B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

5.2. EHM va personal kompyuterlar
EHM “ha - y o ‘q ”
prinsipi bo‘yicha ta ’sir ko'rsatadi, EHM avto- 
matik tarzda boshqariluvchi qurilmalar uchun xuddi markaziy nerv 
tizimi singari rolni o ‘ynaydi.
Zamonaviy EHM mashinalari - kibernetika yaratilgan dastlabki 
paytdagilardan ancha mukammallashgan. 20 yil oldin mutaxassislar 
shaxmat kompyuterlari biror mohir shaxmatchini yengishiga katta 
shubha bilan qarar edilar. Hozirgi kunda u amalda shaxmat bo'yicha 
jahon chempionlari bilan teng o ‘ynamoqda. Variantlarni ulkan tezlik 
bilan tanlash (sekundiga 100 mln variant, insonda esa sekundiga 2 
variant) nafaqat EHM m ashinalarining im koniyati va balki inson­
ning aqli nima ekanligi haqidagi haqli savolni oldim izga k o ‘ndalang 
qilib qo'yadi.
Inson nafaqat mantiqiy fikrlovchi mavjudot, u eng avvalo ijod qilish 
qobiliyatiga ega bo’lgan zotdir. Kelajakda yaratiladigan kompyuterlar 
sun’iy intellektga ega b o iib , ular aql va fikrlash borasida insondan 
yuqori boiish lari mumkinmi? Agar “ha” bo‘lsa bu inson uchun qan-
61

---

day oqibatlarni keltirib chiqaradi? Bu masalaning turli jihatlari barcha 
fanlar tomonidan atroflicha o ‘rganilmoqda.
7-rasm. Zamonaviy EHM mashinalari.
Kibernetika va EHM yaratilishi tufayli bilishning eng asosiy 
usullari - kuzatish va eksperiment bilan bir qatorda, modellashtirish 
usuli ham paydo b o ‘ldi. Bu model borgan sayin katta masshtablarda 
qoMlanilmoqda: tashkilot va iqtisodiy tarmoqning faoliyat mode- 
lidan tortib, toki butun boshli regionlarning tabiiy resurslardan rat- 
sional foydalanish bo‘yicha ekologik-iqtisodiy modellargacha tatbiq 
etilmoqda [9].
1972-yilda 
Dj. Forrestyerning “Tizimlar dinamikasi”
usuli aso­
sida birinchi m arta “butun insoniyat taraqqiyoti va uning biosfera 
bilan o ‘zaro m unosabatlari”ni ishlab chiqishga qaratilgan dunyo 
modeli yaratildi. Bu modelda y o ‘l qo‘yilgan dastlabki kam chiliklar 
b artaraf etilgan, jarayon konstruktiv xarakter namoyon etib, plane- 
tam iz m asshtabidagi ekologik-iqtisodiy holatni jiddiy o ‘rganishga 
kirishildi.