Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti



Yüklə 5,11 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/31
tarix26.02.2017
ölçüsü5,11 Kb.
#9787
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   31

 
 
50 
raq variantındadır.  
Dillərin bəzilərində  yerdəyişmə nitq prosesindən dilə  keçdiyindən, artıq  dil 
hadisəsi  kimi  normalaşmış  olur,  bəzilərində  isə  ilkin  variant  mühafizə  edilir. 
Yerdəyişmə hadisəsi oğuz qrupu türk dilləri içərisində Azərbaycan dilində nis-
bətən geniş yayılmışdır. Qaqauz türkcəsində də yapraq variantındadır (12, 91). 
Başqırd  türkcəsində  isə  yafrak  formasındadır.  Analogiya  kimi  türk  dilindəki 
toprak və Azərbaycan dilindəki torpaq sözlərində də metateza müşahidə olunur. 
Məşhur  türk  şairi  Mehmet  Akif  Ersoyun  ―Bayrakları  bayrak  yapan  üstündeki 
kandır,  Toprak  eger  uğrunda  ölen  varsa,  Vatandır‖  misralarını  yada  salaq. 
Azərbaycan  dilində  olan  körpü  sözü  türk  dilində  köprü  variantındadır.  Qədim 
qaynaqlarda da türk dilindəki kimidir: Bir quru çayın üzərinə bir köprü yapdır-
mışdı (―Kitabi-Dədə Qorqud‖; 4, 121). 
Məlumdur  ki,  türk  dili Azərbaycan  dilində  bir  çox  fonetik  və  semantik  cə-
hətdən eyni sözlər arasında fərq məhz onların bu fonetik hadisəni özündə fərqli 
şəkildə əks etdirməsindədir.  
Digər faktlara baxaq: 
Anlərin hiyləsindən, şərrindən saqınmalı (―Füyuzat‖, № 29; 3, 456). 
Sakınmaq-  feli  Azərbaycan  dilinin  fonetikasına  uyuşdurularaq  saqınmaq 
formasında işlədilmişdir. 
Vaxtilə Azərbaycan dilinə aid qaynaqlarda da bu qədim türk feli işlənmişdir. 
Klassik  poeziya  nümunələrində  biz  bunun  şahidi  oluruq.  Ancaq  müasir  Azər-
baycan dilində bu fel artıq arxaikləşmişdir. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da da ―çəkin-
mək, özünü gözləmək‖ anlamında işlənmişdir: Saqın, qadın ana! (―Kitabi-Dədə 
Qorqud‖;  4,  147).  Digər  qədim  qaynaqlarda  da  həmin  mənanı  ifadə  etmişdir: 
Oğrı haramdan saqınmaz (―Oğuznamə‖; 6, 59). Deməli, ―Füyuzat‖ dərgisində 
bu qədim türk sözlərinin Azərbaycan dilinə yenidən qayıdışı baş vermişdir. Bu 
özləşmə prosesi də, əlbəttə ki, türk (osmanlı) dilinin təsiri ilə birbaşa bağlı idi. 
Yəni Azərbaycan dilində bu tipli qədim türk sözləri XX əsrin əvvəlllərində artıq 
arxaik leksikaya çevrilmişdi. ―Füyuzat‖çıların səyi nəticəsində türk dilində qo-
runan  bu  sözlər  yenidən  Azərbaycan  dilinin  lüğət  tərkibinə  qayıdırdı.  Bu  ba-
xımdan bu proses müsbət xarakterli idi. 
Dərgidə  türk dilində  koşuyor-  ―qaçır‖ feli Azərbaycan dilinə  uyğunlaşaraq, 
qoşuyor şəklində transformasiya edilərək, işlədilmişdir:  
Qoşuyor məktəbə bir nur kibi, 
Gediyor cənnətə san  hur kibi (―Füyuzat‖, №1;  M. Hadi.  ―Şüküfəzari-bənat 
və yaxud qızlar bağçası‖, 3, 16). 
Koş- feli Azərbaycan dilindəki qaç- felinin fonovariantıdır. Müvafiq q~k və 
ç~ş əvəzlənməsinə əsasən koş- formasına keçmişdir. 
Jurnalda  şəxs  sonluqları  da  əksər  halda  Azərbaycan  dilindəki  kimi  deyil, 
türk (osmanlı) dilindəki kimi verilmişdir: 
Bunu nərədən, hansı varidatdan bulmalıyız. Öylə bir varidatımız varmıdır? 
Yenə  lazım  olan  məbləği  Hacı  Zeynalabdindənmi  istəyəlim,  Buna  haqqımız 
olurmu? (―Füyuzat‖, №4; 3, 54); Burada Kotler cənablarına kömək üçün biz də 
bir-iki söz deyəlim (―Füyuzat‖, №14; 3, 213); Osmanlı türk şairlərindən Nigar 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
51 
xanım  əfəndinin  əlimizə  keçən  “Çırpınma”  ünvanlı  qeyri-mətbu  əsərigüzini 
“Füyuzat”a  dərc  və  münasibətlə  şairəyi-müşarileyha  haqqında  qarelərimizə 
məlumati-atiyəyi təqdim ediyoruz (―Füyuzat‖, № 18; 3, 280). 
Göründüyü kimi, I şəxsin cəm şəkilçisi -ıq
4
 yerinə -ız
4
, I şəxsin təkinin şəxs 
şəkilçisi  -aq
2 
yerinə  -im
4
  şəkilçiləri  işlənmişdir.  I  şəxsin  cəm  sonluğu  aq-,-ək 
əvəzinə türk dilindəki kimi -iz forması ilə işlənmişdir. 
Ümumiyyətlə, jurnalın dilində şəxs sonluqları da türk dilindəki kimi işlən-
mişdir: Ancaq burasını anlamalıyız, anladığımız təqdirdə işrətə xatimə çəkə bi-
ləcəgiz  (―Füyuzat‖,  №13;  3,  205);  Bu  nömrəmizdə  bir  iki  mənzumələrini  dərc 
ilə  iftixar  edəriz  (―Füyuzat‖,  №3;  3,  36);  Təkrar  ixtar  ediyoram,  dəqaiqi-məz-
munə pək də əhəmiyyət verməyiniz, bol-bol yazınız, ortaya ancaq çoxca, daima 
mümkün  qədər  çoxca  əsərlər  çıxarınız,  bu  surətlə  məqsudə  yetişəcəyinizdən 
əmin olunuz (―Füyuzat‖, №3; 3, 38). 
Bulmaq ―tapmaq‖ feli Azərbaycan dilində arxaikləşsə də, türk dilində müha-
fizə olunmuşdur. Dərginin dilində bu felə tez-tez rast gəlirik: Bən şu fikirdəyəm 
ki, Sezarın pək sevgilisi olan Mark Antuanın Sezardan sonra müəmmar olması  
müvafiq  degildir;  onun  şəxsində  qurnaz,  bir  dəsaiskar  buluruz  (―Füyuzat‖, № 
31; 3, 494). Həmin qədim türk feli ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında ―tapmaq, 
rast gəlmək‖ mənasında işlənmişdir: Dilək ilə bir oğul güclə buldumQara gər-
dunda  bulduğum  oğul  qanı?;  Baybörə  bəg  aydır:  Dədə,  mən  üçini  buluramsa, 
ikisini sən bulurmısan? - dedi (―Kitabi-Dədə Qorqud‖; 4,  43). Digər əski qay-
naqlarda  da  ―tapmaq‖  mənasını  ifadə  etmişdir:  Yeyən  saçıra  yoldaşa  inanma, 
haldaş bulınur (―Oğuznamə‖, 6, 191). 
 Jurnalda  az  da  olsa  bu  felin  sinonimi  tap-  feli  də  işlənmişdir:  Savadlı-sa-
vadsız az-çox rifah ilə yaşayan hər bir müsəlmanın xanəsində “Gülüstan” tapı-
lır (―Füyuzat‖, № 15; 3, 236). 
―Necə‖ mənasında olan nasıl əvəzliyi jurnalda ən çox işlədilən sual əvəzlik-
lərindən biridir: 
Orası zatən məlum; nəqrisdən, kəbəd və külyədən müztəribdir, diyorlar. Sən 
onun  nasiyəsindən  ruhuna,  mənəviyyatına  hökm  edib  nasıl  bir  adam,  nasıl  bir 
hökmdar olduğunu anlaya bilərmisən? (―Füyuzat‖, № 6; 3, 99). 
Jurnalda Azərbaycan dilindəki mən əvəzliyi yerinə türk dilindəki bən əvəz-
liyi işlənmişdir. 
Bən  olduqca  eyi  görə  bildim  (―Füyuzat‖,  №7;  3,  99).  Bənim  üçün  bir  sənə 
buralarda qalmaq çoxdur belə... (―Füyuzat‖, №9; 3, 139). 
Türk  dilinin  fonetik  özəlliklərindən  biri  Azərbaycan  dilindən  fərqli  olaraq, 
yumşaq  l  samitinin  işlənməsidir.  Müqayisə  edək:  Azərbaycan  dili:  hələ  -  türk 
dili: hala
O qız hala beni sevir. Hala beni düşünüyor. Şu halları xatırladıqca fənalaşı-
yorum. Petro, neyçün bizdən ayrılıyorsan (―Füyuzat‖, №9; 3, 139). Qeyd edək 
ki,  oğuz  qrupu  türk  dillərinə  daxil  olan  Azərbaycan  və  türk  dillərinin  fonetik 
quruluşlarındakı  əsas  fərqlərdən  birisi  məhz  türk  dilində  yumşaq  l  samitinin 
işlədilməsidir. 
Əgər Azərbaycan türkcəsində ―meşə‖ mənasında meşə sözü aktiv işlənirsə, 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
52 
əksinə, müasir türk dilində orman  sözü ―meşə‖ mənasında aktiv işlənir. 
Hayne Norveciya ormanlarından qoparmış olduğu cəsim bir çam ağacının 
bir ucunu Etna barkanının püskürdüyü atəşlərə qat-qat faiq olan ehramın alov-
larına qəst etdi (―Füyuzat‖, №8; 3, 119). Daha çox qıpçaq qrupu türk dillərinin 
leksikası  üçün  səciyyəvi  hesab  edilən  orman  sözü  Azərbaycan  dilində  arxaik-
ləşmişdir.  B.  Məhərrəmlinin  fikrincə,  bu  söz  *or//*ar  ―yer‖  mənalı  kökdən 
yaranmışdır (5 , 75). 
İşarə funksiyasını ifadə edən şu əvəzliyi bu əvəzliyindən fərqli olaraq, həm 
uzaq,  həm  də  qeyri-müəyyən  bir  şey  haqqında  işlədilir.  ―Füyuzat‖  jurnalında 
qədim  türk  işarə  əvəzliyi  olan  şu  əvəzliyinin  sıx  şəkildə  işlədilməsi  müşahidə 
olunur: 
Şu  qədər  var  ki,  bəni  məmləkətimə  getməkdən  mən  ediyor.  (―Füyuzat‖,  3,  
№9;  139),  Ziynət  verər  asimana  əncüm,  İnculər  ilə  tolu  şu  dərya  (―Füyuzat‖, 
№3; 3, 39). 
Ən qədim türk mənşəli əvəzliklərdən biridir. Azərbaycan dilindən fərqli ola-
raq, türk dilində qorunmuşdur. Azərbaycan dilinə aid klassik  yazılı qaynaqlar-
da, yazılı abidələrdə şu əvəzliyinə rast gəlirik. Şu əvəzliyi türk dilinin spesifik 
əvəzliyidir. Hər şeydən əvvəl, yadda saxlamaq lazımdır ki, şu əvəzliyinin işarə 
etdiyi əşya bu və o əvəzlikləri ilə işarə edilən əşyalara nisbətən orta mövqe tu-
tur. Yəni bu yaxın, şu - nisbətən uzaq, o daha uzaq predmetə işarə edir (7, 70). 
Ah, rəngarəng olan şu cəmaət bəhsini açma, ani gördükcə şairdən hər növ sü-
nühat və ilhamat zail oluyor (―Füyuzat‖, №1; 3, 37). 
Lakin bununla yanaşı, sırf işarə mənasına şu və bu əvəzlikləri cümlədə bir-
birinin  ekvivalenti  ola  bilir  və  sinonim  əvəzliklər  kimi  çıxış  edirlər.  Bu  halda 
danışana görə işarə edilən əşyanın yerləşdiyi məsafə fərqi normal xarakter daşı-
yır. Belə ki, eyni uzaqlıqdakı əşyaya bu ilə də, şu ilə də işarə etmək mümkün-
dür. Məsələn:  Bu kalemdir. Şu tükənməzdir. Bu kitap iyidir. Şu kız güzeldir. 
Əlbəttə, bu ekvivalentlik və sinonimliyin nisbiliyini yadda saxlamaq lazım-
dır, çünki şu və bu əvəzlikləri bütün hallarda və qeydsiz-şərtsiz bir-birini əvəz 
edə bilməz. Xüsusilə mətndən və danışıq situasiyasından asılı olaraq, bu  əvəz-
liklərdən hər birinin işlənmə  yeri başqa başqadır. Bu fərqlərin əsasında isə hə-
min işarə əvəzliklərinin müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik kateqoriyaları ilə əla-
qəsi durur. 
Doğrudur,  hər iki əvəzliklər mənaca konkret varlıqlarla əlaqədar olmuşdur. 
Lakin təfəkkürün inkişafı ilə bağlı olaraq dəyişmiş, müəyyənlik və qeyri-müəy-
yənlik baxımından fərqlənməyə başlamışdır. Məhz bu diferensasiya nəticəsində 
bu əvəzliyi müəyyənlik, konrektlik, şu isə qeyri-müəyyənlik, mücərrədlik kəsb 
etmişdir.  Şu  əvəzliyinin  bu  əvəzliyindən  fərqləndirən  əsas  cəhətlərdən  biri  bu-
dur  ki,  şu  ilə  işarə  edilən  əşya  və  ya  məsələ  danışana  məlum  deyildir,  qeyri-
müəyyəndir, danışılan ana qədər onun ya adı çəkilməyib, ya da haqqında bəhs 
edilməyib (7,  71). 
Jurnalda türk dilinə aid qrammatik formaların, morfoloji əlamətlərin işlədil-
məsinə tez-tez təsadüf olunur. Məsələn, məlumdur ki, Azərbaycan dilində qayı-
dış məzmunu bildirən doğuldum feli türk dilində doğdum şəklindədir. Halbuki 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
53 
bu qrammatik forma Azərbaycan dilində məlum növ funksiyasını yerinə yetirir. 
Faktlara nəzər salaq: 
Bən Moskovada doğdum (―Füyuzat‖, №9; 3, 139). 
―Qrup, toplum‖ anlamında olan takım sözü Azərbaycan dilinin fonetikasına 
uyuşdurularaq taqım şəklində jurnalda işlədilmişdir. 
Nə  daş  yürəkli  zalım,  fitrətində  əskərligə  istedadı  olmayan  bir  taqım  biça-
rələri hiylələrlə əskər yazsın (―Füyuzat‖, №9; 3, 140). 
Jurnalda türk dilinə aid müxtəli əvəzlik növlərinə rast gəlmək mümkündür: 
Şöylə  ki,  həvayici-zəruruiyyəsindən  birini  dəf  etdikdə  onun  altından  yüzlərcə 
ehtiyac daha zühur etmişdir (―Füyuzat‖, №5; 3, 75). 
İştə əvəzliyi Azərbaycan dilinin qədim yazılı qaynaqlarında da işlənmişdir.  
Dərginin dilində bu əvəzlik türk dilinin leksik elementi kimi işlənmişdir: İştə bu 
əmrdəki məsuliyyət bir milyon pul məsuliyyəti degildir. Şu qədər parayı yoluna 
qoymaq imkan daxilindədir (―Füyuzat‖, №8; 3, 121). Göründüyü kimi, burada 
eyni mənada olan pul və para sözləri müvazi şəkildə işlənmişdir. 
―Qədim‖  mənasında  eski  sözü  jurnalda  əski  formasında  işlənmişdir:  Əski 
dostunu xatirdən çıxarma (―Füyuzat‖, №9; 3, 140).  
Son zamanlarda  əski sifəti ―qədim, keçmiş‖ mənasında Azərbaycan dilində 
yenidən  işlədilməyə  başlanılmışdır.  Bu  fakt  da  türk  dilinin  Azərbaycan  dilinin 
özləşməsi prosesinə müsbət təsir etdiyinin bir sübutudur. 
Jurnalın  dilində  türk  dilində  işlənən  Avropa  mənşəli  sözlər  də  işlənmişdir. 
Məsələn, vapur sözünü nümunə göstərək: Şimaldan və cənubdan vapurlar dolu-
su hər qismi müskirat İrana kəsrətlə daxil olmaqdadır, bu barədə nə cəmaətdən 
bir təşəbbüs, nə də hökumət tərəfdən bir tədbir görünmüyor (―Füyuzat‖, № 9; 3, 
144). 
Fransız mənşəli vapeur ―su buxarıyla işləyən gəmi‖ sözü türk dilinə keçərək 
vapur  formasına  düşmüşdür.  Qeyd  edək  ki,  Azərbaycan  dilindən  fərqli  olaraq, 
türk  dilində  fransız  və  italyan  sözləri  daha  çoxdur.  Bu  alınmaların  əksəriyyəti 
dənizçiliklə  bağlı  peşə  -  sənət  sözləridir.  Türk  dilində  bu  sözlə  bağlı  vapurdu-
manıarabalı vapuraraba vapurudilenci vapurukara vapuru söz və söz bir-
ləşmələri işlənməkdədir (10, 2077). 
Belə əvəzliyinin türk dilindəki  fonovariantı olan  böyle  forması  Azərbaycan 
dilinə uyğunlaşdırılaraq böylə şəklində verilmişdir: 
Böylə olduğu halda bunların vücudu ilə yenə ancaq türklər fəxr edə bilərlər 
(―Füyüzat‖, №9; 10, 141). 
Jurnalda osmanlı dilinə aid qrammatik xüsusiyyətlər də kifayət qədərdir: 
Bədə bir  cəmiyyəti-nisvaniyyə təşkil edərək Sona xanımı sədr intixab eləm-
mişlər və 30 nəfər də əza seçmişlərdir. Fil-məclis 1600 manat cəm edib ibrazi – 
hümmət etmişlərdir (―Füyuzat‖, №5; 3, 79). Göründüyü kimi, nümunədə Azər-
baycan  dilindən  fərqli  olaraq,  türk  dilində  əvvəl  cəm  şəkilçisi,  sonra  isə  şəxs 
(xəbərlik) şəkilçisi işlənmişdir. 
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, türk dilində I şəxsin cəm şəkilçisi - uz şə-
kilçisi ilə ifadə olunur.  
Sözümüzə  diqqət  buyurulsun:  “Həyat”  füyuzatdadır”  demiyoruz  (―Füyu-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
54 
zat‖, №1; 3, 2). 
İşbu  mövqedə  bulunmaqla  bərabər  yenə  əksəriniz  vaqifi-həqiqət  deyilsiniz 
(―Füyuzat‖, №5; 3, 79). Bu əvəzlik tarixən şu və bu əvəzliklərinin birləşməsin-
dən təşəkkül tapmışdır. Yəni tarixən şu əvəzliyinin metatezası nəticəsində işbu 
əvəzliyi formalaşmışdır. Həmin əvəzlik Azərbaycan dilində arxaikləşsə də, türk 
dilində hal-hazırda da işlənməkdədir.  
Jurnalın  dilində  türk  (osmanlı)  dilinə  məxsus  söz  və  ifadələr,  ibarələr  ro-
mantik  cərəyanı  təmsil  edən  yazarların  bədii  üslubuna  bir  rəng  qatırdı.    Azər-
baycan və türk (osmanlı) dilinin sintezindən ibarət bir dilə malik ―Füyuzat‖ dər-
gisi  elit  mətbuat  orqanı  səviyyəsinə  qalxa  bilmişdi.  Jurnal  XX  əsrin  əvvəllə-
rində  nəinki  Qafqazda, eləcə  də  Şərqdə  türkçülüyü təbliğ edən mətbuat orqanı 
kimi də məşhurlaşmışdı . 
Jurnalda felin əmr şəkli türk dilinə uyğun formada verilmişdir: 
Əxlaqi-fəziləyə ittiba və xisali məzmumədən ictinab ediniz (―Füyuzat‖, №5; 
3, 80). 
Azərbaycan  dilindən  fərqli  olaraq,  türk  dilində  təsirlik  halın  şəkli  əlaməti 
ahəng qanununa görə, samitlə bitən sözlərdə -ı, -i, -u,-ü, saitlə bitən sözlərdə -
yı,-yi, -yu, -yü şəklində olurlar (7, 40). Dərginin dilində də bu morfoloji xüsu-
siyyət türk dilinin qrammatik təsir elementi kimi müşahidə olunur: 
Hənuz  beş  yaşında  tifil  ikən  pədəri  ilə  bərabər  Avropada  bulunmuş  oldu-
ğundan  pək  erkən  bir  sinndə  fransızcayı  öyrənməyə  başlamış  idi  (―Füyuzat‖, 
№6;  3, 91). Bu məsələdə ədliyyə nazirinə məntiq və hüquq dairəsində şiddətlə 
etiraz edənlər başlıca Gessen ilə Tselenko oldu. Gessen diyor ki, əgər məhkəmə 
hökmü ilə üç kişiyi mühakimə üçün müvəqqətən Duma mücahidatına iştirakdan 
mən  etmək  mümkün  isə,  o  halda  məhkəmlərin  bütün  dumayı  dəxi  dağıtmağa 
haqqı olur (―Füyuzat‖, №13; 3, 212). 
Dərgidə kimi bənzətmə, müqayisə qoşmasının türk dilindəki kimi kibi biçi-
mində işlənməsi türk dilinin fonetik təsiri idi. Jurnalda türk dilinə aid gibi qoş-
ması bir qədər Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılaraq kibi variantında verilmişdir: 
Az  vaxt  içərisində  məmləkəti  pənceyi  -  qalibanəsinə  alacaq  təhlükələr  və 
bəlalar pək yavuqlaşmış kibi görüniyor (―Füyuzat‖, №85; 3, 85). 
Qeyd  edək  ki,  qədim  yazılı  qaynaqlarda  da  həmin  qoşma  daha  çox  kibi 
variantında işlənmişdir: Anın kibinin, xanım, bəbəkləri bitməsün, ocağına bun-
cılayın  övrət  gəlməsün  (―Kitabi-Dədə  Qorqud;  4,  119),  Düşmənin  ömri  qar 
ömri kibi ola (―Oğuznamə‖; 6, 103). 
İşte işarə əvəzliyi jurnalın dilində Azərbaycan dilinin fonetikasına bir qədər 
uyğunlaşdırılaraq, iştə formasında işlənmişdir: 
Stenmiç - iştə bu qurşuna dizilmək bəni daima qorxudiyor (―Füyuzat‖, №4; 
3,  139). 
Azərbaycan  dilində  bil  köməkçi  felinin  inkar  forması  türk  dilində  fərqli 
qrammatik göstərici ilə ifadə olunur. Dərginin dilində də bu morfoloji diferen-
siallıq öz əksini tapmışdır: 
Çünki lisani-əvam, heç bir vəqtdə lisani-ədəblə bir olamaz (―Füyuzat‖, №1;   
3, 9). Tolstoy da Türkiyədə buluna idi, əsla Tolstoy olamazdı (―Füyuzat‖, №1; 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
55 
3, 13). 
Göründüyü kimi, türk dilində bil felinin funksiyası inkarda fərqli morfoloji 
əlamətlə ifadə edilir.  
Jurnalda ildırım sözü türk dilindəki kimi, yıldırım formasında işlənmişdir. 
O dəha cahangirlik asimanında yıldırımlar kibi bərq urur (―Füyuzat‖, №1; 
3,  11).  
Məlumdur ki, türk dilindəki söz başında y- laşma qədim fonoloji əlamətlər-
dən birisidir. Azərbaycan ədəbi dilində isə bu tipli sözlər səs düşümünə məruz 
qalmışdır. Yəni türk dilində qədimlik qorunmuşdur. 
―Görəsən‖  mənasında  olan  acaba  /  əcəba  modal  sözü  sözü  türk  dilinin  ən 
aktiv  istifadə  edilən  modal  sözlərindən,  köməkçi  nitq  hissələrindən  biridir: 
Olanların  halı  göz  önündədir.  Fəqət  səbəbi-səadət  olacaq  elm  hansı  elmdir, 
əcəba (―Füyuzat‖, №13; 3, 206).  
Nümunədən  də  görsəndiyi  kimi,  bu  türk  dilinə  aid  modal  söz  Azərbaycan 
dilinin fonetikasına uyuşdurularaq, əcəba şəklində verilmişdir. 
 kəlməsi müasir türk dilində ―həyat yoldaşı‖ mənasını da ifadə edir. Jur-
nalda da bu söz türk dilinin leksik elementi kimi işlənmişdir: Hər nə hal isə mü-
hitlərin, dərəceyi-mədəniyyətlərin müxtəlif olmasındanmıdır, nədənmidir,  türk-
lər arasında Tolstoyun eşini bulamıyorum (―Füyuzat‖, №1; 3, 13). 
 Jurnalda  baba  sözü  Azərbaycan  dilindəki  kimi,  ―dədə‖  mənasında  deyil,  
türk dilində olduğu kimi ―ata‖ mənasında işlənmişdir: Vaqiən övlada təqib etdi-
rilmək  arzu  olunan  məsaliki  -  məzkurənin  birini  təyin  etmək  ana  və  babalar 
üçün  mühüm  olduğu  dərəcədə  də  müşküldür  (―Füyuzat‖,  №13;  3,  202).  Qeyd 
edək  ki,  Azərbaycan  dilinin  bəzi  şivələrində  indi  də  baba  ―ata‖  mənasında 
işlənir. 
Jurnaldakı başlıqlar da osmanlı türkcəsində verilirdi. Məsələn, Nə kibi müəl-
limlərə möhtacız (―Füyuzat‖, №6; 3, 93); Bu narod nədir, bunu türkcəmizə nasıl 
tərcümə edəlim (―Füyuzat‖, №1; 3, 15). 
Ey sevgilim, ey misali-huri, 
 Sən fushəti - qəlbimi qıl imla 
Dəryayi, səmayi, qəlbi, ruhi, 
      Həp yakmada nari - eşqü sövda 
                                                      (Ə. Hüseynzadə, ―Füyuzat‖, №13; 3,  39). 
 
Türk dilində həp sözü həm əvəzlik, həm də ədat kimi işlənir. Yazılı qaynaq-
larda işlənmişdir: Həp keçən sərdə qədəm qoyan nişanimdə (Şah İsmayıl Xəta-
yi), Qazan bəyləri həp yedi, Həp Taş Oğuz bəgləri yığnaq olmış (―Kitabi-Dədə 
Qorqud‖; 9, 357). 
Jurnalda  yapon  sözünün  türk  dilinin  fonetikasına  uyğun  olaraq  japon  kimi 
verilməsinə  təsadüf  edilir:  Japonların  az  bir  müddət  zərfində  nail  olduqları 
maddi,  mənəvi  məratibi-aliyyə  və  ehraz  etdikləri  müzəffəriyyət  Çin  əhalisini 
ülum və maarifə şövq və həvəsini son dərəcə artırmış olduğundan əsrlərdən bə-
ri rahat-rahat uyan bir qoca hökumət qonşusunun əhvali - qibtəbəxşasını görə-
rək gözünü açmış, nuri-səhər kibi afaqı tənvir edən cahani - mədəniyyətə bax-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
56 
mağa başlamışdır (―Füyuzat‖, №13; 3, 205). Yəni faktlardan da göründüyü ki-
mi, jurnalın dilində hətta Türk dilinin orfoqrafiyasının da təsiri mövcud idi.  
Jurnalda türk dilinin fonotaktikasına uyğun olaraq, Azərbaycan dilində olan 
kimi qəzet deyil, qəzetə işlənmişdir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mət-
buat üslubunda türk (osmanlı) dilinin fonoloji özəllikləri daha çox yer alırdı. Bir 
nüansı  qeyd  edək  ki,  bu  dövrün  mətbuat  orqanlarında  istifadə  olunan  leksiko-
nun əksər qismini qəliz ərəb və fars sözləri, tərkibləri təşkil etdiyindən mətbuat 
dilində qəlizlik, ağırlıq müşahidə olunurdu. Bu baxımdan osmanlı sözlərinin is-
tifadəsi bu qəlizliyi, anlaşılmazlığı bir qədər aradan qaldırırdı. 
Ərəb mənşəli və osmanlı türkcəsində işlədilən sözlərin Azərbaycan dilində 
istifadəsi  də  mətbuat  dilində çətinliklər  yaradır, oxucu bu ifadələrin və  kəlmə-
lərin çoxunun mənasını anlamırdı. 
Türk dilindəki ərəbizmlər ―Füyuzat‖ jurnalının da dilində işlənmişdir. 
Zira  bir  mühərrir və ya bir  qəzetəçinin tədqiq  və təhqiqi-əmiqə ilə yazdığı 
bir əsəri, bir məqaləyi, digər bir mühərrir müvazinə və mühakiməyə alıb tənqid 
etməz isə, hər yazılan sözü doğru deyə qəbul edərlər (―Füyuzat‖, № 6; 3,  93); 
Zira Krımın şimal tərəfində icra olunan Mirzə - ağalar zülmü, əsarəti yalı bo-
yunda yox idi (―Füyuzat‖, № 15; 3, 234). 
 Bu ərəb mənşəli səbəb  bağlıyıcısı osmanlı-türk dilindən müasir türk dilinə 
yadigar qalan yüzlərlə alınma olan sözlərdən birisidir. Osmanlı dönəmlərindəki 
yazılı sənədlərdə zira ki formasında da tez-tez işlənmişdir. 
Yunan mənşəli olan efendi // əfəndi sözü ―cənab, mədəniyyətli, kübar insan‖ 
mənalarındadır.  Türk  dilində  bu  sözlə  bağlı  efendi  gibi  yaşamak  ―zəngin  ol-
maq‖, efendiden bir adam ―tərbiyəli kimsə‖, efendim nerede, ben nerede ―mən 
nə deyirəm, siz nə deyirsiniz‖ mənasında sözlər və ifadələr mövcuddur. 
Yunan mənşəli efendi sözü Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılaraq  əfəndi for-
masında verilmişdir: 
Əfəndim, bən də ancaq yandan görə bildiyim üçün bənim elmi - qiyafəm bə-
nə pək də yardım etməyəcəkdir. Lakin zənnimə görə şah saf və təmiz ürəkli, xe-
yirxah bir zatə bənziyor (―Füyuzat‖, №7; 3, 99). Əfəndi sözü Azərbaycan dili-
nin  bəzi  dialekt  və  şivələrində  (məsələn,  Şəki  dialektində)  ―dini  rütbə,  seyid‖ 
mənasında işlənir. 
Doktor: Bən olduqca eyi görə bildim (―Füyuzat‖, №7; 3, 99). İyi ―yaxşı‖ qə-
dim türk sözlərindən biridir. Azərbaycan dilndə arxaikləşsə də, türk dilində in-
diyə qədər qorunmuşdur. Bu qədim türk sözü əski türk yazılı qaynaqlarında ed-
 (―yaxşı‖) formasında işlənmişdir (2, 163). 
Jurnalda türk dilinə aid ―dost‖ mənasında olan arkadaş sözü Azərbaycan di-
linə  bir  qədər  uyğunlaşdırılaraq,  arqadaş  şəklində  verilmişdir:  Arqadaşlarımın 
fikrinə  ədəmi  iştirakımın  əsbabını  ətraflı  olaraq yazayım  da  möhtərəm  qarelə-
rim  də  bizi  mühakimə  etsinlər  (―Füyuzat‖,  №3;3,  42).  Bu  arkadaş  sözü  Azər-
baycan dilindəki yoldaş sözünün semantik yükünü daşıyır. Məsələn, türk dilin-
də  hayat  arkadaşı  birləşməsi  ―həyat  yoldaşı‖  semantikasını  ifadə  edir.  Digər 
faktlara nəzər salaq: 
Təhsilin bu dərəcəsi isə çocuqların kaffəsinə - sonradan təqib edəcəkləri hər 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
Yüklə 5,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin