26
1920-ci ilə qədər, xüsusən XX əsrin ilk onilliklərində Azərbaycan ədəbi-mədəni
mühitində demokratik bir şərait hökm sürür, ―metodların sürətli təşəkkülü,
möhkəmlənməsi və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi istiqamətində intensiv hərəkət-
lər ən çox bu dövrün ədəbiyyatında baş verir... Azərbaycan ədəbiyyatında XX
əsr romantizmi və realizmi qarşılıqlı ədəbi təsir və əlaqədə inkişaf edirlər‖ (6,
240). Şübhəsiz ki, ―XX əsr romantizmi və realizminin qarşılıqlı ədəbi təsir və
əlaqədə inkişafı‖nda ―Molla Nəsrəddin‖ və ―Füyuzat‖ jurnallarının həlledici
rolu olmuşdur.
Ədəbi mühitdə ―Molla Nəsrəddin‖ və ―Füyuzat‖ın yaratdığı demokratik ab-
hava, tənqidi realizm və romantizmin estetik prinsipləri aparıcı mövqeyə malik
idi. Bu illərdə maarifçi realist təmayülün davamını, hətta sentimental ədəbiyya-
tın yaranmaqda olduğunu da nəzərə alsaq, eyni zamanda, yeni yaradıcılıq me-
todları və üsullarının axtarışı sahəsində intensivliyi də bunun üstünə gəlsək, XX
əsr Azərbayca ədəbi mühitindəki qaynarlığı, ədəbiyyatda estetikliyin davamlı
prinsip kimi ortalığa çıxdığını görərik.
Proletar ədəbiyyatının yaradılmasını çətinləşdirən cəhətlərdən biri də bu idi.
Sovet hökuməti proletar ədəbiyyatı yaratmaq uğrunda mübarizəni strateji
bir məsələ elan edərək davamlı mübarizə yoluna keçmişdi. Bu mübarizə yolun-
da onun əsas istinadgahı ədəbi tənqid idi. 20-30-cu illərdə, xüsusən 20-ci illərin
sonlarından başlayraq ədəbi tənqidin bədii ədəbiyyat üzərində təsiri artmağa
başlayır. C.Əfəndizadə proletar ədəbiyyatının keçdiyi on illik yola nəzər salaraq
―Aprel və ədəbiyyat‖ məqaləsində yazırdı: ―Bu on ilin ən böyük yaradıcılığın-
dan birisi də Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidçiliyin meydana çıxmasıdır. Ədə-
biyyatın inkişafında tənqidin rolu birinci dərəcəli rollardan biri oldğuna görə
tənqidçiligi böyük bir əhəmiyyətlə qeyd etməliyik. ―Maarif və mədəniyyət‖, in-
di ―İnqilab və mədəniyyıət‖, ―Komsomol‖, bir az əvvəl ―Maarif işcisi‖, Tiflisdə
çıxmaqda olan ―Dan ulduzu‖ məcmuələrilə qəzetlərdən ―Bakinski raboçi‖,
―Kommunist‖, ―Yeni yol‖, ―Gənc işci‖ tənqidi məqalələr və ya təkrizlər dərc
edirlər. Bilxassə marksist tənqidini üzərinə əsas vəzifə olaraq alan APYC-nin
türkcə orqanı olan ―Ədəbiyyat cəbhəsi‖ndə yeni tənqidə başlanmışdır‖ (5).
Bu sitatda sovet hökümətinin ədəbiyyat siyasətinin Ümumittifaq Kommu-
nist (bolşeviklər) Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin ayrı-ayrı qərar və qətnamə-
lərində, RAPP plenumlarında, qurultaylarında proletar ədəbiyyatını yaratmaq
və formalaşdırmaq işinin əsas mexanizmi ifadə olunmuşdur.
Ədəbi təsərrüfat partiyanın nəzarəti altında olan (Proletar Yazıçılar Cəmiy-
yətinin vasitəsilə) ədəbi orqanlarda nəşr olunmalı və tənqid bu təsərrüfatı ―de-
şifrə‖ eləməklə (M.Ə.Rəsulzadə) bərabər, həm də onu istiqamətləndirməli idi.
Proletar-marksist tənqidin nümayəndələri yetişməkdə və ədəbiyyat üzərində tə-
siri get-gedə qüvvətləndirməkdə idilər. Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixinə
dair sistemli araşdırmaların müəllifi olan prof. Ş.Salmanov yazırdı: ―20-ci illə-
rin ortalarından etibarən tənqiddə başlanan canlanma, hərəkət, fikir və rəy mü-
bahisələri tənqidin yeni ədəbiyyatın materiallarını, xüsusiyyətlərini, meyllərini
dərk etmək, ümumiləşdirmək, ədəbi-ictimai kateqoriyalarda bunları ifadə etmək
səylərini göstərirdi. Doğulmaqda olan tənqid üçün heç bir məhdudiyyət yox idi‖
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
27
(7, 288-289).
―RAPP sıralarının yenidən qurulma vəzifələri haqqında‖ RAPP heyətinin 5-
ci plenumunda Averbaxın məruzəsi əsasında çıxarılmış ―Qətnamə‖də tənqidin
üzərinə düşən funksiya aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilirdi: ―Konkret tənqidi in-
kişaf etdirməli, onun dəyərini artırmalı, tənqid içərisindən bütün təsadüfi və sət-
hi şeyləri atmalı, qeyri-obyektiv və qruppaçılıq fikirlərilə yazılmış tənqidlərlə
barışılmaz bir mübarizə aparılmalıdır. Bu yenidən qurulma işləri: ―Firqəvilik və
Lenin ədəbi nəzəriyyəsi uğrunda!‖ şüarı altında aparılmalıdır‖ (8).
Ədəbiyyatın yeniliyi daha çox mövzunun, həyat materialının bədii inikas
üsulunun xarakteri, səciyyəsi ilə ölçülür. Proletar-sovet ədəbiyyatı uğrunda mü-
barizənin ilk onilliyi, əslində isə 1934-cü ilə qədərki mərhələ proletar ədəbiyya-
tının yaradıcılıq metodu, onun xarakteri, əvvəlki yaradıcılıq metodlarından fər-
qi, adının dəqiq müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı mübahisə və müzakirələrlə, bu
istiqamətdə intensiv axztarışlarla səciyyələnir. İlk onillikdə proletar ədəbiyyatı-
nın yaradıcılıq metodunun müəyyən konturları müəyyənləşdirilmişdisə də, onun
adı və estetiik prinsipləri ilə bağlı qəti qənaətlər meydana qoyulmamışdı. Prole-
tar ədəbiyyatının yaradıcılıq metodunun adı və xarakteri ilə bağlı nisbətən kon-
kret mülahizələr Azərbaycan ədəbi tənqidində 20-ci illərin ortalarında meydana
çıxmağa başlayır. Bu sırada Ə.Nazimin 1926-ci ildə nəşr olunmuş ―Bu günkü
ədəbiyyatımız haqqında‖ məqaləsində söylənilmiş bir mülahizə yaranmaqda
olan ədəbiyyatın yaradııclıq metodunun səciyyəsi ilə bağlı milli tənqidin ilk
mövqeyi kimi götürülə bilər.
―Fəqət hansı öyrəniş yolu ilə getməli? Bu gerçəkdən də bizim mətbuatımı-
zın ən xəstə yerdir. Doğrudan da bizdə qəti tədqiq metodu yoxdur. Bizcə, bu
metod bu günün sosiologiyası və müsbət elmlərinə dayanan marksist metodu
olmalıdır‖ (4, 50-51).
M.Quliyev ―...Yeni proletar üslubunun yetişməsinə yardım göstərməliyik‖
qənaətinin praktik olaraq həyata keçməsi üçün ―yazıçı materializm anlayışları
əsası üzərində duraraq yaradıcılıq məsələləri ilə də yaxından məşğul olmalıdır‖
tezisini irəli sürürdü (1). M.Hüseyn 1930-cu ildə yazdığı ―Yaradıcılıq metodu
məsələləri‖ məqaləsində metod problemi ilə bağlı mövcud vəziyyəti aşağıdakı
kimi qiymətləndirirdi: ―Proletar ədəbiyyatı özünün metodunu, yaradıcılıq yolla-
rını müəyyən etməlidir. Ədəbiyyatımızın bütün məzmunu, mövzularını, qavra-
dığı materialları tamamilə dəyişdiyimiz kimi, metodunu, yaradıcılıq yollarını da
dəyişdirməliyik‖ (10, 16).
20-ci illərdə poroletar ədəbiyyatının yaradıcılıq metodunun adı qəti müəy-
yənləşmir. Bu illərdə Ə.Nazim, ―marksist metod‖, M.Quliyev ―yeni proletar üs-
lubu‖? M.Hüseyn isə ―dialektik materializm metodu‖ istilahlarını işlədirlər.
Doğrudur, 1930-cu ildə yazdığı ―Yaradıcılıq metodu məsələləri‖ məqaləsində
M.Hüseyn prolеtar ədəbiyyatının yaradıcılıq metodunun ―dialektik materia-
lizm‖ olması və metodun adının ―proletar yazıçıları arasında mübahisəyə səbəb
olmasının‖ mümkünsüzlüyü ilə bağlı fikir irəli sürür. M.Hüseyn məsələni belə
qoyur ki, mübahisə metodun adı ilə bağlı yox, ―ən çox bu metodun bədii ədə-
biyyata nə cür tətbiq olunması məsələsi üzərində cərəyan edir‖ (10, 17).
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
28
Lakin elə M.Hüseynin haqqında söhbət gedən məqaləsindən aydın olur ki,
―rus marksist məcmuələrində bu məsələ üzərində kəskin mübahisələr davam
edir (10, 17). M.Hüseyn özü də qeyd edir və dövrün ədəbi tənqid materialları ilə
əhatəli tanışlıq əsasında biz də bu qənaətə gəlirik ki, 30-cu ilə qədər yaradıcılıq
metodunun adı ilə bağlı ən ağlabatan və yaradıcı ziyalıların ən çox üstündə dur-
duğu istilah, doğrudan da, ―dialektik materializm‖ olmuşdur.
Bununla belə, milli ədəbi prosesin özündə metodun adına münasibətdə bir
qeyri-müəyyənlik, ehtiyatkarlıq davam etməkdə idi. Mikayıl Rzaquluzadə
(Müm-Re) ‖Yeni yaradıcılıq yollarında‖ məqaləsində yazırdı: ―İndiki ədəbiyya-
tımız sağlam bir materialist dünyagörüşü ilə ictimai hadisə və məsələləri gör-
məli, seçməli, qüvvətli həyati-bədii ifadə ilə bu sağlam görüşü kütləyə aşılama-
lıdır‖ (11). Tənqidçi iri həcmli məqalədə bilərəkdən metodu konkret adlandır-
madan çəkinir, lakin proletar ədəbiyyatının yaradıcılıq metodu ilə bağlı müba-
hisə doğurmayan bir cəhəti qabardır. Bu, yeni tipli ədəbiyyatın materialist dün-
yagörüşünə əsaslanması məsələsidir.
Ədəbi tənqid materialları ilə diqqətli tanışlıq göstərir ki, metodun adı və es-
tetik prinsipləri ilə bağlı məsələlərə bu və ya digər dərəcədə Ümumittifaq Şura
Yazıçıları İttifaqı Təşkilat Komitəsinin I plenumunda aydınlıq gətirilmişdir.
M.İbrahimovun plenumun yekunlarına həsr edilmiş məqaləsindən aydın olur ki,
1932-ci ilə qədər RAPP səviyyəsində proletar ədəbiyyatının yaradıcılıq metodu
kimi ―dialektik materializm‖ anlayışı üzərində dayanılmışdır. Lakin plenum
məsələyə tənqidi yanaşır. M.İbrahimov plenumun bu məsələyə münasibətini be-
lə şərh edir: ―Dialektik materializm həm dünyagörüşü və həm də yaradıcılıq
metodu elan edilirdi. Keçmiş RAPP rəhbərliyi anlaya bilmirdi ki, yazıçının ya-
radıcılıq metodu ilə dünyagörüşünü eyniləşdirmək olmaz. Halbuki, yaradıcılıq
metodu ilə dünyagörüşü arasında müəyyən dialektik vəhdətlə bərabər, ziddiyət
də ola bilər. Dünyagörüşündə idealist olan Tolstoy yaradıcılıqda realistdir‖
(12).
Plenumda RAPP-ın proletar ədəbiyyatının yaradıcılıq metodu kimi ―dialek-
tik materializmi‖ əsas götürməsininin mənfi nəticələri üzərində geniş dayanıl-
mış, yeni yaranmaqda olan ədəbiyyatda özünü göstərən birtərəflilik, sxematizm
və səthiçilik bilavasitə yaradıcılıq metodunun düzgün seçilməməsi ilə izah edil-
mişdir. M.İbrahimov plenumun yaradıcılıq metodu kimi dialektik materializmə
istinadın acı nəticələri haqqında mövqeyini aşağıdakı kimi ümumiləşdirir:
―Yaxşı yazmaq, səhv buraxmamaq üçün dialektik materializmi bilmək, həm də
onu kitablardan əzbərləmək! Yazıçı öz səhvlərinə son vermək üçün bircə çıxış
yolu görürdü: karandaşı yerə qoymaq, dialektik materializmi öyrənmək!..‖ (12).
Adı çəkilən məqalədə yaradıcılıq metodu ilə bağlı plenumun mövqeyinə ay-
dınlıq gətirən M.İbrahimov yazırdı: ―Plenum buna qarşı (dialektik materializm
metoduna qarşı – K.Ə.) yaradıcılıqda sosializm realizmi uğrunda mübarizəni
irəli sürdü‖ (12).
Yaradıcılıq metodunun ―sosializm realizmi‖ kimi təsbiti, ümumiyyətlə, dia-
lektik materializmdən imtina deyildi. Sosialist realizmində də həyata, hadisələrə
fəlsəfi baxış, dünyagörüşü kimi dialektik materializmə istinad qəbul edilirdi.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
29
Lakin dünyagörüşü ilə yaradıcılıq metodunun eyniləşdirilməsinin yanlışlığı da
başa düşülürdü. Bütün hallarda sosialist realizminin proletar-şura ədəbiyyatının
yaradıcılıq metodu kimi qəbul edilməsi mütərəqqi bir hadisə idi, ədəbiyyatın
irəliyə doğru hərəkət imkanlarını, ədəbiyyata vulqar münasibəti qismən də olsa,
arxa plana keçirmək imkanı kimi dəyərləndirilə bilər. Dialektik materializmdən
fərqli olaraq sosialist realizmində yeni yaranmaqda olan ədəbiyyatın realist sə-
nət ənənəsinə istinad imkanları da görünürdü. Proletar – şura ədəbiyyatının me-
todunun realizmlə bağlanması (―sosialist‖ epitetinin ona qoşulması bu realizmin
təbiətini nə qədər məhdudlaşdırsa da) irs-varislik əlaqəsini müəyyən qədər bər-
pa etməyə imkan verirdi. Milli ədəbi prosesdə proletar ədəbiyyatının yeni döv-
rün maarifçi, yaxud tənqidi realizm ənənələrinə istinadına imkan verirdi; hər
halda belə bir imkana hüquqi əsas yaradırdı. Plenumun mövqeyini ifadə edərək
sosialist realizminin mahiyyətini izah edəndə M.İbrahimovun bu metodun üs-
tünlüklərini göstərməsi üçün dünya realizminin tarixinə, böyük nümayəndələri-
nin yaradıcılığına istinad etməsi, marksizmin banilərinin realizmə dair fikirlə-
rini qabartması ədəbi prosesin estetikliyə doğru hərəkəti mənasında müsbət ha-
disə idi. M.İbrahimov yazırdı: ―Dünya ədəbiyyatı tarixi göstərir ki, realist yazı-
çılar daha qiymətli bədii əsərlər yaratmışlar. Dünyanın ən böyük yazıçıları
(Tolstoy, Şiller, Şekspir, Balzak, Qorki və sairə) realist olmuşlar. Marks və En-
gels ədəbiyyata aid məqalələrində realizmin inkişafına son dərəcə artıq əhəmiy-
yət vermişlər‖ (12).
20-30-cu illər ədəbi prosesinin tarixinə ardıcıl nəzər yetirdikdə görürük ki,
dialektik materializmdən sosializm realizminə keçid təkcə ədəbi nümunələrdə
özünü göstərən sxematizm, qeyri-bədiilik və s. cəhətlərlə bağlı olmamışdır. Bu
keçiddə ədəbi-mədəni irsə, ədəbi prosesə proletkultçu münasibətin, ifrat sosio-
logizmin, məfkurəçilik xəstəliyinin kəskin müqavimət və tənqidlə qarşılanması-
nın da əhəmiyyətli rolu olmuşdiur. 20-30-cu illərə dair milli ədəbi tənqid mate-
rialları yaradıcılıq metoduna həm milli, həm də ümumittifaq miqaysında zid-
diyətli yanaşmaları, bədii metodla dünyagörüşünü eyniləşdirməyə, marksizmin
birbaşa bədii yaradıcılğa tətbiqinə tənqidi baxışları aşkarlamağa, bu illərdəki
ədəbi mübahisələrin mahiyyətini başa düşməyə imkan verir.
Məqalənin aktuallığı. Müsətqillik dövrünün ədəbi və elmi-nяzəri düşüncə-
sində sosialist realizminə fərqli yanaşmaların mövcudluğu ilə şərtlənir. Məqalə-
də 20-30-cu illər tənqidində sosialist realizminə baxıшın müxtəlif aspektləri öy-
rənilir. Bu da yaradıcılıq metоdunun mahiyyətini tam təsəvvür etməyə imkan
verir.
Məqalənin elmi yeniliyi. Məqalədə 20-30-cu illər tənqidində sosialist rea-
lizminə elmi baxışların obyektiv mənzərəsinin yaradılması üçün 20 illik zaman
kəsiyinin üç yarımərhələyə bölünməsi və hər yarımmərhələdə yaradıcılıq meto-
duna verilən tələblərin tipoloji fərqlərinin meydana çıxarılması əsas yenilik gö-
tцrülə bilər.
Məqalə bilavasitə ilk mənbələr, arxiv materilları əsasında yazılıb və sosialist
realizminə sözü gedən mərhələdə ədəbi tənqidin münasibətini obyektiv işıqlan-
dırыр. Buna görə də sosialist realizminə dair yeni elmi-nəzəri baxış sayıla bilər.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
30
Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Яdəbiyyat nəzяriyyəsi, ədəbiy-
yatşünaslıq, həmçinin sosialist realizmi nəzəriyyəsinə dair seçmə fənlərin tədri-
sinə kifayət qədər material verməsi ilə müəyyənləşir.
Ədəbiyyat
1. Zeynallı H. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1986.
2. Salamoğlu T. Ədəbi tənqid tarixinə dair portret-oçerklər. Bakı, 2013.
3. Bespalov İ. Proletar ədəbiyyatının yeni vəzifələri haqqında // İnqilab və
mədəniyyət, 1930, №10.
4. Əli Nazim. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1979.
5. Əfəndizadə C. Aprel və ədəbiyyat // Иnqilab və mədəniyyət, 1930, №4.
6. Qarayev Y. Realizm: sənət və həqiqət. Bakı: Elm, 1980.
7. Şalmanov Ş. Müasir Azərbaycan tənqidinin təşəkkülü: (Dokторлуг дiсs.),
Bakı, 1996.
8. RAPP sıralarının yenidən qurulma vəzifələri haqqında // İnqilab və
mədəniyyət, 1931, № 11-12.
9. Quliyev H. Azərbaycan proletar yazıçıları qurultayının yekunları //
Inqilab və mədəniyyət, 1929, №10.
10. Mirzə İ. Şura Yazıçıları İttifaqı Təşkilat Komitəsi I plenumunun
yekunları // Иnqilab və mədəniyyət, 1932, № 10-12.
К. Алиева
От двадцатых годов до тридцатых: от диалектического
материализма к социалистическому реализму
Резюме
В статье разобраны такие вопросы, как возникновение Азербайджан-
ской пролетарской литературы, первоочередная роль литературной крити-
ки в борьбе за пролетарскую советскую литературу, поиски творческого
метода только что созданной литературы на материалах из литературных
журналов и сборников 20-30-х годов, являющихся первоисточниками.
Автором разобраны социологические и эстетические стороны, возмож-
ности и границы применения социалистического реализма как творчес-
кого метода 30-х годов и диалектического материализма, как творческого
метода 20-х годов.
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
31
K. Aliyeva
From 1920s to 1930s: from “dialectical materialism”
to “socialist realism”
Summary
The article researches into the formation of Azerbaijan proletarian literature,
literary criticism being in the forefront of the struggle for proletarian-soviet
literature, searches into the creative methods of the newly established literature
on the basis of materials available in the literary journals and magazines of the
1920-30 s.
The author has analyzed sociological and aesthetical aspects, opportunities
and restrictions of using ―dialectical materialism‖ as the literary method of the
literature of 1920s and ―socialist realism‖ as the creative method of the 1930s.
Редаксийайа дахил олуб: 09.06.2014
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
32
Чаьдаш тцрк дилляриндя синтагм проблеми вя
онун арашдырылма йюнтямляри
Турмуш Мустафа Мевлцт оьлу,
фялсяфя доктору програмы цзря докторант,
Гафгаз Университети
е-маил: инфо а гу. еду.аз мтурмуш а йащоо.жом
Ряйчиляр: ф.ц.е.д., проф.И.Б. Казымов
ф.ц.е.д., проф.И.О. Мяммядли
Ачар сюзляр: синтагм, синтагматика нязяриййяси, синтагматик фонетика,
синтагматик синтаксис
Ключевые слова: cинтагма, теория синтагматики, синтагматическая
фонетика, синтаксис синтагматических
Key words: syntagma, sintaqmatika theory, syntagmatical phonetics,
syntax syntagmatical
«Синтагм» термин-анлайышы лингвистикада бир чох мяналары ифадя етмяси иля
сечилир. Йунан мяншяли олан щямин сюз ( сйгтаэма)бирляшмя явязи, гурулма,
фяалиййят эюстярян сюз груплары вя сюз бирляшмясиндян ибарятдир.
О.С.Ахманованын изащлы дилчилик терминляри лцьятиндя бу сюзцн 5-дян чох
мянасы гейдя алынмышдыр. Бу лцьятдя щямин сюзцн биринъи мянасынын тяйин
едян вя тяйин олунан тяркибли икицзвлц структурда олмасы эюстярилир (1, с. 408).
Азяри дилчиляринин тяртиб етдийи «Дилчилик терминляри лцьяти»ндя ися «син-
тагм» термини щаггында ашаьыдакы мцфяссял мялуматы алмаг олур.
1.Бири тяйин едян, диэяри тяйинлянян функсийасында ишлянмиш ики цзвцн бир-
ляшмясиндян ибарят ващид. Синтагмын цзвляри кими щям сюзляр, щям морфем-
ляр, щям сюз бирляшмяляри, щям дя жцмляляр чыхыш едя биляр: китаб алмаг, ал-
маг, шящяр баьынын йашыл аьажлары. Чцнки олдун дяйирманчы, чаьыр эялсин дян,
Короьлу.
Бу мисаллары башга тцрк дилляриня дя аид етмяк олар: кюйнек тикмек, тик-
мек, шехер багынын йешил агачлары, Гечме намарат кюпрцсцнден, гой апарсын
сил сени (тцркмян дилиндян); дерди аннатмак, эенчлерде севэи, эцзцн баьча-
дакы мейвалары, Кашларын кайер булут, эюзлерин шылер йылдыз (гагауз дилиндян);
йурт топраьы, Сакарйа Мущарибесини казандыьым андакы севинж (тцркжядя).
Синтагмын икицзвлц ващид кими анлашылмасы Ф.де Сюссцр тяряфиндян иряли
сцрцлмцш вя онун тялими иля ялагядардыр.
2. Мяна биткинлийиня малик ритмик сюз групу. Бу щалда синтагм сырф фо-
нетик щадися кими тягдим олунур. Синтагмын фонетик анлайыш олмасыны хариж-
дя М.Граммон, Русийада Л.В.Шерба, В.В.Виноградов, А.Н.Гвоздйев вя
башгалары иряли сцрмцшляр.
3. Дилчилик ядябиййатында синтагма синтактик щадися кими йанашанлар да
вардыр. (Ш.Балли, С.Окартсевски, Ф.Ф.Фортунатов, Б.М.Томашевски вя башга-
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
33
лары). Бу фикрин тяряфдарларына эюря, ритмик вя хяттилик жящятдян синтагмы пар-
чалайыб онун цзвляри арасына башга сюз дахил етмяк олар, лакин синтактик жя-
щятдян синтагмы парчаламаг олмаз, онун цзвляри щямишя бир синтактик ващид
кими чыхыш едяжякдир. Мцг. ет: Ящмядин китабы- Ящмядин гырмызы жилдли (рянэ-
ли, дяйярли...) китабы-Ящмядин цч ил бундан яввял Москвадан алыныб тязя шякилдя
сахланылмыш китабы...
Башга тцркжялярдян юрнякляр: Айсолтанын гцлкцсц, Мередин лртадан екары
бойы (тцркмян дилиндян), Иван Петрович Галевин еви, кцйцн кенары, кцйцн ин-
саннар топланан кенары... (гагауз дилиндян).
4. Дилчилик вя психолоъи ядябиййатда синтагм семантик-синтактик нитг ща-
дисяси кими алыныб изащ едилир. Бу бахымдан синтагм жцмля дахилиндя мяна
вя ритмик жящятдян бирляшмиш сюзляр групу кими нязярдян кечирилир. Синтагм
бир сюздян, щяр жцр сюз бирляшмясиндян, синтактик тяркиблярдян, аналитик ва-
щидлярдян, бцтюв жцмлядян ибарят ола биляр. Синтагм сюз бирляшмясиня мцва-
фиг эяля дя биляр, эялмяйя дя. Щяр ики ващидин мцщцм фяргляри мювжуддур.
Беля ки, синтагм жцмлядя юзцнц эюстярир, онун цзвляря парчаланмасы нятижя-
синдя ифадя едир. Сюз бирляшмяси вя жцмлянин цзвляря бюлцнмяси нятижясиндя
йох, жцмля цзвляринин бирляшмяси нятижясиндя йараныр. Мятндян, ситуасийа-
дан, данышанын мягсядиндян, жцмлянин мязмун мцхтялифлийиндян асылы ола-
раг ейни бир жцмля мцхтялиф шякиллярдя синтагмлара бюлцня биляр. Мяс.:
Хумар-хумар бахмаг\эюз гайдасыдыр.
Хумар-хумар /бахмаг/ эюз гайдасыдыр.
Нитгин синтагматик цзвлянмясиндяки беля мцхтялифлик цслуби синтаксисин
ян мараглы тядгигат обйектидир. Щалбуки сабит моделляр тяшкил едян сюз бир-
ляшмясиндяки мцхтялифлик мцмкцн дейилдир. (2, с. 238, 239 (370 с.).
Синтагм сюйлямин фонетик вя грамматик бцтюв кими эерчяклийин обйектив
якси олан семантик щиссяйя айрылмасындан ялдя едилян ващиддир.
Синтагм-нитг ващидинин универсал интонасийасыдыр. Синтагм синтагматика
нязяриййясини формалашдырмышдыр. Синтагматик нязяриййянин ясасыны, принсип-
лярини Ф.-де Сюссцр щазырламышдыр О, бу нязяриййяни функсионал синтактик чяр-
чивясиндя щялл етмишдир. Ф.де Сюссцр «Цмуми дилчилик курсу»нун синхрон дил-
чилик бюлмясинин В фяслини «Синтагматик мцнасибятляр вя ассосиатик мцнаси-
бятляр» адландырмышдыр. Ф.-де Сюссцр йазыр ки, дилин щяр бир вязиййятиндя щяр
шей мцнасибятлярдя бяргярардыр. Щямин мцнасибятляр юзцнц ня жцр тягдим
едир? Бу суала алим беля жаваб верир: «Дил системинин цзвляри арасындакы мц-
насибятляр вя мцхтялифликляр ики мцхтялиф сферада ачылыр; онларын щяр бири юзц-
нцн дяйярлиликляр сырасыны йарадыр: щямин ики сыранын гаршы-гарыйа гойулмасы
онлардан щяр биринин тябиятини даща йахшы айдынлашдырмаьа имкан верир.
Бунлар бизим ягли фяалиййятимизин ики формасына уйьун эялир ки, дилин щяйаты
цчцн дя олдугжа зяруридир.
Бир тяряфдян, сюзляр нитгдя бир-бири иля бирляшяряк юз араларында дилин хятти
характериня ясасланан мцнасибятя эирирляр ки, бу, ики елементин ейни заман-
да тяляффцзц имканыны истисна едир. Щямин елементляр нитг ахынында бири диэя-
ринин архасынжа дцзцлцр. Мцяййян юлчцйя малик бу жцр бирляшмяляри с и н т а
Bakı Qızlar Universiteti
№2 Elmi əsərlər 2014
Dostları ilə paylaş: |