Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
57 
hankı bir məslək və ya sənət üçün olursa-olsun pək lazımdır, zatən mütəməddin 
məmləktlərdə  təhsilin  bu  dərəcəsi  məcbur  tutuliyor  (―Füyuzat‖,  №13;  3,  202); 
Zatən  bu  gün  Rusiyada  yazılan  teatrolar  da,  səhneyi-tamaşadə  əhvali-bəşəri 
təbii olaraq behəqq təsvir edən taetrolar pək azdır. Binaəneleyh yenə oynalıyor. 
Faydası görülüyor (―Füyuzat‖, №12; 3, 187). 
Zatən burada türk dilində indi də işlənməkdə olan ərəbizmlərə aiddir.  
Jurnalın dilndə sənə (il), kibi (kimi), zatən (onsuz da), iştə (budur), pək (da-
ha), yap- (etmək) tipli osmanlı sözləri çox sıx işlənmişdir. 
 Jurnalda  pozulma yox, bozulma, may deyil mayıs əvəzinə işlənmişdir. 
―Əksinə‖ mənasında olan, ərəb mənşəli bilakis / biləks sözünə jurnalın dilin-
də tez-tez rastlanırıq: Binaənəleyh, əgər sən şərabdan heç bir fayda hasil olma-
dığını və biləks insanlar üçün bu yüzdən əzim bir fəsad törədiyini anlayır isən, o 
halda  nəinki  aba  və  əcdadın  misilli  kor  -  koruna  şərab  istemal  etmək  ya  alıb 
içirmək kibi işlərdən əl çəkməlisən....(―Füyuzat‖, №13; 3, 204). Göründüyü ki-
mi, bilakis sözü ahəng qanununa uyğunlaşdırılaraq, biləks şəklində verilmişdir. 
Məlumdur  ki,  türk  dilində  yönlük  və  təsirlik  halda  Azərbaycan  dilindən 
fərqli olaraq, y- laşma var. Azərbaycan dilində qəzet - türk dilində qazete. Jur-
nalda da bu cür işlənmişdir: 
Böyləcə  oxuyub  yazan,  təhsili-elm  və  mərifət  edən  xanımların  əbədi  Çində 
təzayüd etməgə başlayınca xanımlara məxsus ayrıca bir qəzetəyə lüzum görül-
müş, təlim və tərbiyədə bahis olan bir qəzetə Pekin şəhərində ehdas olunmuşdur 
(―Füyuzat‖, №13; 3, 205). Bu hadisə həm də türk (osmanlı) dilinin Azərbaycan 
dilinə orfoqrafik  təsiri ilə izah olunmalıdır. 
Müasir  Azərbaycan  dilində  nisbətən  passivləşən  fəqət  qarşılaşdırma  bağla-
yıcısı osmanlı dilində olduğu kimi, jurnalın dilində də aktiv işlənmişdir: Fəqət 
səbəbi - səadət olacaq elm hansı elmdir, əcəba? (―Füyuzat‖, №13; 3, 206). 
Jurnalda hətta osmanlı türkcəsinin orfoqrafik təsir güclü hiss olunur:  yapon 
– japon, qəzet - qəzetə, pozulma- bozulma, may - mayıs və s. Məsələn: Bazari 
ticarətə  çıxarılan  məkulat  və  məşrubatın  hiylə  və  təğşiş  ilə  bozulması  (―Fü-
yuzat‖, №13; 3, 208). 
Jurnalın  dilində  ―il‖  mənasında  olan  sənə  sözü  ıl/yıl  sözünə  nisbətən  daha 
aktivdir:  Sənə  ―il‖  anlamında:  1912  sənəsi  sərgisi: Tokio  -  Yaponiyada ümumi 
cahan sərgisi  (―Füyuzat‖, №13;  3, 208). Müasir türk dilində  bu sözlər müvazi 
şəkildə  işlənməkdədir.  Ərəb  mənşəli  olan  sənə  /  sene  sözünün  cəmi  sinni 
sözüdür. 
―Harada‖  anlamında  olan  nerede  //  nərədə  sual  əvəzliyi  jurnalın  dilində 
Azərbaycan  dilinə uyğunlaşdırılaraq verilmişdir: 
İndi haqq nərədə təcəlli ediyor? (―Füyuzat‖, №13; 3,  213). 
Ümumiyyətlə, jurnalda türk dilinə aid  nasıl ―necə‖, nərədə ―harada‖  əvəz-
likləri  Azərbaycan  dilinə  aid  analoji  əvəzliklərdən  daha  çox  işlənmişdir.  Bu 
əvəzlik qədim yazılı qaynaqlarımızda işlənmişdir: Nə biləyin, oğul, bu qəzalar, 
sana nerədən gəldi? (4, 136); Qanda gəzərdin, nerədəydin, ay Qazan? (4, 136). 
 Jurnalda  kullanmak  ―istifadə  etmək‖  feli  Azərbaycan  dilinə  uyğunlaşdırı-
laraq qullan- variantına çevrilərək işlədilmişdir: 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
58 
Əvət. O zamanlarda hər şey müştərək idi. Hər adam, arzu etdiyi vaxt, istə-
diyi toprağı qullana bilir, istədiyi ormandan odun, ağac və kirasta kəsə bilir idi 
(―Füyuzat‖, №15; 3,  234). 
Türk dilində ―kənd‖ mənasında olan köy sözünə də jurnalın dilində rast gə-
linir: Əbdülvətən: - Krımın hər qəryəsində, hər köyündə “talanqa” namında bi-
rər  cəmiyyətlər  buluniyordu  ki,  əfradi-cəmaətdən  hankı  birisinin  bir  ehtiyacı 
olursa, onu dəfə çalışıyor idi (―Füyuzat‖, №15; 3, 234). 
―Türkcə sözlük‖də bu sözün fars dilindən alınma olduğu qeyd olunmuşdur 
(10, 1240). Qədim türk qaynaqlarında da ―kənd‖ mənasında işlənmişdir: Köyün 
dövlətü  sinəgi  yoğurd  tulquğuna  qonar,  şəhərə  varar,  Şəhərin  dövlətsiz  sinəki 
cikrətmənə qonar köyə gedər (―Oğuznamə‖; 6, 158) 
Dərginin  dilində  türk  dilinin  fonetikasının  təsiri  bir  çox  nümunələrdə  açıq-
aşkar görsənir. Məsələn, d~t əvəzlənməsinə əsasən Azərbaycan dilində dadlı si-
fəti Türkiyə türkcəsində tatlı formasında işlənir. Türk dilində Azərbaycan dilin-
dən  fərqli  olaraq,  qədim  dil  xüsusiyyətləri  daha  çox  qorunduğundan,  dad  ismi 
tat kimi işlənir. Çünki türk dillərinin daha qədim dövrlərində söz əvvəlində kar 
samitlər  bəzi  türk  dillərində  sonradan  cingiltili  samitlərə  keçmişdir.  Dərginin 
dilində də bu hal müşahidə olunur: 
O vaxtlarda qəhvə və meyxana kibi şər və səfahət yerləri yox idi. Qış möv-
sümündə növbət ilə bir gecə bəndə, ikinci gecə səndə toplanaraq nəfis təamlar 
yeyər,  tatlı  şərbətlər  işər,  milli  şərqilər  söylər,  oyunlar  oynar,  məhəbbət  və 
söhbət edərək qışı çıxarır idik! Yalnız bir qüsurumuz var idi ki, o da cəhalətimiz 
idi. (―Füyuzat‖, №15; 3, 234). 
Jurnalın dilində türk dilinə aid sözlərin bir qədər, bəzən isə tam olaraq Azər-
baycan dilinə fonetik cəhətdən uyğunlaşdırılması da müşahidə  edilir: Əli:- Za-
tən, bu gün də bu cəhalətdən, bu bəlayi - müsibətdən qurtulamadıq! (―Füyuzat‖, 
№15; 3, 234). Nümunədən göründüyü kimi, türk dilindəki kurtulmak ―xilas ol-
maq‖ sözü digər, əksər türk sözləri kimi Azərbaycan dilinə uyuşdurularaq, qur-
tulmaq formasında işlədilmişdir. 
Dərgidə  türk  dilinə  aid  təsdiq  ədatı  evet  Azərbaycan  dilinə  uyğunlaşdırıla-
raq, əvət formasında verilmişdir: Əbdülislam: - Əvət o zamanlarda  müsəlman-
lar arasında bu gün avropalıların “ekonomiyi - politik” yəni fənni-təsərrüf, el-
mi-iqtisad dedikləri şeyə də riayət çox idi (―Füyuzat‖, №15; 3, 234). 
Jurnalın  dilində  osmanlı-türk  dilinin  leksikasına  adi  ümumişlək  sözlərdən 
geniş  şəkildə isifadə olunurdu:  bizzat (―şəxsən‖), yayqara (―hay-küy‖), bulun-
mak (―tapılmaq‖),  kaç (―nə qədər‖) və s. Jurnalın dilində bəzi Azərbaycan fel-
lərinin sonuna sadəcə -ır 
4 
şəkilçisi deyil, -yor şəkilçisinin əlavə olunması yolu 
ilə türkcələşdirilmə aparılırdı. Bu hal da, əslində, bir qədər süni görünürdü. Mə-
sələn, müasir türk dilində ―təsdiq etmək‖ anlayışı onaylamaq feli ilə ifadə olu-
nur. Jurnalın dilində isə bu anlam təsdiq ediyor formasında verilirdi.  
Jurnalın dilində türk sözləri bəzi hallarda olduğu kimi verilir, bəzi hallarda 
isə Azərbaycan dilinin fonetikasına uyğun olaraq dəyişdirilmiş şəkildə verilirdi. 
Məsələn: kullanmak - qullanmaq (―istifadə etmək‖), tahammül-təhəmmül (―dö-
züm‖),  kurtulmak  - qurtulmaq (―xilas olmaq‖), kolay - qolay (―asan),  iyi  - eyi 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
59 
(―yaxşı‖), tuhaf - tühəf (―gülməli‖), hangi - hanki (―hansı‖), gibi - kibi (―kimi‖), 
nerede  -  nərədə  (―harada‖),  nefis  -  nəfis  (―dadlı‖),  nereye  -  nərəyə  (―haraya‖), 
aceba - əcəba (―görəsən‖), sene - sənə (―il‖) və s. 
Məlumdur  ki,  türk  dilində  bəzi  sözlər  Azərbaycan  dilindəki  eyni  sözlərlə 
ç~ş əvəzlənməsi ilə fərqlənir: şaşmak- çaşmaq. Jurnalın dilində də bu fonoloji 
uyğunluq türk dilindəki kimi verilmişdir. 
Göründüyü kimi, bu sözlərin bir qismi vaxilə Azərbaycan türkcəsində də iş-
lənilmiş,  sonradan  isə  passivləşərək  dilimizin  yazılı  qaynaqlarında,  dialekt  və 
şivələrində qalmışdır. Jurnalın dilində yarı türk, yarı ərəb sözlərinin kombinasi-
yasından  yaranmış  hibrid  türk  sözləri  də  işlənmişdir:  tahammül  etmək,  isabət 
olmaq və s. Bu tərkibi sözlər vaxtilə osmanlı dönəmlərində türk dilində ərəb di-
linin təsiri ilə yaranan sözlər sırasına aiddir.  
Məlumdur  ki,  ərəb  əlifbası  Osmanlı  sarayında  istifadə  olunan  əsas  qrafika 
olmuşdur.  Osmanlı  imperiyasının  mövcud  olduğu  dönəmlərdə  saray  dili  külli 
miqdarda ərəb və fars sözlərindən ibarət olan osmanlı dili idi. Bu saray dilində 
türk dilindən bəzən əsər-əlamət belə qalmamışdı. Türk dilinin İstanbul ləhcəsini 
daha çox ədəbi dil örnəyi hesab edən bəzi ziyalılıar ―Füyuzat‖ jurnalında da bu 
ideyanı  təbliğ  edirdilər.  Çünki  XX  əsrin  əvvəllərində  osmanlı  dili  kimi  adlan-
dırılan indiki türk dili ərəb və fars dilinin gücül təsirinə məruz qalaraq sadə xalq 
dilindən xeyli uzaq düşmüşdü. 
Məqalənin  aktuallığı.    XX  əsrin  əvvəlləri  Azərbaycan  xalqının  tarixində 
bir dönüş nöqtəsidir. Bu cəhətdən əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin, 
o cümlədən mətbuat üslubunun formalaşması zamanı baş verən proseslərin öy-
rənilməsi,  türk  (osmanlı)  dilinin  Azərbaycan  mətbuat  üslubuna  təsirinin  tarixi 
səbəblərinin tədqiqi Azəbaycan ədəbi dilinin tarixinin öyrənilməsi üçün "Füyü-
zat" də aktuallıq kəsb edir. 
Məqalənin elmi yeniliyi. Burada "Füyuzat" jurnalında işlənən osmanlı türk-
cəsi elementləri daha ətraflı tədqiq edilmiş, "Füyuzat" jurnalı ilə bağlı bəzi qa-
ranlıq məqamlar üzərinə yenidən işıq salınaraq faktlar dəqiqləşdirilmişdir. "Fü-
yuzat" jurnalında digər dərgilərə nisbətən osmanlı türkcəsinin təsirinin daha çox 
hiss olunduğu göstərilərək, jurnaldan nümunələr gətirilmiş və onların üzərində 
təhlil aparılaraq sübut edilməyə çalışılmışdır. 
Məqalənin  praktik  əhəmiyyəti  və  tətbiqi. Məqalədə  "Füyüzat" jurnalının 
Azərbaycan  mətbuatına  türk  (osmanlı)  dilinin  təsiri,  onun  səbəbləri,  bu  təsirin 
əsas  istiqamətləri  araşdırılmışdır.  XX  əsrin  əvvəllərində  dilinə  mətbuat  dilinə 
osmanlı türkcəsinin fonetik, leksik, qrammatik səviyyədə təsiri faktları açıqlan-
mışdır.  Bu  araşdırmada  osmanlı  türkcəsinin  Azərbaycan  ədəbi  dilinə  fonetik, 
leksik  və  qrammatik səviyyədə  təsirinin  səbəbləri müəyyənləşdirilmiş,  bu təsi-
rin  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  tarixində  hansı  səviyyədə  iz  qoyduğu  göstəril-
mişdir. 
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
60 
Ədəbiyyat 
 
1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 568 s. 
2. Древнетюркский словарь. Л. Наука, 1969, 676 c. 
3. Füyuzat‖ (1906-1907). İkinci nəşr. Bakı: Çaşıoğlu, 2007, 512 s. 
4. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un izahlı lüğəti.  Bakı: Elm, 1999,  203 s. 
5.  Məhərrəmli  B.  Türk  dillərində  isim  köklərində  leksik-semantik  inkişaf. 
Bakı: Elm və təhsil, 2012, 400 s. 
6. Oğuznamə. Bakı: Yazıçı, 1987, 223 s. 
7. Rüstəmov R. Türk dilinin morfologiyası. Bakı: Nurlan, 2007, 208 s. 
8. Sami Şemseddin. Kamus-ı Türki. Hazırlayan Paşa Yavuzarslan. Ankara, 
Türk Dil Kurumu, 2010, 1370 s. 
9. Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və Təh-
sil, 2012, 464 s. 
10.  Türkçe  sözlük.  Ankara,  Türk  Dil  Kurumu,  Akşam  Sanat  Okulu 
Matbaası, 2005, 2244 s. 
11. Vəliyev Ş. Füyuzat ədəbi məktəbi. Bakı: Elm, 1999, 442 s. 
12. Yusifov M. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli fonetikası. Bakı: Elm, 
1984, 150 s. 
 
С. Шимшек 
 
Язык журнала «Фюйузат» 
Резюме  
 
В статье говорится  о языке и языковых  особенностях  стиля  журнала 
«Фюйузат»,  который выпускался в Баку в начале ХХ века.  Здесь раскры-
ваются  основные  направления  влияния  османского  (турецкого)  языка  на 
язык публикации.  В исследовании также показываются причины влияния 
османского (турецкого) на язык журнала. 
 
S. Shimshek 
 
The language of “Fuyuzat” magazine 
Summary 
 
The article says about the language of  “Fuyuzat” magazine which  was 
published in the beginninig of XX  century and its linguistic features.  Here 
reveals  the  basic  directions  of  the  influence  of  the  Ottoman  language  to 
publication.  The  research  also  shows  the  reasins  of  ifluence  of  Ottoman 
turkic on the language of the magazine. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 06.06.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
61 
Сюз цзяриндя синонимик иш нитг зянэинлийи  
йаратмаг васитяси кими  
 
             Vaqиf Qurbanov,  
AMИ-nиn dosentи, pedaqogиka цzrя fяlsяfя doktoru 
       Nяrmиn Qasыmova,  
                                                     Bakы Slavyan Unиversиtetиnиn doktorantы 
                       e-maиl: 
vaqиf.q@maиl.ru
 
 
Rяyчиlяr: п.ц.ф.д.,дос. Я.М.Аббасов 
                п.ц.ф.д.,дос.А.Х.Щаъыйев 
 
Aчar  sюzlяr:  sюz  nиtqиn  яsasыdыr,  tяfяkkцr,  mяtn  цzяrиndя  иш,  mцtalия, 
mяtn sиnonиmи, sюzlяrlя, cцmlяlяrlя yaxыn mяnalar иfadя olunmasы, leksиk vя 
frazeolojи mяna, mцшahиdя, mцqayиsя, цmumиlяшmя, anlayыш 
 
Ключевые слова: слово-основа речи, мышления, работа под текстом, 
чтения,  контекстуальные  синонимы,  слова,  предложения  близкое  по 
значению,  лексические  и  фразеологическике  значение,  наблюдение, 
сравнение, обобщение, понятия 
 
Key  words:  Word  иs  are  the  base  of  the  speech,  expressиng  of  near, 
meanиngs wиth by words, sentences, synonym of work, readиng, text иn the 
on  thиnkиng,  text,  lexиcal  and  praseologиcal  meanиng,  observatиon, 
comparиson, becomиng generalиzed, conceptиon 
 
Sюz цzяrиndя sиnonиmиk иш dedиkdя bиr anlayышыn mцxtяlиf sюz vя иfadяlяr-
lя  leksиk  vя  frazemиk  mяnalarda  шяrh  olunmasы  nяzяrdя  tutulur.  Mиsal 
цчцn,  lцьяtlяrdя  fяlяk  sюzцnцn  яvяzиnя  gюy,  asиman,  sяma;  bяxt,  tale;  ul-
duzlar, gюy cиsиmlяrиnиn yolu vя s. шяrhиnя rast gяlиrиk [3, s.668]. Bu sюzцn 
mяnasыnы fяlяk sюzц иlя иfadя vя yaxud da яvяz edя bиlиrиksя, bu, konteksual 
sиnonиmlиklя nиtq zяngиnlиyи yaratmaq deyиlmи? Eynи zamanda bu, hяm dя 
onu  gюstяrmиrmи  kи,  nиtq  zяngиnlиyи  yaratmaq  цчцn  bяdии  яdяbиyyat  bяrя-
kяtlи taxыl zяmиsиnя bяnzяyиr? 
Bяdии  яdяbиyyat  nцmunяlяrиnи  yaradanlar  dиlи  dяrиndяn  bиlяnlяr  vя  ya 
nиtqи чox zяngиn olan иnsanlardыr. Ulduzlar, kяhkяшanlar, qalaktиka belя ya-
radыcы  иnsanlara  telekopsuz  da  ecazkar  gюrцnцr;  odur  kи,  bиrиsи  yaza  bиlяr: 
ulduzlar bяrq vurur; dиgяrи – sayrышыr; daha bиrиsи – gюzlяrиnи qыrpыb-aчыr vя 
s. Kиmиsи ay, kиmиsи hиlal, bяdиrlяnmиш ay, kиmиsи dя mah yaza vя ya deyя bи-
lяr. Konteksuallыq bяdии sюzцn boyuna bичиlиb. Mцtalия zamanы иnsanы hey-
rяt  bцrцyцr.  Gцnяшиn  ocaьы,  ocaьыn  gцnяши  kиmи  bиrlяшmяlяrиn  hяr  bиrиnиn 
yaxыn  mяnalы  sюzlяrlя  иfadя  olunmasы  mцmkцndцr.  Mяtnиn  leksиk  tяhlиlnи 
dяrslиklяrdяkи  чalышmalardan  da  baшlamaq  olar.  Ы-ЫV  sиnfиn  “Azяrbaycan 
dиlи” dяrslиklяrиndяkи bяdии oxu mяtnlяrи цzяrиndя sиnonиmиk иfadяlяrиn mц-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
62 
шahиdя  olunmasы  яsasыnda  leksиk  tяhlиllяrиn  aparыlmasы  иmkanlarы  olduqca 
genишdиr.  ЫV  sиnиfdя  B.Vahabzadяnиn  “Azяrbaycan-Tцrkиyя”  шeиrиndя  mиl-
lяt,  dюvlяt,  arzu,  nиyyяt,  cцmhurиyyяt,  qolu,  ulu,  yurd,  yuva,  kюnцl,  kюnцl 
vermяk, halыmыz, dиlяyиmиz, amalыmыz, hиlalыmыz, eшqиmиz, yurdumuz vя s. kи-
mи sюzlяrиn sиnonиmlяrиnи яn azы иkи sюz vя ya cцmlяlяrlя иfadя etsяk, шagиrd-
lяrиn nиtqиnя nя qяdяr zяngиnlиk gяtиrmиш olarыq. 
Bu mяnada hиlal – ay – aypara; dиlяk – arzu – иstяk – цrяyиmиzdяn ke-
чяnlяr; amal – dиlяk – mяram vя s. kиmи sиnonиmиk cяrgяlяr yaratmaq mяq-
sяdlи чalышmalar var. Яgяr mяtnиn mяzmununu nяsrя чevиrmяklя baьlы иши dя 
buraya яlavя etsяk, yяnи sяrbяst иfadя шяklиnя salsaq, яsl nиtq zяngиnlиyиnя 
doьru  cиddи  addыm  atmыш  olarыq.  Mцшahиdя  materиallarыnыn  tяhlиlи  gюstяrиr 
kи,  konteksual  sиnonиmиka  цzrя  ишиn  юzцnяmяxsus  dиdaktиk  xarakterиndяn 
danышmaq mцmkцndцr. Bunlar aшaьыdakыlardan иbarяtdиr: 
1.
 
Шagиrdlяr hяr bиr sюzцn leksиk vя ya frazemиk mяnasыnы dяrk etmяk 
иstяyиrlяr. 
2.
 
Dиldя fяrdиlиyиn nцmunяlяrи mцшahиdяlяrя чevrиlиr. 
3.
 
Yaradыcы tяfяkkцrlя tanыш olurlar. 
Шagиrdlяrя иzah etmяk lazыm gяlиr kи, иnkишaf – tяrяqqи – proqress sюzlяrи-
nиn leksиk sиnonиm olmasы heч kяsdя шцbhя doьurmaz; lakиn bиr mяtndя on-
lardan  hяr  bиrиnи  dиgяrи  иlя  яvяz  etmяk  цslubи  mяqama  gюrя  mцmkцn  ol-
maya da bиlяr. 
ЫV sиnfиn “Azяrbaycan dиlи” dяrslиyиndя [1, s.44] belя bиr cцmlя var: «Cя-
mиyyяtиn tяrяqqиsи gяnclяrиmиzя nяyи necя юyrяtmяyиmиzdяn asыlы olacaqdыr. 
Burada  tяrяqqиsи  яvяzиnя,  иnkишafы  sюzцnц  yazsaq,  dцzgцn  olar,  dяqиq  ol-
maz, proqressи yazsaq, цslubи cяhяtdяn uyьun gяlmяyя bиlяr. Чцnkи dиlиmиz-
dя cяmиyяtиmиzиn proqresи иfadяsи aydыn ola bиlяcяk цmumишlяk иfadя kиmи 
sяslяnmиr.  Lakиn  hяmиn  sяhиfяdя  xalqыn  xatиrиndяn,  xalqыn  yaddaшыndan, 
xalqыn  fиkrиndяn  kиmи  иfadяlяrи  sиnonmиk  cяrgяyя  dцzя  bиlsяk  dя,  yenя  dя 
cцmlяdя bunlardan hansыnыn daha dяqиqlиklя ишlяnя bиlяcяyи barяdя dцшцn-
mяlи oluruq». 
Иnsanы yaшadan onun nяyиdиr? – sualыna шagиrdlяr mяtndяn чыxыш edяrяk 
“яmяllяrи”,  “gюrdцyц  ишlяrи”,  “kяlamlarы”,  “mцdrиk  sюzlяrи”,  “nяsиhяtlяrи” 
cavablarыnы verиrlяr. 
“Heydяr Яlиyevиn kяlamlarы” mяtnиndя kяlam, sюz, deyиm, aforиzm, hиk-
mяt, ulu юndяr, bюyцk юndяr, bюyцk azяrbaycanlы vя s. kиmи иfadяlяr sиno-
nиm bиrlяшmяlяrdиr vя frazemиk mяnalarы leksиk mяnalarыndan da gцclцdцr. 
Ыstиqamяt vermяk, yol gюstяrmяk, mяslяhяt gюrmяk, baшa salmaq, aydыnlaш-
dыrmaq, nяsиhяt vermяk kиmи sиnonиmlяrиn cцmlяlяrя чevrиlmяsи dя sиnonиm 
cцmlяlяr qurmaqla nяtиcяlяnиr. Bu zaman mяtndяn иstиfadя иlя шagиrdlяrиn 
yaradыcы tяfяkkцrцnц иnkишaf etdиrmяk tяcrцbяsиndяn иstиfadя olunur vя bu 
kиmи cцmlяlяr qurulur: 
1)
 
Ulu  юndяr  yaradыcы  иnsanlara  sяnяtlя  baьlы  dцzgцn  иstиqamяtlяr  ve-
rяrdи; 
2)
 
O, sяnяt adamlarыna yaradыcыlыqda aydыn yollar gюstяrяrdи; 
3)
 
Heydяr Яlиyev Azяrbaycanыn dцnyada tanыnmыш иnsanlarы иlя sюhbяt-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
63 
lяrdя onlara dяyяrlи mяslяhяtlяrиnи яsиrgяmяzdи; 
4)
 
Ulu  юndяr  yaradыcы  иnsanlarla  gюrцшlяrиndя  onlara  sяnяt  yollarыnda 
aydыn иstиqamяtlяr verяr vя юz qиymяtlи mяslяhяtlяrиnи яsиrgяmяzdи; 
5)
 
Dцnya  шюhrяtlи  sяnяt  adamlarы  ulu  юndяrиn  mяslяhяtlяrиnи  dиnlяr, 
ondan soruшub юyrяnяr, xeyиr-dua alar, чox da bяhrяlяnяrdиlяr vя s. 
Gюrцndцyц kиmи, mцvafиq mюvzularda sиnonиm mяzmuna malиk cцmlя-
lяr qurmaq vяrdиши шagиrdlяrя mяtn tяrtиb etmяkdя, иnшalar qurmaqda tяc-
rцbя verиr. Mяtnlяrиn цzяrиndя sиnonиmиk tяcrцbя qazanыlmasы цчцn иlk nюv-
bяdя nяyиn konteksual sиnonиm olmasыnы, nяyиn иsя olmamasыnы bиlmяk яsas 
шяrtlяrdяndиr.  Шagиrdlяrя  иzah  olunur  kи,  artыrmaq,  qцvvяtlяndиrmяk,  yцk-
sяltmяk sюzlяrи ayrыlыqda sиnonиm sayыlsalar da, bяzяn cцmlяlяrdя sиnonиm 
olmaya  da  bиlяr.  Mиsal  цчцn,  hяmиn  sюzlяr  nиtqиn  tяsиr  gцcцnц  artыrmaq, 
qцvvяtlяndиrmяk,  gцclяndиrmяk,  yцksяltmяk  sиnonиmиk  sюzlяrdиrsя,  xиd-
mяtчиlяrиn sayыnы artыrmaq olar, lakиn “xиdmяtчиlяrиn sayыnы gцclяndиrmяk”, 
yцksяltmяk vя s. ишlяnmяz. Elяcя dя dиlиmиzdя яvяz sюzцnя yaxыn bяdяl sюzц 
var; lakиn mяnиm яvяzиmя bиrlяшmяsиndя mяnиm bяdяlиmя kиmи иfadя ишlяdя 
bиlmиrиk. 
Mяslяhяt  alardы,  bяhrяlяnяrdи  kиmи  sюzlяrя  bяdии  dиldя  daha  tutarlы 
sиnonиmlяr ишlяnmишdиr: 
Tяdbиr soruшardы иш bиlяnlяrdяn, 
Onunчцn olmuшdu юzц ишbиlяn. 
Burada “tяdbиr soruшardы” mяslяhяt alardы, bяhrяlяnяrdи sюzlяrиnя чox 
uьurlu bиr sиnonиm sayыla bиlяr. 
“Mяslяhяt  almaq,  tяdbиr  soruшmaq  vя  bяhrяlяnmяk  bюyцk  mцdrиk  иn-
sanlara xas olan xцsusиyyяtdиr” cцmlяsиndя hяmиn sюzlяr necя dя hяmcиns 
ишlяnя  bиlиrlяr.  Demяlи,  ишbиlяn,  mяslяhяt  alan,  tяdbиr  soruшan  frazemиk  sи-
nonиmlяr nиtqя яlvanlыq vermяklя yanaшы, zяngиnlиk dя gяtиrиr. 
Mяtnlяrdя  sюzbиlяn,  nиtqsюylяyяn,  dиlbиlяn,  arиf,  natиq,  gюzяl  danышыьы 
olan, Иmran dиllи, quш dиlи vя s. kиmи sюz vя иfadяlяrя rast gяlяndя gяrяk шa-
gиrdlяrиn dиqqяtи mцшahиdя, mцqayиsяlяrя yюnяldиlsиn vя mцsahиbяlяr keчи-
rиlsиn. “Sюz bиlяn”, “quш dиlи bиlяn”, “Иmran dиlи иlя danышan” tиplи bиrlяшmя-
lяrиn ишlяndиyи mяtnlяr nяzяrdяn keчиrиlsиn: 
1)
 
“Dedиm tяlяbяyяm, hяm dя sюz bиlяn, 
Шиrvan шяhяrиndя doьulmuшam mяn”. 
 
 
 
 
 
Яfzяlяddиn Xaqanи 
 
2)
 
“Kиmsя Nяsиmи dиlиnи fяhm edя bиlmяz, 
Чцn quш dиlиdиr, onu Sцleyman bиlиr ancaq”. 
 
 
 
 
 
 
 
Nяsиmи 
 
3)
 
“Dиndиrяndя Иmran dиlи danышa, 
Шeyda bцlbцl kиmи xoш avaz ola”.  [4, s.94] 
 
Burada “ишbиlяn” sюzцnцn sиnonиmlяrи шeиrdяn, poezиyadan, necя danыш-
maqdan baш чыxaran mяnasыnda ишlяnиr; “quш dиlи” Nяsиmиnиn mцяmmalarы, 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
64 
heч  kяsиn  aчa  bиlmяdиyи,  bиlя  bиlmяdиyи  mяsяlяlяr  mяnasыnda  ишlяnиr;  “Иm-
ran dиlи” xoш avaz, шиrиn danышma, xoшagяlиmlи danышыq vя ya cяh-cяh vurma 
kиmи sиnonиmиk mяnalarda ишlяnиr. 
Gюrцndцyц kиmи, bиr sюzцn sиnonиmиnи mяtnиn юzцndяn (mцяllиfиn юzцn-
dяn)  daha  doьru-dцzgцn  heч  kяs  verя  bиlmяz;  necя  kи,  sonuncu  mяtndя 
“иmran dиlи danышa” – “шeyda bцlbцl kиmи xoш avaz ola” kиmи яn uьurlu, яn 
poetиk sиnonиmи ишlяtmяk mцяllиfя qиsmяt olmuшdur. 
Qeyd etmяk иstяyиrиk kи, sиnonиmlяr цzrя иш kurиkulum tяlяblяrиnя gюrя 
nяzяrи  cяhяtdяn  dиl  qaydalarы  цzrя  mяzmun  xяttиnя  daxиldиr,  ancaq  oxu 
mяtnlяrи  цzяrиndя  ишиn  tяcrцbи  cяhяtdяn  dиdaktиk  иmkanlarы  чox  genишdиr. 
Xцsusиlя dя tяcrцbи leksиk-frazemиk ишlяrиn konteksual cяhяtlяrи шagиrdlяrdя 
dиl duyumu tяrbиyя etmяk cяhяtdяn genиш иmkanlara malиkdиr. 
Иbtиdaи  sиnиf  mцяllиmlяrиnя  tюvsиyяmиz  bundan  иbarяtdиr  kи,  bu  иmkanы 
boшa vermяsиnlяr. Иkиncи mцhцm mяqam ondan иbarяtdиr kи, konseksual-sи-
nonиmиk cяrgяlяrиn mцшahиdяsи vя yaradыlmasы шagиrdlяrиn nиtq zяngиnlиyиnя 
dяlalяt edяr, onlarda doьma dиlиmиzя mяhяbbяt hиssиnи gцclяndиrя bиlяr. Bu 
da ana dиlи mцяllиmиnиn яn цmdя vяzиfяsиdиr. Цmumиyyяtlя, mяtnlяr цzяrиn-
dя leksиk-sиnonиmиk tяhlиllяr шagиrdlяrdя nиtq zяngиnlиyи yaratmaq vasиtяsи-
dиr.  Leksиk-semantиk  ишlяr  sиstemиndя  mяtnlяrdя  sиnonиmlяrиn  tяhlиl  olun-
masыnыn daha genиш  иmkanlarы  var. Sиnonиmlяr yaxыn mяnalы  sюzlяr, bиrlяш-
mяlяr,  cцmlяlяr  vя  ya  mяtnlяrdиr.  Bиr  mяnanы  sюzlя  dя,  bиrlяшmя  иlя  dя, 
cцmlя иlя dя, mяtn sиntaksиsи иlя dя иfadя etmяk olar. Dostluьa, xeyиrxahlы-
ьa, sяdaqяtя, saflыьa, vиcdanlыlыьa daиr mяtn parчalarы olur kи, belя parчalar-
da yaxыn mяnalы vя ya sиnonиmlяr saymaqla qurtarmыr. 
Kоteksual sиnonиmиka nиtqdя яn чox rast gяlиnяn faktorlardan olsa da, 
mцшahиdя  obyektиnя  az-az  hallarda  чevrиlиrlяr.  Nцmunяlяr:  “Gюrцrяm  kи, 
qяhrяmansan. Sяnиn qяhrяman olduьuna heч bиr шцbhяm yoxdur. Mяn bu 
fиkиrdя  qяtиyяm  kи,  sяn  яsl  qяhrяmansan.  Sяnиn  qяhrяmanlыьыn  heч  kяsdя 
шцbhя doьura  bиlmяz”  vя s. kиmи  cцmlяlяr  leksиk mяnasыna vя qrammatиk 
semantиzasиyasыna gюrя yaxыnmяnalы fиkиr иfadячиlяrиdиr. 
Шaиr vя yazычыlar bиr чox hallarda eynи bиr mюvzuda иdeya mяzmunu sax-
lamaqla чox gюzяl яsяrlяr yazmыш olurlar. Яhmяd Cavad vя Sяmяd Vurьu-
nun “Azяrbaycan” шeиrlяrи buna яn yaxшы mиsal ola bиlяr. Bu faktы hяtta or-
ta mяktяb шagиrdlяrи dя hиss edиrlяr. Bu mяqsяdlя mцшahиdя metoduna цs-
tцnlцk  vermяk  lazыmdыr.  Mцшahиdя  mяqsяdyюnlц  яqlи  prosesdиr.  Tяfяkkцr 
mцшahиdяdяn baшlayыr. K.D.Uшиnskи nиtq иnkишafыnda шagиrdlяrиn aьlыnы dцz-
gцn tяsяvvцrlяrlя zяngиnlяшdиrmяyиn яhяmиyyяtиndяn bяhs edяrkяn gюstяrиr 
kи, “шagиrdиn gюzц qarшыsыnda duran vя onun hafиzяsиndя mюhkяm yer tutan 
яшya baшqalarыnыn sюzцnцn kюmяyи olmadan юz-юzlцyцndя uшaqda fиkиr oya-
dыr. Elя etmяk lazыmdыr kи, яшya bиlavasиtя uшaьыn ruhunda яks olunsun vя 
necя deyяrlяr, mцяllиmиn gюzц qabaьыnda vя onun rяhbяrlиyи altыnda uшaьыn 
duyьularы  anlayышlara  чevrиlsиn.  Anlayышlardan  fиkиr  яmяlя  gяlsиn  vя  fиkиr 
sюzlяrdя иfadя olunsun [5, s.128-129]. 
Prof. Y.Kяrиmov yazыr kи, иbtиdaи sиnиflяrdя dиlиn иndиkи sиstemlя юyrяnиl-
mяsи  шagиrdlяrиn  lцьяt  ehtиyatыnыn  zяngиnlяшdиrиlmяsиnи  tяmиn  etmиr.  Lцьяt 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014