57
hankı bir məslək və ya sənət üçün olursa-olsun pək lazımdır, zatən mütəməddin
məmləktlərdə təhsilin bu dərəcəsi məcbur tutuliyor (―Füyuzat‖, №13; 3, 202);
Zatən bu gün Rusiyada yazılan teatrolar da, səhneyi-tamaşadə əhvali-bəşəri
təbii olaraq behəqq təsvir edən taetrolar pək azdır. Binaəneleyh yenə oynalıyor.
Faydası görülüyor (―Füyuzat‖, №12; 3, 187).
Zatən burada türk dilində indi də işlənməkdə olan ərəbizmlərə aiddir.
Jurnalın dilndə sənə (il), kibi (kimi), zatən (onsuz da), iştə (budur), pək (da-
ha), yap- (etmək) tipli osmanlı sözləri çox sıx işlənmişdir.
Jurnalda pozulma yox, bozulma, may deyil mayıs əvəzinə işlənmişdir.
―Əksinə‖ mənasında olan, ərəb mənşəli bilakis / biləks sözünə jurnalın dilin-
də tez-tez rastlanırıq: Binaənəleyh, əgər sən şərabdan heç bir fayda hasil olma-
dığını və biləks insanlar üçün bu yüzdən əzim bir fəsad törədiyini anlayır isən, o
halda nəinki aba və əcdadın misilli kor - koruna şərab istemal etmək ya alıb
içirmək kibi işlərdən əl çəkməlisən....(―Füyuzat‖, №13; 3, 204). Göründüyü ki-
mi, bilakis sözü ahəng qanununa uyğunlaşdırılaraq, biləks şəklində verilmişdir.
Məlumdur ki, türk dilində yönlük və təsirlik halda Azərbaycan dilindən
fərqli olaraq, y- laşma var. Azərbaycan dilində qəzet - türk dilində qazete. Jur-
nalda da bu cür işlənmişdir:
Böyləcə oxuyub yazan, təhsili-elm və mərifət edən xanımların əbədi Çində
təzayüd etməgə başlayınca xanımlara məxsus ayrıca bir qəzetəyə lüzum görül-
müş, təlim və tərbiyədə bahis olan bir qəzetə Pekin şəhərində ehdas olunmuşdur
(―Füyuzat‖, №13; 3, 205). Bu hadisə həm də türk (osmanlı) dilinin Azərbaycan
dilinə orfoqrafik təsiri ilə izah olunmalıdır.
Müasir Azərbaycan dilində nisbətən passivləşən fəqət qarşılaşdırma bağla-
yıcısı osmanlı dilində olduğu kimi, jurnalın dilində də aktiv işlənmişdir: Fəqət
səbəbi - səadət olacaq elm hansı elmdir, əcəba? (―Füyuzat‖, №13; 3, 206).
Jurnalda hətta osmanlı türkcəsinin orfoqrafik təsir güclü hiss olunur: yapon
– japon, qəzet - qəzetə, pozulma- bozulma, may - mayıs və s. Məsələn: Bazari
ticarətə çıxarılan məkulat və məşrubatın hiylə və təğşiş ilə bozulması (―Fü-
yuzat‖, №13; 3, 208).
Jurnalın dilində ―il‖ mənasında olan sənə sözü ıl/yıl sözünə nisbətən daha
aktivdir: Sənə ―il‖ anlamında: 1912 sənəsi sərgisi: Tokio - Yaponiyada ümumi
cahan sərgisi (―Füyuzat‖, №13; 3, 208). Müasir türk dilində bu sözlər müvazi
şəkildə işlənməkdədir. Ərəb mənşəli olan sənə / sene sözünün cəmi sinni
sözüdür.
―Harada‖ anlamında olan nerede // nərədə sual əvəzliyi jurnalın dilində
Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılaraq verilmişdir:
İndi haqq nərədə təcəlli ediyor? (―Füyuzat‖, №13; 3, 213).
Ümumiyyətlə, jurnalda türk dilinə aid nasıl ―necə‖, nərədə ―harada‖ əvəz-
likləri Azərbaycan dilinə aid analoji əvəzliklərdən daha çox işlənmişdir. Bu
əvəzlik qədim yazılı qaynaqlarımızda işlənmişdir: Nə biləyin, oğul, bu qəzalar,
sana nerədən gəldi? (4, 136); Qanda gəzərdin, nerədəydin, ay Qazan? (4, 136).
Jurnalda kullanmak ―istifadə etmək‖ feli Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırı-
laraq qullan- variantına çevrilərək işlədilmişdir:
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
58
Əvət. O zamanlarda hər şey müştərək idi. Hər adam, arzu etdiyi vaxt, istə-
diyi toprağı qullana bilir, istədiyi ormandan odun, ağac və kirasta kəsə bilir idi
(―Füyuzat‖, №15; 3, 234).
Türk dilində ―kənd‖ mənasında olan köy sözünə də jurnalın dilində rast gə-
linir: Əbdülvətən: - Krımın hər qəryəsində, hər köyündə “talanqa” namında bi-
rər cəmiyyətlər buluniyordu ki, əfradi-cəmaətdən hankı birisinin bir ehtiyacı
olursa, onu dəfə çalışıyor idi (―Füyuzat‖, №15; 3, 234).
―Türkcə sözlük‖də bu sözün fars dilindən alınma olduğu qeyd olunmuşdur
(10, 1240). Qədim türk qaynaqlarında da ―kənd‖ mənasında işlənmişdir: Köyün
dövlətü sinəgi yoğurd tulquğuna qonar, şəhərə varar, Şəhərin dövlətsiz sinəki
cikrətmənə qonar köyə gedər (―Oğuznamə‖; 6, 158)
Dərginin dilində türk dilinin fonetikasının təsiri bir çox nümunələrdə açıq-
aşkar görsənir. Məsələn, d~t əvəzlənməsinə əsasən Azərbaycan dilində dadlı si-
fəti Türkiyə türkcəsində tatlı formasında işlənir. Türk dilində Azərbaycan dilin-
dən fərqli olaraq, qədim dil xüsusiyyətləri daha çox qorunduğundan, dad ismi
tat kimi işlənir. Çünki türk dillərinin daha qədim dövrlərində söz əvvəlində kar
samitlər bəzi türk dillərində sonradan cingiltili samitlərə keçmişdir. Dərginin
dilində də bu hal müşahidə olunur:
O vaxtlarda qəhvə və meyxana kibi şər və səfahət yerləri yox idi. Qış möv-
sümündə növbət ilə bir gecə bəndə, ikinci gecə səndə toplanaraq nəfis təamlar
yeyər, tatlı şərbətlər işər, milli şərqilər söylər, oyunlar oynar, məhəbbət və
söhbət edərək qışı çıxarır idik! Yalnız bir qüsurumuz var idi ki, o da cəhalətimiz
idi. (―Füyuzat‖, №15; 3, 234).
Jurnalın dilində türk dilinə aid sözlərin bir qədər, bəzən isə tam olaraq Azər-
baycan dilinə fonetik cəhətdən uyğunlaşdırılması da müşahidə edilir: Əli:- Za-
tən, bu gün də bu cəhalətdən, bu bəlayi - müsibətdən qurtulamadıq! (―Füyuzat‖,
№15; 3, 234). Nümunədən göründüyü kimi, türk dilindəki kurtulmak ―xilas ol-
maq‖ sözü digər, əksər türk sözləri kimi Azərbaycan dilinə uyuşdurularaq, qur-
tulmaq formasında işlədilmişdir.
Dərgidə türk dilinə aid təsdiq ədatı evet Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırıla-
raq, əvət formasında verilmişdir: Əbdülislam: - Əvət o zamanlarda müsəlman-
lar arasında bu gün avropalıların “ekonomiyi - politik” yəni fənni-təsərrüf, el-
mi-iqtisad dedikləri şeyə də riayət çox idi (―Füyuzat‖, №15; 3, 234).
Jurnalın dilində osmanlı-türk dilinin leksikasına adi ümumişlək sözlərdən
geniş şəkildə isifadə olunurdu: bizzat (―şəxsən‖), yayqara (―hay-küy‖), bulun-
mak (―tapılmaq‖), kaç (―nə qədər‖) və s. Jurnalın dilində bəzi Azərbaycan fel-
lərinin sonuna sadəcə -ır
4
şəkilçisi deyil, -yor şəkilçisinin əlavə olunması yolu
ilə türkcələşdirilmə aparılırdı. Bu hal da, əslində, bir qədər süni görünürdü. Mə-
sələn, müasir türk dilində ―təsdiq etmək‖ anlayışı onaylamaq feli ilə ifadə olu-
nur. Jurnalın dilində isə bu anlam təsdiq ediyor formasında verilirdi.
Jurnalın dilində türk sözləri bəzi hallarda olduğu kimi verilir, bəzi hallarda
isə Azərbaycan dilinin fonetikasına uyğun olaraq dəyişdirilmiş şəkildə verilirdi.
Məsələn: kullanmak - qullanmaq (―istifadə etmək‖), tahammül-təhəmmül (―dö-
züm‖), kurtulmak - qurtulmaq (―xilas olmaq‖), kolay - qolay (―asan), iyi - eyi
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
59
(―yaxşı‖), tuhaf - tühəf (―gülməli‖), hangi - hanki (―hansı‖), gibi - kibi (―kimi‖),
nerede - nərədə (―harada‖), nefis - nəfis (―dadlı‖), nereye - nərəyə (―haraya‖),
aceba - əcəba (―görəsən‖), sene - sənə (―il‖) və s.
Məlumdur ki, türk dilində bəzi sözlər Azərbaycan dilindəki eyni sözlərlə
ç~ş əvəzlənməsi ilə fərqlənir: şaşmak- çaşmaq. Jurnalın dilində də bu fonoloji
uyğunluq türk dilindəki kimi verilmişdir.
Göründüyü kimi, bu sözlərin bir qismi vaxilə Azərbaycan türkcəsində də iş-
lənilmiş, sonradan isə passivləşərək dilimizin yazılı qaynaqlarında, dialekt və
şivələrində qalmışdır. Jurnalın dilində yarı türk, yarı ərəb sözlərinin kombinasi-
yasından yaranmış hibrid türk sözləri də işlənmişdir: tahammül etmək, isabət
olmaq və s. Bu tərkibi sözlər vaxtilə osmanlı dönəmlərində türk dilində ərəb di-
linin təsiri ilə yaranan sözlər sırasına aiddir.
Məlumdur ki, ərəb əlifbası Osmanlı sarayında istifadə olunan əsas qrafika
olmuşdur. Osmanlı imperiyasının mövcud olduğu dönəmlərdə saray dili külli
miqdarda ərəb və fars sözlərindən ibarət olan osmanlı dili idi. Bu saray dilində
türk dilindən bəzən əsər-əlamət belə qalmamışdı. Türk dilinin İstanbul ləhcəsini
daha çox ədəbi dil örnəyi hesab edən bəzi ziyalılıar ―Füyuzat‖ jurnalında da bu
ideyanı təbliğ edirdilər. Çünki XX əsrin əvvəllərində osmanlı dili kimi adlan-
dırılan indiki türk dili ərəb və fars dilinin gücül təsirinə məruz qalaraq sadə xalq
dilindən xeyli uzaq düşmüşdü.
Məqalənin aktuallığı. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan xalqının tarixində
bir dönüş nöqtəsidir. Bu cəhətdən əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin,
o cümlədən mətbuat üslubunun formalaşması zamanı baş verən proseslərin öy-
rənilməsi, türk (osmanlı) dilinin Azərbaycan mətbuat üslubuna təsirinin tarixi
səbəblərinin tədqiqi Azəbaycan ədəbi dilinin tarixinin öyrənilməsi üçün "Füyü-
zat" də aktuallıq kəsb edir.
Məqalənin elmi yeniliyi. Burada "Füyuzat" jurnalında işlənən osmanlı türk-
cəsi elementləri daha ətraflı tədqiq edilmiş, "Füyuzat" jurnalı ilə bağlı bəzi qa-
ranlıq məqamlar üzərinə yenidən işıq salınaraq faktlar dəqiqləşdirilmişdir. "Fü-
yuzat" jurnalında digər dərgilərə nisbətən osmanlı türkcəsinin təsirinin daha çox
hiss olunduğu göstərilərək, jurnaldan nümunələr gətirilmiş və onların üzərində
təhlil aparılaraq sübut edilməyə çalışılmışdır.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Məqalədə "Füyüzat" jurnalının
Azərbaycan mətbuatına türk (osmanlı) dilinin təsiri, onun səbəbləri, bu təsirin
əsas istiqamətləri araşdırılmışdır. XX əsrin əvvəllərində dilinə mətbuat dilinə
osmanlı türkcəsinin fonetik, leksik, qrammatik səviyyədə təsiri faktları açıqlan-
mışdır. Bu araşdırmada osmanlı türkcəsinin Azərbaycan ədəbi dilinə fonetik,
leksik və qrammatik səviyyədə təsirinin səbəbləri müəyyənləşdirilmiş, bu təsi-
rin Azərbaycan ədəbi dilinin tarixində hansı səviyyədə iz qoyduğu göstəril-
mişdir.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
60
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 568 s.
2. Древнетюркский словарь. Л. Наука, 1969, 676 c.
3. Füyuzat‖ (1906-1907). İkinci nəşr. Bakı: Çaşıoğlu, 2007, 512 s.
4. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un izahlı lüğəti. Bakı: Elm, 1999, 203 s.
5. Məhərrəmli B. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf.
Bakı: Elm və təhsil, 2012, 400 s.
6. Oğuznamə. Bakı: Yazıçı, 1987, 223 s.
7. Rüstəmov R. Türk dilinin morfologiyası. Bakı: Nurlan, 2007, 208 s.
8. Sami Şemseddin. Kamus-ı Türki. Hazırlayan Paşa Yavuzarslan. Ankara,
Türk Dil Kurumu, 2010, 1370 s.
9. Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və Təh-
sil, 2012, 464 s.
10. Türkçe sözlük. Ankara, Türk Dil Kurumu, Akşam Sanat Okulu
Matbaası, 2005, 2244 s.
11. Vəliyev Ş. Füyuzat ədəbi məktəbi. Bakı: Elm, 1999, 442 s.
12. Yusifov M. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli fonetikası. Bakı: Elm,
1984, 150 s.
С. Шимшек
Язык журнала «Фюйузат»
Резюме
В статье говорится о языке и языковых особенностях стиля журнала
«Фюйузат», который выпускался в Баку в начале ХХ века. Здесь раскры-
ваются основные направления влияния османского (турецкого) языка на
язык публикации. В исследовании также показываются причины влияния
османского (турецкого) на язык журнала.
S. Shimshek
The language of “Fuyuzat” magazine
Summary
The article says about the language of “Fuyuzat” magazine which was
published in the beginninig of XX century and its linguistic features. Here
reveals the basic directions of the influence of the Ottoman language to
publication. The research also shows the reasins of ifluence of Ottoman
turkic on the language of the magazine.
Редаксийайа дахил олуб: 06.06.2014
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
61
Сюз цзяриндя синонимик иш нитг зянэинлийи
йаратмаг васитяси кими
Vaqиf Qurbanov,
AMИ-nиn dosentи, pedaqogиka цzrя fяlsяfя doktoru
Nяrmиn Qasыmova,
Bakы Slavyan Unиversиtetиnиn doktorantы
e-maиl:
vaqиf.q@maиl.ru
Rяyчиlяr: п.ц.ф.д.,дос. Я.М.Аббасов
п.ц.ф.д.,дос.А.Х.Щаъыйев
Aчar sюzlяr: sюz nиtqиn яsasыdыr, tяfяkkцr, mяtn цzяrиndя иш, mцtalия,
mяtn sиnonиmи, sюzlяrlя, cцmlяlяrlя yaxыn mяnalar иfadя olunmasы, leksиk vя
frazeolojи mяna, mцшahиdя, mцqayиsя, цmumиlяшmя, anlayыш
Ключевые слова: слово-основа речи, мышления, работа под текстом,
чтения, контекстуальные синонимы, слова, предложения близкое по
значению, лексические и фразеологическике значение, наблюдение,
сравнение, обобщение, понятия
Key words: Word иs are the base of the speech, expressиng of near,
meanиngs wиth by words, sentences, synonym of work, readиng, text иn the
on thиnkиng, text, lexиcal and praseologиcal meanиng, observatиon,
comparиson, becomиng generalиzed, conceptиon
Sюz цzяrиndя sиnonиmиk иш dedиkdя bиr anlayышыn mцxtяlиf sюz vя иfadяlяr-
lя leksиk vя frazemиk mяnalarda шяrh olunmasы nяzяrdя tutulur. Mиsal
цчцn, lцьяtlяrdя fяlяk sюzцnцn яvяzиnя gюy, asиman, sяma; bяxt, tale; ul-
duzlar, gюy cиsиmlяrиnиn yolu vя s. шяrhиnя rast gяlиrиk [3, s.668]. Bu sюzцn
mяnasыnы fяlяk sюzц иlя иfadя vя yaxud da яvяz edя bиlиrиksя, bu, konteksual
sиnonиmlиklя nиtq zяngиnlиyи yaratmaq deyиlmи? Eynи zamanda bu, hяm dя
onu gюstяrmиrmи kи, nиtq zяngиnlиyи yaratmaq цчцn bяdии яdяbиyyat bяrя-
kяtlи taxыl zяmиsиnя bяnzяyиr?
Bяdии яdяbиyyat nцmunяlяrиnи yaradanlar dиlи dяrиndяn bиlяnlяr vя ya
nиtqи чox zяngиn olan иnsanlardыr. Ulduzlar, kяhkяшanlar, qalaktиka belя ya-
radыcы иnsanlara telekopsuz da ecazkar gюrцnцr; odur kи, bиrиsи yaza bиlяr:
ulduzlar bяrq vurur; dиgяrи – sayrышыr; daha bиrиsи – gюzlяrиnи qыrpыb-aчыr vя
s. Kиmиsи ay, kиmиsи hиlal, bяdиrlяnmиш ay, kиmиsи dя mah yaza vя ya deyя bи-
lяr. Konteksuallыq bяdии sюzцn boyuna bичиlиb. Mцtalия zamanы иnsanы hey-
rяt bцrцyцr. Gцnяшиn ocaьы, ocaьыn gцnяши kиmи bиrlяшmяlяrиn hяr bиrиnиn
yaxыn mяnalы sюzlяrlя иfadя olunmasы mцmkцndцr. Mяtnиn leksиk tяhlиlnи
dяrslиklяrdяkи чalышmalardan da baшlamaq olar. Ы-ЫV sиnfиn “Azяrbaycan
dиlи” dяrslиklяrиndяkи bяdии oxu mяtnlяrи цzяrиndя sиnonиmиk иfadяlяrиn mц-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
62
шahиdя olunmasы яsasыnda leksиk tяhlиllяrиn aparыlmasы иmkanlarы olduqca
genишdиr. ЫV sиnиfdя B.Vahabzadяnиn “Azяrbaycan-Tцrkиyя” шeиrиndя mиl-
lяt, dюvlяt, arzu, nиyyяt, cцmhurиyyяt, qolu, ulu, yurd, yuva, kюnцl, kюnцl
vermяk, halыmыz, dиlяyиmиz, amalыmыz, hиlalыmыz, eшqиmиz, yurdumuz vя s. kи-
mи sюzlяrиn sиnonиmlяrиnи яn azы иkи sюz vя ya cцmlяlяrlя иfadя etsяk, шagиrd-
lяrиn nиtqиnя nя qяdяr zяngиnlиk gяtиrmиш olarыq.
Bu mяnada hиlal – ay – aypara; dиlяk – arzu – иstяk – цrяyиmиzdяn ke-
чяnlяr; amal – dиlяk – mяram vя s. kиmи sиnonиmиk cяrgяlяr yaratmaq mяq-
sяdlи чalышmalar var. Яgяr mяtnиn mяzmununu nяsrя чevиrmяklя baьlы иши dя
buraya яlavя etsяk, yяnи sяrbяst иfadя шяklиnя salsaq, яsl nиtq zяngиnlиyиnя
doьru cиddи addыm atmыш olarыq. Mцшahиdя materиallarыnыn tяhlиlи gюstяrиr
kи, konteksual sиnonиmиka цzrя ишиn юzцnяmяxsus dиdaktиk xarakterиndяn
danышmaq mцmkцndцr. Bunlar aшaьыdakыlardan иbarяtdиr:
1.
Шagиrdlяr hяr bиr sюzцn leksиk vя ya frazemиk mяnasыnы dяrk etmяk
иstяyиrlяr.
2.
Dиldя fяrdиlиyиn nцmunяlяrи mцшahиdяlяrя чevrиlиr.
3.
Yaradыcы tяfяkkцrlя tanыш olurlar.
Шagиrdlяrя иzah etmяk lazыm gяlиr kи, иnkишaf – tяrяqqи – proqress sюzlяrи-
nиn leksиk sиnonиm olmasы heч kяsdя шцbhя doьurmaz; lakиn bиr mяtndя on-
lardan hяr bиrиnи dиgяrи иlя яvяz etmяk цslubи mяqama gюrя mцmkцn ol-
maya da bиlяr.
ЫV sиnfиn “Azяrbaycan dиlи” dяrslиyиndя [1, s.44] belя bиr cцmlя var: «Cя-
mиyyяtиn tяrяqqиsи gяnclяrиmиzя nяyи necя юyrяtmяyиmиzdяn asыlы olacaqdыr.
Burada tяrяqqиsи яvяzиnя, иnkишafы sюzцnц yazsaq, dцzgцn olar, dяqиq ol-
maz, proqressи yazsaq, цslubи cяhяtdяn uyьun gяlmяyя bиlяr. Чцnkи dиlиmиz-
dя cяmиyяtиmиzиn proqresи иfadяsи aydыn ola bиlяcяk цmumишlяk иfadя kиmи
sяslяnmиr. Lakиn hяmиn sяhиfяdя xalqыn xatиrиndяn, xalqыn yaddaшыndan,
xalqыn fиkrиndяn kиmи иfadяlяrи sиnonmиk cяrgяyя dцzя bиlsяk dя, yenя dя
cцmlяdя bunlardan hansыnыn daha dяqиqlиklя ишlяnя bиlяcяyи barяdя dцшцn-
mяlи oluruq».
Иnsanы yaшadan onun nяyиdиr? – sualыna шagиrdlяr mяtndяn чыxыш edяrяk
“яmяllяrи”, “gюrdцyц ишlяrи”, “kяlamlarы”, “mцdrиk sюzlяrи”, “nяsиhяtlяrи”
cavablarыnы verиrlяr.
“Heydяr Яlиyevиn kяlamlarы” mяtnиndя kяlam, sюz, deyиm, aforиzm, hиk-
mяt, ulu юndяr, bюyцk юndяr, bюyцk azяrbaycanlы vя s. kиmи иfadяlяr sиno-
nиm bиrlяшmяlяrdиr vя frazemиk mяnalarы leksиk mяnalarыndan da gцclцdцr.
Ыstиqamяt vermяk, yol gюstяrmяk, mяslяhяt gюrmяk, baшa salmaq, aydыnlaш-
dыrmaq, nяsиhяt vermяk kиmи sиnonиmlяrиn cцmlяlяrя чevrиlmяsи dя sиnonиm
cцmlяlяr qurmaqla nяtиcяlяnиr. Bu zaman mяtndяn иstиfadя иlя шagиrdlяrиn
yaradыcы tяfяkkцrцnц иnkишaf etdиrmяk tяcrцbяsиndяn иstиfadя olunur vя bu
kиmи cцmlяlяr qurulur:
1)
Ulu юndяr yaradыcы иnsanlara sяnяtlя baьlы dцzgцn иstиqamяtlяr ve-
rяrdи;
2)
O, sяnяt adamlarыna yaradыcыlыqda aydыn yollar gюstяrяrdи;
3)
Heydяr Яlиyev Azяrbaycanыn dцnyada tanыnmыш иnsanlarы иlя sюhbяt-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
63
lяrdя onlara dяyяrlи mяslяhяtlяrиnи яsиrgяmяzdи;
4)
Ulu юndяr yaradыcы иnsanlarla gюrцшlяrиndя onlara sяnяt yollarыnda
aydыn иstиqamяtlяr verяr vя юz qиymяtlи mяslяhяtlяrиnи яsиrgяmяzdи;
5)
Dцnya шюhrяtlи sяnяt adamlarы ulu юndяrиn mяslяhяtlяrиnи dиnlяr,
ondan soruшub юyrяnяr, xeyиr-dua alar, чox da bяhrяlяnяrdиlяr vя s.
Gюrцndцyц kиmи, mцvafиq mюvzularda sиnonиm mяzmuna malиk cцmlя-
lяr qurmaq vяrdиши шagиrdlяrя mяtn tяrtиb etmяkdя, иnшalar qurmaqda tяc-
rцbя verиr. Mяtnlяrиn цzяrиndя sиnonиmиk tяcrцbя qazanыlmasы цчцn иlk nюv-
bяdя nяyиn konteksual sиnonиm olmasыnы, nяyиn иsя olmamasыnы bиlmяk яsas
шяrtlяrdяndиr. Шagиrdlяrя иzah olunur kи, artыrmaq, qцvvяtlяndиrmяk, yцk-
sяltmяk sюzlяrи ayrыlыqda sиnonиm sayыlsalar da, bяzяn cцmlяlяrdя sиnonиm
olmaya da bиlяr. Mиsal цчцn, hяmиn sюzlяr nиtqиn tяsиr gцcцnц artыrmaq,
qцvvяtlяndиrmяk, gцclяndиrmяk, yцksяltmяk sиnonиmиk sюzlяrdиrsя, xиd-
mяtчиlяrиn sayыnы artыrmaq olar, lakиn “xиdmяtчиlяrиn sayыnы gцclяndиrmяk”,
yцksяltmяk vя s. ишlяnmяz. Elяcя dя dиlиmиzdя яvяz sюzцnя yaxыn bяdяl sюzц
var; lakиn mяnиm яvяzиmя bиrlяшmяsиndя mяnиm bяdяlиmя kиmи иfadя ишlяdя
bиlmиrиk.
Mяslяhяt alardы, bяhrяlяnяrdи kиmи sюzlяrя bяdии dиldя daha tutarlы
sиnonиmlяr ишlяnmишdиr:
Tяdbиr soruшardы иш bиlяnlяrdяn,
Onunчцn olmuшdu юzц ишbиlяn.
Burada “tяdbиr soruшardы” mяslяhяt alardы, bяhrяlяnяrdи sюzlяrиnя чox
uьurlu bиr sиnonиm sayыla bиlяr.
“Mяslяhяt almaq, tяdbиr soruшmaq vя bяhrяlяnmяk bюyцk mцdrиk иn-
sanlara xas olan xцsusиyyяtdиr” cцmlяsиndя hяmиn sюzlяr necя dя hяmcиns
ишlяnя bиlиrlяr. Demяlи, ишbиlяn, mяslяhяt alan, tяdbиr soruшan frazemиk sи-
nonиmlяr nиtqя яlvanlыq vermяklя yanaшы, zяngиnlиk dя gяtиrиr.
Mяtnlяrdя sюzbиlяn, nиtqsюylяyяn, dиlbиlяn, arиf, natиq, gюzяl danышыьы
olan, Иmran dиllи, quш dиlи vя s. kиmи sюz vя иfadяlяrя rast gяlяndя gяrяk шa-
gиrdlяrиn dиqqяtи mцшahиdя, mцqayиsяlяrя yюnяldиlsиn vя mцsahиbяlяr keчи-
rиlsиn. “Sюz bиlяn”, “quш dиlи bиlяn”, “Иmran dиlи иlя danышan” tиplи bиrlяшmя-
lяrиn ишlяndиyи mяtnlяr nяzяrdяn keчиrиlsиn:
1)
“Dedиm tяlяbяyяm, hяm dя sюz bиlяn,
Шиrvan шяhяrиndя doьulmuшam mяn”.
Яfzяlяddиn Xaqanи
2)
“Kиmsя Nяsиmи dиlиnи fяhm edя bиlmяz,
Чцn quш dиlиdиr, onu Sцleyman bиlиr ancaq”.
Nяsиmи
3)
“Dиndиrяndя Иmran dиlи danышa,
Шeyda bцlbцl kиmи xoш avaz ola”. [4, s.94]
Burada “ишbиlяn” sюzцnцn sиnonиmlяrи шeиrdяn, poezиyadan, necя danыш-
maqdan baш чыxaran mяnasыnda ишlяnиr; “quш dиlи” Nяsиmиnиn mцяmmalarы,
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
64
heч kяsиn aчa bиlmяdиyи, bиlя bиlmяdиyи mяsяlяlяr mяnasыnda ишlяnиr; “Иm-
ran dиlи” xoш avaz, шиrиn danышma, xoшagяlиmlи danышыq vя ya cяh-cяh vurma
kиmи sиnonиmиk mяnalarda ишlяnиr.
Gюrцndцyц kиmи, bиr sюzцn sиnonиmиnи mяtnиn юzцndяn (mцяllиfиn юzцn-
dяn) daha doьru-dцzgцn heч kяs verя bиlmяz; necя kи, sonuncu mяtndя
“иmran dиlи danышa” – “шeyda bцlbцl kиmи xoш avaz ola” kиmи яn uьurlu, яn
poetиk sиnonиmи ишlяtmяk mцяllиfя qиsmяt olmuшdur.
Qeyd etmяk иstяyиrиk kи, sиnonиmlяr цzrя иш kurиkulum tяlяblяrиnя gюrя
nяzяrи cяhяtdяn dиl qaydalarы цzrя mяzmun xяttиnя daxиldиr, ancaq oxu
mяtnlяrи цzяrиndя ишиn tяcrцbи cяhяtdяn dиdaktиk иmkanlarы чox genишdиr.
Xцsusиlя dя tяcrцbи leksиk-frazemиk ишlяrиn konteksual cяhяtlяrи шagиrdlяrdя
dиl duyumu tяrbиyя etmяk cяhяtdяn genиш иmkanlara malиkdиr.
Иbtиdaи sиnиf mцяllиmlяrиnя tюvsиyяmиz bundan иbarяtdиr kи, bu иmkanы
boшa vermяsиnlяr. Иkиncи mцhцm mяqam ondan иbarяtdиr kи, konseksual-sи-
nonиmиk cяrgяlяrиn mцшahиdяsи vя yaradыlmasы шagиrdlяrиn nиtq zяngиnlиyиnя
dяlalяt edяr, onlarda doьma dиlиmиzя mяhяbbяt hиssиnи gцclяndиrя bиlяr. Bu
da ana dиlи mцяllиmиnиn яn цmdя vяzиfяsиdиr. Цmumиyyяtlя, mяtnlяr цzяrиn-
dя leksиk-sиnonиmиk tяhlиllяr шagиrdlяrdя nиtq zяngиnlиyи yaratmaq vasиtяsи-
dиr. Leksиk-semantиk ишlяr sиstemиndя mяtnlяrdя sиnonиmlяrиn tяhlиl olun-
masыnыn daha genиш иmkanlarы var. Sиnonиmlяr yaxыn mяnalы sюzlяr, bиrlяш-
mяlяr, cцmlяlяr vя ya mяtnlяrdиr. Bиr mяnanы sюzlя dя, bиrlяшmя иlя dя,
cцmlя иlя dя, mяtn sиntaksиsи иlя dя иfadя etmяk olar. Dostluьa, xeyиrxahlы-
ьa, sяdaqяtя, saflыьa, vиcdanlыlыьa daиr mяtn parчalarы olur kи, belя parчalar-
da yaxыn mяnalы vя ya sиnonиmlяr saymaqla qurtarmыr.
Kоteksual sиnonиmиka nиtqdя яn чox rast gяlиnяn faktorlardan olsa da,
mцшahиdя obyektиnя az-az hallarda чevrиlиrlяr. Nцmunяlяr: “Gюrцrяm kи,
qяhrяmansan. Sяnиn qяhrяman olduьuna heч bиr шцbhяm yoxdur. Mяn bu
fиkиrdя qяtиyяm kи, sяn яsl qяhrяmansan. Sяnиn qяhrяmanlыьыn heч kяsdя
шцbhя doьura bиlmяz” vя s. kиmи cцmlяlяr leksиk mяnasыna vя qrammatиk
semantиzasиyasыna gюrя yaxыnmяnalы fиkиr иfadячиlяrиdиr.
Шaиr vя yazычыlar bиr чox hallarda eynи bиr mюvzuda иdeya mяzmunu sax-
lamaqla чox gюzяl яsяrlяr yazmыш olurlar. Яhmяd Cavad vя Sяmяd Vurьu-
nun “Azяrbaycan” шeиrlяrи buna яn yaxшы mиsal ola bиlяr. Bu faktы hяtta or-
ta mяktяb шagиrdlяrи dя hиss edиrlяr. Bu mяqsяdlя mцшahиdя metoduna цs-
tцnlцk vermяk lazыmdыr. Mцшahиdя mяqsяdyюnlц яqlи prosesdиr. Tяfяkkцr
mцшahиdяdяn baшlayыr. K.D.Uшиnskи nиtq иnkишafыnda шagиrdlяrиn aьlыnы dцz-
gцn tяsяvvцrlяrlя zяngиnlяшdиrmяyиn яhяmиyyяtиndяn bяhs edяrkяn gюstяrиr
kи, “шagиrdиn gюzц qarшыsыnda duran vя onun hafиzяsиndя mюhkяm yer tutan
яшya baшqalarыnыn sюzцnцn kюmяyи olmadan юz-юzlцyцndя uшaqda fиkиr oya-
dыr. Elя etmяk lazыmdыr kи, яшya bиlavasиtя uшaьыn ruhunda яks olunsun vя
necя deyяrlяr, mцяllиmиn gюzц qabaьыnda vя onun rяhbяrlиyи altыnda uшaьыn
duyьularы anlayышlara чevrиlsиn. Anlayышlardan fиkиr яmяlя gяlsиn vя fиkиr
sюzlяrdя иfadя olunsun [5, s.128-129].
Prof. Y.Kяrиmov yazыr kи, иbtиdaи sиnиflяrdя dиlиn иndиkи sиstemlя юyrяnиl-
mяsи шagиrdlяrиn lцьяt ehtиyatыnыn zяngиnlяшdиrиlmяsиnи tяmиn etmиr. Lцьяt
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
Dostları ilə paylaş: |