz kи qayda–formalaшmыш, kamиllяшmиш 
elя elmи mцlahиzяlяrdиr kи, шagиrd onun mahиyyяtиnи bиtgиn шяkиldя dяrk et-
mяlиdиr. Bunun цчцn яn asan yol onu шagиrdя яzbяrlяmяkdиr. Lakиn apardы-
gыmыz tяdqиqatlar gюstяrdи kи, bиr sыra mцяllиmlяr bu иши dя dяrk etmя, anla-
ma yolu иlя шagиrdя tяlqиn edиrlяr. 
Mцasиr tяhsиlиn mahиyyяtиnи dяrk etmяyяn “юyrяtmяk” yox, “юyrяnmя-
nиn yollarыnы юyrяnmяk” anlayышlarыnы yaxшы baшa dцшmяyяn bяzи mцяllиmlяr 
kюhnя tяhsиlя daha чox цstцnlцk verиrlяr. Чцnkи hяmиn sиstemdя mцяllиmиn 
fasиlяsиz tяhsиlи anlayышы yoxdur. Mцяllиm nя zamansa юyrяndиyи faktlarы юy-
rяtmяyя daha чox цstцnlцk verиr. Hяmиn yol asandыr. Lakиn mяqbul deyиl. 
Чцnkи uшaq яzbяrlяdиyиnи bиr neчя gцndяn sonra unudur vя mцяllиmиn zяh-
mяtи hяdяr gedиr. Mцasиr tяlиm mцяllиmиn dя fasиlяsиz tяhsиlиnя, daиmи tяd-
qиqatчы olmaьыna шяraиt yaradыr. Yenи tиplи mцяllиm daиm axtarышda olur,  ye-
nиlиklяrи tяtbиq edиr, kюhnя цsullardan asanlыqla иmtиna edя bиlиr. Bu proses 
tяkcя шagиrd иntellektиnи deyиl, hяm dя mцяllиm dцшцncяsиnи zяngиnlяшdиrиr.  
Bu prosesdя “bиlиk qazanmaq”, “bиlиyи  яldя etmяk” deyиl,  шagиrd baca-
rыqlarыnыn yaradыlmasы mцhцm bиr amиldиr.  
Яшyanыn adыnыn, onun цmumи vя xцsusи keyfиyyяtlяrиnиn olmasыnы, ad bиl-
dиrяn  sюzlяrиn  hallanmasыnы  mцяyyяnlяшdиrmяk  bacarыьыnы  яldя  edяn  uшaq 
onun elmи adыnыn “иsиm” olduьunu sonra bиlmяsиnиn elя bиl qorxusu yoxdur. 
Яsas mяsяlя иsmя ayrыlan keyfиyyяtlяrиn шagиrd tяrяfиndяn duyulmasы, onu 
baшqa nиtq hиssяlяrиndяn seчmяk bacarыьыnыn tяmиn olunmasыndadыr. Hяmиn 
bacarыьыn tяdrиs prosesиndя vяrdишя чevrиlmяsи yaddaшda hяmишяlиk qalmasы-
nы tяmиn edиr.  
Mцasиr dюvrdя tяhsиlиmиzиn yenиlяшmяsиnи tяlяb edяn mцhцm amиllяrdяn 
bиrи fяnlяrиn hяddиndяn artыq muxtarиyyяtlяшmяsиdиr. Yяnи fяnlяr bиr-bиrиn-
dяn o qяdяr uzaq dцшцb kи, onlarыn arasыnda keчиlmяz sяdlяr yaranmышdыr. 
Hяtta bиr fяnnиn mцxtяlиf bюlmяlяrи arasыnda da sяrhяdlяr mюvcuddur. Ыndи 
alи mяktяbdя Azrbaycan dиlиndяn dяrs deyяn mцяllиmиn konkret elm sahяsи 
var.  Яdяbиyyat  fяnnи  dя  belяdиr.  Hяtta  bиr  bюlmяnи  mцkяmmяl  bиlяn  bиr 
alиm o bиrи bюlmяlяrи ya zяиf bиlиr, ya da bиlmиr. Qяdиm яdяbиyyat mцtяxяs-
sиsи XX яsr яdяbиyyatыnы, mцasиr dюvr mцtяxяssиsи иsя qяdиm dюvrц bиlmиr. 
Bu, sovet tяhsиl sиstemиnиn lцzumsuz иxtиsaslaшmasыdыr. Elmи яdяbиyyatыn иn-
kишafы  tяhsиlя,  praktиkaya  yюnяlmяdиyиnя  gюrя  onun  elmи  nяtиcяlяrи  dя 
yalnыz  bиr-иkи  mцtяxяssиsя  lazыm  ola  bиlиr.  Mцasиr  tяlиm  иsя  tяlяb  edиr  kи, 
nяиnkи  dиlиn  vя  яdяbиyyatыn  ayrы-ayrы  шюbяlяrи,  dиl  vя  яdяbиyyat  bцtюv  bиr 
иxtиsas olmalыdыr. Orta  mяktяbdя ana  dиlи vя яdяbиyyatыn mцяllиmи olduьu 
kиmи, alи mяktяbиn mцtяxяssиsи dя hяr иkи elm sahяsиnи dяrиndяn bиlmяlиdиr. 
Belя olmasa dиlиn иncяlиklяrиnи, onun mяntиqи, emosиonal, obrazlы keyfиyyяt-
lяrиnи  юyrяtmяk  mцmkцn  deyиl.  Mцasиr  orta  mяktяbdя  dиl  vя  яdяbиyyatыn 
иnteqrasиyasы иlя yanaшы иbtиdaи sиnиflяrdя tarиx, tяbияt, яtraf alяmlя tanышlыq 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
45 
vя s. kиmи fяnlяrиn koordиnasиyasы hяyata keчиrиlиr.  
Ana  dиlиnиn  tяdrиsи  prosesиndя  иntellektlяrиn  kooperatиvlиyи  bиr  problem 
kиmи  qarшыya  чыxыr.  Burada  kooperatиvlиk  sюzцnц  hяmrяylиk  kиmи  dя  qяbul 
etmяk  olar.  Mцяllиm  lиnqvиstиk  иntellektя  malиk  olan  uшaqlarы  dиgяrlяrиnя 
qarшы qoya bиlmяz. Demяlи, dиgяr иntellektlяrя meyllи uшaqlarыn hяmиn qabи-
lиyyяtlяrи иlя dиlчиlяrиn dцшцncяlяrи bиrlяшdиrиlmяlи, ortaq bиr mяxrяc tapma-
lыdыr.  
Dиgяr иntellektlяr юz qabиlиyyяtlяrиnи lиnqvиstиk иntellektя kюmяk etmяyя 
yюnяltmишdиr. Шцbhяsиz kи, konkret bиr sиnиfdя bu qяdяr иntellektиn mюvcud-
luьu  mцmkцn  deyиl.  Mцяllиm  onlarыn  neчяsиnи  mцяyyяnlяшdиrиrsя,  onlarыn 
hamыsыnы lиnqvиstиk иntellektиn яtrafыnda qruplaшdыrыr. Bиr nюv dиlиn юyrяnиl-
mяsиndя rиyazи mяntиqиn, tarиxи mяntиqиn, иdmanчыnыn иntellektиnи bиrlяшdиr-
mяyя  sяy  gюstяrиr.  Яgяr  belя  qruplar  yaratmaq  mцyяssяr  olarsa  onda 
mцяllиm hяr bиr qrup цчцn onun юz maraqlarыna uyьun tapшыrыqlar verяr.   
Mцasиr  dяrs  anlayышыnыn  яsas  mahиyyяtиnи  юyrяnяnиn  “mцstяqиl  шagиrd” 
olmasыdыr. Yяnи o dцшцncяlяrиndя, mцlahиzяlяrиndя mцяllиmиn яqlи kюmяyи-
nя  ehtиyac  duymayan  юyrяnяndиr.  O,  bиlиklяrи  hazыr  qяbul  etmиr.  Onu  юzц 
tapыr. Mюvcud anlayышlarы яzbяrlяmиr, юyrяnиr. Dцшцnmяk, yadda saxlamaq, 
tяtbиq  etmяk  bacarыьыna  yиyяlяnиr.  Шagиrdиn  bu  keyfyyяtlяrя  malиk  olmasы 
цчцn dцnya pedaqojи яdяbиyyatыnda mцvяffяqиyyяtlя tяtbиq olunan nяzяrиy-
yяlяr  чoxdur.  Belя  nяzяrиyyяlяrdяn  bиrи  Qardnerиn  чoxшaxяlи  яqlи  qabиlиy-
yяtlяr  nяzяrиyyяsиdиr.  Qardnerиn  fиkrиncя,  mцxtяlиf  nюv  юyrяncиlяrиn  ehtи-
yaclarыna uyьunlaшmaq цчцn sиnиf mцhиtиnи kюklц surяtdя yenиdяn qurmaq 
zяrurяtи  meydana  чыxыr.  Bu  gцn  yenи  tяlиm  texnologиyalarыna  uyьun  tяdrиs 
aparan mцяllиmlяrиmиz daha чox sиnfи qruplara bюlmяyя цstцnlцk verиr. Яl-
bяttя bu yaxшыdыr. Lakиn bu иш kor-koranя шяkиldя “kиm hansы qrupu иstяyиr-
sя otursun” шяklиndя ola bиlmяz. Burada иntellekt qabиlиyyяtlяrиnиn nяzяrя 
alыnmasы baшlыca шяrtlяrdяn bиrиdиr.  
Dцnya tяhsиl praktиkasыnda dиl юyrяtmяk sahяsиndя чoxlu modellяr var-
dыr. Bu modellяrиn hamыsы цчцn xarakterиk olan vahиd bиr cяhяt mюvcuddur: 
mцяllиmиn verdиyи sual. Belя suallar сон дяряъя mцxtяlиfdиr vя onun hяrяsи 
шagиrd tяfяkkцrцnц bиr konkret иstиqamяtя yюnяldиr.  
Bиzиm  яnяnяvи  tяhsиlиmиzdя  ana  dиlи  tяdrиsи  prosesиndя  яn  чox  иstиfadя 
olunan suallar belяdиr: “Иsиm nяyя deyиlиr?”, “Fel nяyя deyиlиr?”, “Sayыn tя-
rиfиnи de” “Fиlan nиtq hиssяsи hansы suallara cavab verиr” Belя suallar uшaq-
larы яzbяrчиlиyя meyllяndиrиr. Suallar haqqыnda gedяn elmи mцzakиrяlяr belя 
цmumи bиr qяnaяtя gяlиr kи, tяkcя faktlara яsaslanan belя suallar uшaqlarыn 
tяnqиdи dцшцncяsиnя az kюmяk edиr vя чox zaman яzbяr yadda saxladыьы bи-
lиk mюvzunun dяrkиnя kюmяk etmиr. Uшaq sadяcя olaraq alиmlяrиn yaratdы-
ьы vя elmи mяntиqя яsaslanan tяrиflяrи яzbяrlяyиr, yalnыz kиtablarda verиlяn 
nцmunяlяrиn яsasыna gюrя юz fиkиrlяrиnи иzah edиrlяr. Onlar dяrslиklяrdяn qы-
raьa чыxa bиlmиr. Mцstяqиl mцhakиmя yцrцtmяyи bacarmыrlar. Belяlиklя, bu 
tиplи suallar шagиrdиn mцstяqиllиyиnи яlиndяn alыr, onu kиtablarыn яsиrиnя чev-
иrиr. Шagиrd юyrяndиyи bиlиklяrя юz иntellekt sяvиyyяsиnя uyьun шяkиldя heч nя 
яlavя  edя  bиlmиr.  Buna  gюrя  on  bиr  иl  Azяrbaycan  dиlи  dяrsи  keчяn  шagиrd 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
46 
sonda onun bиr sыra mяzиyyяtlяrиnи dяrk etmяdяn orta mяktяbи qurtarыr.  
Ana  dиlи  tяdrиsи  prosesиndя  verиlяn  suallar  шagиrdи  dцшцnmяyя,  axtarыb 
kяшf  etmяyя  yюnяldяn  yaradыcы  suallar  olmalыdыr.  Bюyцk  alman  шaиrи  Hюte 
yazыr kи, “aьыllы cavab almaq цчцn aьыllы sual vermяk lazыmdыr”. Bиz yadda 
saxlamalыyыq kи, dиl юyrяnmяk sadяcя nяdяnsя halи olmaq deyиl, hяyatи ba-
carыqlarыn bиr hиssяsиdиr. Шagиrd tяkcя sюzцn иfadя etdиyи mяnasыnы яzbяrlя-
mяklя yadыnda saxlamamalы, onu leksиkonunda юzцnцnkц etmяyи bacarma-
lыdыr. O, bиldиyи sюzц, cцmlяnиn, mяtnиn daxиlиndя hяr hansы bиr mяqamda иs-
tиfadя etmяk bacarыьыna naиl olmalыdыr. Шagиrd baшa dцшmяlиdиr kи, sюz onun 
яlиndя mum kиmи  ola bиlяr. Ыstяdиyи  mяqamda adи bиr kяlmяnи obrazlы иfa-
dяyя, mцdrиk kяlama, иdeomatиk иfadяyя чevиrя bиlяr.  
Cяmиyyяt mцxtяlиf xarakterlи иnsanlarыn mяcmusudur. Burada azad dц-
шцncяlи, mяtиn xarakterlи mцstяqиl иnsanlar da olur, yaltaq, иkицzlц, sиmasыz 
dяlяduzlar  da.  Onlarыn  hamыsыnы  ana  doьur,  mяktяb  vя  cяmиyyяt  tяrbиyя 
edиr.  
Шцbhяsиz kи, иnsanыn xarakterиnиn formalaшmasыnda genetиk amиllяrиn ro-
lu  bюyцkdцr.  Xarakterиn  яsas  цnsцrlяrи  ana  bяtnиndя  иkяn  mяnиmsяnиlиr. 
Lakиn kюrpяnиn sonradan dцшdцyц шяraиt – aиlя, uшaq baьчasы, mяktяb xa-
rakterиn formalaшmasыnda яhяmиyyяtlи rol oynayыr.  
Мягалянин  аktuallыьы:  Qeyrи  standart  tapшыrыqlar  vasиtяsи  иlя  шagиrdlяrи 
яzbяrчиlиkdяn uzaqlaшdыrmaq olar. 
Мягалянин еlmи  yenиlиyи: Mяqalяdя иrяlи sцrцlяn fиkиrlяr mцasиr Avropa 
tяhsиlиnиn tяlяblяrиnя яsaslanыr. Mцяllиf "Ana dиlи” fяnnиnиn tяdrиsи prosesиn-
dя  mцasиr  dяrsиn  verdиyи   иmkanlarы  nяzяrdяn  kecиrиr,  yenи  tиplи  tapшыrыqlar 
tяklиf edиr. 
Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги: "Ana dиlи"nиn tяdrиsи prosesиn-
dя mяqalяdя иrяlи sцrцlяn fиkиr vя mцlahиzяlяrdяn иstиfadя etmяklя mцяllиm 
dяrsиnи daha сямяряли edя bиlяr. Xцsusи иsиmlяrиn tяdrиsи prosesиndя mяqalя-
dя gюstяrиlяn nцmunяlяrdяn иstиfadя etmяklя шagиrd bacarыqlarыnы daha da 
иnkишaf etdиrmяk mцmkцndцr. 
 
 
Яdяbиyyat 
 
1) Azяrbaycan dиlи: ЫЫ sиnиf цчцн dяrslик. Bakы, 2012, 207 s. 
2) Veysova Z. Fяal иnteraktиv tяlиm. Bakы, 2007, 149 s. 
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
47 
Ш. Набиева  
 
Развитие образного мышления учеников в процессе 
преподавания родного языка 
 
Резюме 
 
В  статье повествуется  о путях влияния на мышление  ученика в  учеб-
ном  процессе  родного  языка.  Автор  выводит  на  передний  план  умение 
ученика задавать  вопрос, который заставил бы думать. Если ученик умеет 
задавать вопрос, на который невозможно отвечать одним словом, значит, 
он обладает способностью думать. В статье даются интересные вопросы и 
задания, которые смогут повлиять на  интеллектуальную способность уче-
ника. Задания, которые даются в форме рисунок и диаграмм, довершают 
общую смысл статьи. 
 
 
Ш.Набийева 
 
Pupиl's fиguratиve иntellect development style иn the 
mothertongue teachиng 
 
Суммарй 
 
The artиcle иs about how to affect to the pupиl's иntellect durиng the 
teachиng process.The author speaks about the иmportance of affectиon to 
the pupиl's иntellect durиng the teachиng process. She says that the skиll of 
gиvиng questиon иs иmportant. Ыf pupиl has a skиll of gиvиng specиal questиon 
but not yes/no questиon иt menas that he has an abиlиty of thиnkиng. 
Ыntgerestиong questиons and exercиes are иntroduced иn the artиcle whиch 
иnfluence to the thиnkиng abиlиty. Pиctures and dиagrams complete the whole 
thought of artиcle. 
 
 
Редаксийайа дахил олуб: 16.04.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
48 
“Füyuzat” jurnalının dili 
 
Sait Şimşek,  
                                              фялсяфя доктору програмы цзря дoktorant, 
Qafqaz Universiteti 
                                                         e-mail: [e-mail] 
 
Rəyçilər: f.ü.f.d. R.M.Abdullayev,  
                f.ü.f.d. E.M.Məmmədov 
 
Açar  sözlər: Əli bəy Hüseynzadə, "Füyuzat", Оsmanlı türkcəsi, ortaq türk 
dili, qrammatik təsir 
 
Ключевые  слова:  Али бей Гусейнзаде, «Фюйузат», османский турк-
ский, oбщий тюркский язык,  грамматическое влияние. 
 
Key  words:    Ali  bey  Huseinzade,  ―Fuyuzat‖,  ottoman  turkic,  common 
turkic language, grammatical influence 
 
XX əsr Azərbaycan mətbuatı tarixində dərin izlər buraxan ―Füyuzat‖ jurna-
lının dil və üslub xüsusiyyətlərinə Оsmanlı (türk) dilinin böyük təsiri olmuşdur. 
Bu təsirin  bir çox səbəbləri vardır. Jurnalın redaktoru, Türkiyəyə  meyilli ideo-
loq Əli bəy Hüseynzadənin ortaq türk dili kimi тürk dilini örnək hesab etməsi və 
publisistik məqalələrində bu dilin elementlərindən daha çox istifadə etməsi, jur-
nalın  türkçülük,  türk  birliyi  ideyasını  təbliğ  etməsi,  dərginin  romantik  üslub 
ədəbi cərəyanını təmsil etməsi əsas səbəblərdən idi. 
Jurnal daha çox romantik üslubu təmsil etdiyinə görə, onun dilində ərəb və 
fars dilinə adi ifadələr də çox yer almışdır. Həmçinin Оsmanlı dilinə aid sözlər 
də əksəriyyət təşkil edir. Dərginin dil və üslub xüsusiyyətlərin formalaşmasında 
romantik  şairlərin  yazı  tərzinin,  türkçülük  məfkurəsinin  təbliğinin,  türk  dilinin 
İstanbul ləhcəsinin ortaq dil örnəyi kimi qəbul olunmasının, Namiq Kamal, To-
fiq  Fikrət  kimi  türk  şairlərinin  əsərlərinin  dərgidə  çapının  da  mühüm  rolu  ol-
muşdu. 
Jurnalda türk (osmanlı) elementləri olduqca çoxdur. Bu faktlara nəzər salaq: 
Bu sayədə pək çox şeylərdə qorxmamağa alışmış və kəndisi ilə pək, çox ca-
navarların  hücumuna  qələbə  etmək  mümkün  olan  at  heyvanını  kəndinə  ram 
edərək xanəsi hizasında ona da bir məvacıq yapmışdır (―Füyuzat‖, №5; 3, 75). 
Kəndi  əvəzliyi  yazılı  qaynaqlarda işlənmiş qədim  türk  əvəzliklərindən biri-
dir. Məsələn, Rəncbərin öküçi semüz olur, amma öküzi semüz olsa, kəndüsi arıq 
olur (―Oğuznamə‖; 6, 109); Oğul, sən qız diləməzsən, kəndünə bir hampa istə-
mişsən (―Kitabi-Dədə Qorqud‖; 4, 118). 
Azərbaycan dilində arxaikləşsə də, türk dilində bu qədim əvəzlik indi də iş-
lənməkdədir.  Daha  mənasında  işlənən  pək  ədatı  türk  dilində  pek  şəklindədir. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
49 
Jurnalın dilində  həmin  əvəzlik Azərbaycan dilinə  uyğunlaşdırılmışdır. Dərgidə 
sıx-sıx işlədilən  yap- felinin türkmən, Azərbaycan və türk dillərində fərqli  se-
mantikaları  mövcuddur.  Bu  fel  ən  qədim  türk  fellərindən  biridir.  Türk  dilində 
bu felin polisemiyası (çoxmənalılığı) digər türk mənşəli dillərdə bir o qədər də 
müşahidə olunmur. 
Buraya  gəmi  yapmayı  ögrənməyə  gəldim.  Tam  bir  sənədir  buradayam. 
(―Füyuzat‖,  №9;  3,  139).  Yap-feli  bir  çox  türk  dillərində  ―örtmək‖  mənasında 
da  işlənir.  Qədim  yazılı  qaynaqlarda  yapuq  sözü  ―örtük,  örtülü‖  mənalarını 
ifadə etmişdir. Digər nümunəyə nəzər salaq:  
Bilmiyoruz  ki,  qonşularımız qırx,  əlli  ildən bəridir  çalışıyorlar. Bilmiyoruz 
ki,  on min manatlıq rəsmlər yapmaq üçün Ayvazovskilər əvvəlcə otuz  il qədər 
əmək sərf etmişlər (―Füyuzat‖, №5; 3,  69).  
Yap-feli  Azərbaycan  dilinin  dialekt  və  şivələrində  ―hazırlamaq,  qayırmaq, 
örtmək‖ mənalarındadır (1, 541). Halbuki müasir Azərbaycan ədəbi dilində bu 
felin ancaq bir mənası (―çörək yapmaq‖) qalmışdır. Yazılı abidələrimizdə bu fe-
lin ―etmək‖ semantikasında işlənməsi müşahidə olunur: 
Könül  nə  yapdın,  əriş  yapdın,  könül  yıqdın,  əriş  yıqdın  (―Oğuznamə‖;  6, 
163). 
Jurnalda Azərbaycan dilindəki indiki zamanın morfoloji göstəricisi olan -ır
4
 
əvəzinə -yor şəkilçisi verilmişdir: 
Bundan  sonra  Baku  şəhəri  quberniyadan  ayrılıb  Peterburq  və  Moskva  şə-
hərləri  kibi  özü  ayrı  bir  “qarodonaçalstvo”,  yəni  hökuməti-bələdiyyə  oluyor 
(―Füyuzat‖, №5;  3, 87).  Ümumiyyətlə, türk dilinə aid  indiki  zaman şəkilçisi  -
yor ―Füyuzat‖ dərgisində tez-tez ədəbi dil norması kimi işlənmişdir: Demək ki, 
bizim Baku cəmaəti bombalar üzərində oturuyormuş. Əcəba, bizim Baku müsəl-
manları  nə  ilə  məşğuldurlar  (―Füyuzat‖,  №1;  3,  6);  Krımlılar  nə  üçün  tənqid 
edilmiyor (―Füyuzat‖, № 6; 3, 93); Bu gün isə bunlardan birisini yapmayanlar 
adamdan  sayılmıyor  (―Füyuzat‖,  №15;  3,  233);  Həyat  ilə  mövcudiyyət  ara-
sındakı fərqimi soruyorsunuz? (―Füyuzat‖, № 2; 3, 32); Anlaşılıyor ki, qanuni-
əsasыnin  təbəddülü  ancaq  və  ancaq  nisbəti-məzkurənin  təhəvvülünə  vabəstədir 
(―Füyuzat‖, №1; 3, 12). 
Jurnalın  dilində  Azərbaycan  dilində  işlənən  -y-  bitişdirici  samitinin  yerinə 
türk dilindəki kimi -n- bitişdiricisinin işlənməsi də müşahidə olunur. Həmçinin 
Azərbaycan dilində -n- bitişdirici samiti işlənən yerdə türk dilində -y- bitişdirici 
samiti işlənir: 
Amma deniləcək ki, onlar təlim və tərbiyəyi Avropada təhsil etdilər, öyləmi? 
(―Füyuzat‖, № 6; 3,  95). 
Bu  morfoloji  əlamət  yalnız  Azərbaycan  dilinin  bəzi  dialekt  və  şivələrində 
müşahidə olunur. Xüsusilə Azərbaycan dilinin Borçalı şivəsində və Qazax dia-
lektində də türk dilindəki bu morfoloji əlamət özünü göstərir.   
Jurnalda Rəcaizadə M. Əkrəmin yazdığı şeir ―Bahardan bir yapraq‖ adlanır 
(―Füyuzat‖,  №  29;  3,  455).  Azərbaycan  dilindəki  yarpaq  sözü  məlumdur  ki, 
metatezaya (səs yerdəyişməsinə) uğramışdır. Çünki qədim yazılı türk qaynaqla-
rında, o cümlədən  ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında türk dilindəki  kimi,  yap-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014