B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Nazorat savollari:
1. Natural filosofiya o ‘zi nima?
2. “Konsepsiya” so ‘zining asl m a’nosi nimani anglatadi?
12

---

II bob. TABIATSHUNOSLIKNING PAYDO BO ‘LISHI
2.1. Tabiatshunoslikning metodologik asoslari
Tabiatshunoslikda ilmiy tadqiqot natijalarini nazariya, qonunlar, 
modellar, gipotezalar, em pirik umumlashtirishlar va tamoyillarini 
o ‘rganish, ilmiy bilish rivojlanishi tarixida fanlar tasnifi masalasi bi­
lan barcha tabiat fanlari, ijtimoiy-iqtisodiy va m a’naviy-ma’rifiy fan­
lar bilan o ‘zaro munosabati orasida doimo uzviy bog‘liqlik b o ‘lgan.
M a’lumki, qadimgi vaqtda barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar asosla- 
rini o ‘z ichiga olgan yagona -— falsafa ilmi mavjud bo‘lgan va tabiiyki, 
hech qanday ilmlar tasnifi haqida gap boMmagan. Eramizdan oldingi III 
asrdan boshlab, ya’ni ellinizm davrida ba’zi bir fanlar, aw alo riyoziyot 
va tib alohida fan bo‘lib ajralib chiqdi. Shu bilan bir vaqtda qadimgi 
yunon falsafasi nafaqat falsafiy, balki riyoziyot, tabiiy va ijtimoiy fanlar 
masalalarini qamrab olgan naturfilosofiya sifatida rivojlandi.
Ilmlaming borgan sari rivojlanishi ilmlar tasnifini taqozo qildi. Bu 
esa ilmiy bilish masalalarini har tomonlama o ‘rganish uchun katta 
zamin yaratdi. Antik davrda ilmlar tasnifi aniq shakllandi va bu soha- 
ning birinchi ta’limotlari Demokrit, Aflotun va ayniqsa, Arastu kabi 
qadimgi yunon mutafakkirlari asarlarida ishlab chiqildi. Ularning 
ta ’limoti negizida ilmlar oddiydan murakkabga, alohidadan umumiy- 
ga, tabiatan mazmun-mohiyati jihatidan o ‘tish tartibiga to ‘g ‘ri keldi. 
Aflotun - Platonning sharq xalqlari o ‘rtasidagi nomi.
Aflotun. 
Aflotun (eramizdan oldin 
427-347-yillar) ilmlar tasnifi masalasini 
hal etishda dialektika, ya’ni fikr yuritish 
san’atini 
birinchi 
o ‘ringa 
qo‘yadi. 
Dialektika esa o‘z ichiga, birinchidan, 
fizika - hissiy qabul etish va ikkinchidan, 
etika - xohish va irodani qamrab oladi. 
Ilmlar tasnifi masalasiga yondashishda 
ikki xil y o ‘nalish paydo bo‘ldi. Bu ham 
bo‘lsa, materialistik “Demokrit yo‘li”,
13

---

y a ’ni materiya ruhga nisbatan birlamchi ekanligi va idealistik “Aflo- 
tun yo‘li”, y a’ni ruh materiyaga nisbatan birlamchiligi.
Arastu fikricha, har bir fan o ‘zining maxsus mantiqiy ko‘rinishi —
“borliqqa” ega. “Borliq”, o ‘z navbatida, umumiy predmet va analogi- 
ya (qiyoslash) asosi bo‘lib, yagona borliqning turli ko‘rinishlarini bir- 
lashtirgani sababli ilm lam ing birini ikkinchisi bilan bog‘lash m um ­
kin. Demak, ilmlami tasnif qilish ham mumkin. Ular uch qismga 
b o ‘linadi. Ular birinchi qismni boshlanish va sababni o ‘ziga asos qilib 
olgan nazariy ilmlarga ajratadi.