B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

 
Nazorat uchun savollar. 
o 
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va kamchiliklarini tushuntiring. 
o 
Davlatning iqtisodiyotga ta‘sir qilish vositalarini tavsiflang. 
o 
Pul kredit siyosati va fiskal siyosatning o‘zaro bog‘liqligini asoslang. 
2-BOB. IQTISODIY SIYOSAT ASOSLARI VA TARKIBI 
2.1. Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish va baholash.
2.2. Iqtisodiy liberalism, iqtisodiy rivojlanishda davlatning roli, muammolari va 
uning mazmuni . 
2.3. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish usullari va shakllari bo‘yicha Keyns 
konsepsiyasining asosiy mazmuni . 
Tayanch iboralar: iqtisodiy maqsad tamoyillari, Graukunas bog‘lanishlari, 
liberalism, Keyns nazariyasi, davlat tomonidan iqtisodiyotni boshqaruv shakllari 
 
2.1. Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish va baholash. 
J. Tinbergen va G. Theil o'z ishlarida iqtisodiy siyosat vositalarining soni 
uning maqsadlari soniga mos kelishi kerakligini ko'rsatdilar. Faqat shu orqali 
iqtisodiy siyosatning eng katta samaradorligiga erishiladi. R.Mundell qo'shimcha 
qildiki, ushbu maqsadga erishish uchun muayyan siyosat maqsadiga eng mos 
bo'lgan vositadan foydalanish kerak va bunda turli davlat xizmatlarining 
majburiyatlarining tabaqalanishini hisobga olish muhim, ular birgalikda 
iqtisodiyotning umumiy vektorini belgilaydi.
Aslida, bu qoidalar iqtisodiy siyosat vositalarining samaradorligi uchun 
zarur shart-sharoitlarni tashkil etadi. Hukumat kamida ikkita makroiqtisodiy 
vositaga ega - fiskal va pul-kredit siyosati, ular tarmoqlangan vositalar bilan 
ifodalanadi. Bundan tashqari, hukumat qo'lidagi eng kuchli vosita - bu 
institutsional vositalar to'plami va aktivlar va mulklar, harbiy-texnika sanoati va 
boshqalar bilan ifodalangan davlat sektori hisoblanadi. Soliq vositalari, 
shuningdek, iqtisodiyotning rivojlanishiga kuchli ta'sir ko'rsatadigan, byudjet va 
davlat moliyasining hajmini belgilaydigan institutsional va moliyaviy tartibga 
soluvchi vositalardir. Maqsadlarni aniq belgilash zaruriyati iqtisodiy siyosat 
sohasida ko'pincha maqsadlarning bir-biriga zid bo'lishi bilan bog'liq . 

---

12 
Masalan, iqtisodiy siyosatning maqsadi davlatning oziq-ovqat xavfsizligini 
ta'minlash sifatida shakllantirilishi mumkin. Lekin oziq-ovqat xavfsizligi nima? 
Mavjud g'oyalarga ko'ra, bu aholini mavjud sifat va miqdor standartlariga muvofiq 
oziq-ovqat bilan ta'minlash bilan bog'liq holda yuzaga keladigan iqtisodiy 
munosabatlar majmuidir . 
Shu bilan birga, oziq-ovqat bozorini to'ldirish, mahsulotga bo'lgan talabni 
rag'batlantirish yoki qishloq ishlab chiqaruvchilarini subsidiyalash nafaqat 
inflyatsiyani oshirishi, balki ishlab chiqarish tizimini samarasiz qilishi va tegishli 
subsidiyalar ushbu samarasizlikni yashirishi mumkin, bu esa, o'z navbatida, 
qimmatga tushadigan vositaga aylanadi, kelajakda narxlarning o'sishi dinamikasini 
ta'minlaydi . 
Amalda, bu yo'qotishlar va xarajatlarni balanslashtirishni anglatadi, ammo 
agar bir hodisa yoki jarayonni to'g'ri baholash usullari bo'lmasa, davlat darajasida 
to‘g‘ri qaror qabul qilish amri mahol. Iqtisodiy siyosat chora-tadbirlari va umuman 
butun siyosatning samaradorligini baholashning qiyinligi ham aynan shu holat 
hisoblanadi . 
iqtisodiy siyosat maqsadlarini shakllantirishga ikki tamoyil asosida 
yondashish orqali iqtisodiy muammolarni hal qilish mumkin . 
1. Maqsadlar mazmunli, adekvat, o'lchanadigan bo'lishi va ularga erishish 
uchun belgilangan (indikativ) muddatga ega bo'lishi kerak . 
2. Maqsadlarga nisbatan"boshqarilish me'yori" mezonini qo'llash mumkin, 
uni maqsadlarga erishish normasi sifatida belgilab olish mumkin . 
Agar boshqaruvda nazorat qilish doirasini aniqlash vazifasi mavjud bo'lsa, 
ya'ni samaradorlikni pasaytirmasdan bir nechta bo'ysunuvchi bo‘limlar ustidan 
nazorat va ta'sirni ta'minlash mumkin bo'lgan holatlarda, maqsadlarning ahamiyati 
va ichki ierarxiyasi mavjudligi sababli makroiqtisodiy rejalashtirish sohasida 
savolning bir xil shakllantirilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan, tarkibiy 
o'zgarishlarni amalga oshirish uzoq muddatli maqsad bo'lib, uni amalga oshirish 
juda uzoq vaqt davomida iqtisodiyotning samaradorligi va raqobatbardoshligini 
oshirishi mumkin. Yil oxirigacha inflyatsiyani pasaytirish qisqa muddatli maqsad 
bo'lib, boshqa maqsadlarni amalga oshirilishiga xalaqit berishi mumkin.
Agar makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlarini shakllantirsak, 
ularning sonini bildiruvchi - a, har bir maqsad amalga oshirishda kichik 
maqsadlarning o‘zaro bog‘lanishlar soni - b, har bir kichik maqsadlar o'rtasida 
bog‘lanishlar soni - c, n-bog‘lanishlar soni, S-jami bog‘lanishlar soni 
bo‘lsa,V.Graukunasga ko‘ra maqsadlar o‘rtasida quyida bog‘lanishlar formulalari 
amal qiladi: 

---

13 
Yuqoridagi formulalardan foydalanib, grafikni tuzsak (1-rasmga qarang), biz n = 5 
ta maqsaddan oshganda bog‘lanishlar soni tez o‘sayotganini ko‘rish mumkin. 
Rahbar uchun bog‘lanishlar sonining ko‘p bo‘lishi ish samaradorligini pasaytiradi, 
shu bois makroiqtisodiy siyosatni belgilab olishda 5-7 ta maqsaddan oshirib 
yubormaslik maqsadga muvofiq. Maqsadlarning turli mazmuniga qaramay, 
harakatning barcha yo'nalishlarini nazorat qilish orqali bir vaqtning o'zida besh 
yoki ettitadan ortiq muhim variantlarga erishish mumkin emas, chunki aks holda 
tranzaksiya xarajatlari keskin oshadi, nazorat va boshqarish darajasi sezilarli 
darajada pasayadi va ta'sir qilish vositalarini tanlash. katta o'lchamli va bir-biriga 
mos keladigan maqsadlarga ega muammoning paydo bo'lishi tufayli imkonsiz 
bo'lib qoladi. 
2.1-rasm. Maqsadlar va bog‘lanishlar soni o‘rtasida bog‘liqlik . 
Makroiqtisodiy maqsadlarni boshqarish mexanizmini aniqroq belgilash 
uchun zarur funktsiyalarni, shu jumladan nazoratni ham aniq belgilash zarur; 
maqsadlar ko'rsatilgan funktsional maydon; maqsadlarning murakkabligi, ierarxik 
bo'ysunish; muayyan maqsad uchun mas'ul bo'lgan davlat organlarining 
vakolatlarini, maqsadlarga erishish uchun ularning faoliyatini nazorat qilish 
mexanizmlarini taqsimlaydi; maqsadlarning konjugasiyasi va nomuvofiqligi, 
yuqori ierarxik tartibdagi maqsadlarga erishish uchun turli tuzilmalarni 
muvofiqlashtirish, maqsad sari harakatlanayotganda kerakli tuzatishlar bilan 
vositalarni rejalashtirish va tanlash . 
Makroiqtisodiy siyosatning qo'llaniladigan vositalarining samaradorligi 
mezonlari sifatida quyidagilar bo'lishi kerak: iqtisodiy samaradorlik (ushbu 
vositadan foydalanishning eng past narxi, shu jumladan imkoniyat xarajatlari), 
moslashuvchanlik, moslashuvchanlik, samaradorlik va ishonchlilik. Shu bilan 
-50
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Jami 
b
o
g'
lan
is
h
lar 
so
n
i 
maqsadlar soni 

---

14 
birga, har bir alohida vositadan va ularning barchasini birgalikda ishlatish hech 
bo'lmaganda tizimning umumiy samaradorligini - unumdorligini, sifatini, 
taqsimlash va moslashish samaradorligini kamaytirmasligi kerak. Maqsadlar 
boshqaruv nuqtai nazaridan kerakli yo'nalishda o'zgarishi kerak . 
Makroiqtisodiy siyosat vositasini qo'llash sifati quyidagilar bilan belgilanadi: 

ushbu vosita yordamida muammolarni hal qilish tezligi (qabul qilingan 
qarorlarning samaradorligi va asboblarning ishonchliligi); 

muammolarni 
hal 
qilish 
va 
maqsadlarga 
erishishning 
to'liqligi 
(ma'lumotlarning mavjudligi va vositadan foydalanishning asosliligiga 
bog'liq); 

xarajatlar (mehnat zichligi, kapital zichligi, iqtisodiyotning energiya 
zichligi), shu jumladan boshqaruvning resurs zichligi va boshqaruvning 
muvofiqligini baholash, ya'ni makroiqtisodiy vaziyatdagi o'zgarishlarga 
javob berishda muvaffaqiyat omili; 
iqtisodiy tizimning iqtisodiy faoliyati, tizim holatining asosiy ijtimoiy 
ko'rsatkichlarining o'zgarishi, asosiy motivatsiyalar va agentlarning turli guruhlari 
uchun afzallik funktsiyalari . 
Iqtisodiy rivojlanish vositalarini va tegishli iqtisodiy siyosatni tanlashda 
noaniqlikni kamaytirish uchun maqsadlarni aniq shakllantirish kerak. Bu yerda 
taklif etilayotgan tartib, zarur va yetarli mezonni shakllantirish, menimcha, bunday 
noaniqlikni kamaytirish va iqtisodiy siyosat samaradorligini oshirishga yordam 
beradi . 
Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy siyosat vositalarining samaradorligi 
vositalarning o'zaro ta'siri tufayli kuchayishi yoki zaiflashishi mumkin. Maqsadlar 
bir-birini to'ldiruvchi bo'lsa, masalan, fiskal va pul-kredit siyosati odatda bir-birini 
mustahkamlaydi. 
Bunday 
holda, 
vositalardan 
foydalanishning 
umumiy 
samaradorligi oshadi. Agar maqsadlar qarama-qarshi bo'lsa, unda teskari holat 
kuzatiladi . 
Xususan, ishlab chiqarish hajmini oshirish istagi 
va muayyan sharoitlarda 
inflyatsiyani kamaytirish (
) qarama-qarshi maqsadlar sifatida qaralishi 
mumkin. Tinbergen-Teil modelida, "maqsadlar - asboblar" sxemasini matematik 
tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: 
= a + b - c ; 
= m + n + l , 
bu yerda a, b, c, l, m, n musbat koeffitsientlar, a > b, n > m . 
Boshqacha qilib aytganda, hukumat ishlab chiqarishni rag'batlantirish uchun fiskal 
vosita va byudjetdan, iqtisodiyotdagi narxlar darajasiga ta'sir qilish uchun pul 
vositasidan faol foydalanadi. Taqdim etilgan ikkita tenglama tizimini yechish 
orqali ko'zlangan maqsadlar uchun zarur bo'lgan vositalar parametrlarini, ya'ni 

---

15 
davlat xarajatlari miqdorining o'sishini va pul massasining o'sishini topish 
mumkin. Yechim shunday bo'ladi: 
bu yerda 
, ishlab chiqarish va inflatsiya maqsadlari bo‘yicha qiymatlar . 
Ushbu tenglama yechimi 
da yechimga ega, ya‘ni iqtisodiy siyosat 
vositalari bir birga chiziqli bog‘lanmagan bo‘lishi kerak . 
Fiskal xarajatlar multiplikatori va pul multiplikatori institutlar holatiga juda bog'liq 
bo'lgan parametrlardir. Ular institutsional jihatdan aniqlangan holda, iqtisodiy 
siyosatning fiskal va pul-kredit vositalarining muvofiqligi ta'sirini aniqlaydi . 
Byudjet xarajatlarini ko'paytirish orqali hukumat byudjet taqchilligini oshiradi, uni 
to'lash kerak bo'ladi. Inflyatsiya davlat xarajatlarini ham oshiradi, garchi u 
inflyatsiya solig'i deb ataladigan narsani ham yaratadi. Shu bilan birga, 
xarajatlarning iqtisodiyotga rag'batlantiruvchi ta'siri va daromadlarning o'sishi 
defitsitning qisqarishiga olib keladi. Agar birinchi samara ikkinchidan oshsa, 
byudjet taqchilligini monetizatsiya qilish byudjet taqchilligini oshiradi.
Binobarin, iqtisodiy siyosat vositalarining qo'llanilishiga yakuniy baho 
ushbu 
vositalarning 
turli 
siyosat 
maqsadlariga 
nisbatan 
egiluvchanlik 
koeffitsientlari bilan beriladi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirish ikki shaklda 
amalga oshirilishi mumkin: 1) diskretsion siyosat (diskretsion siyosat), Markaziy 
bank iqtisodiy vaziyatning har qanday o'zgarishiga rejasiz munosabatda bo'lganda 
va 2) statsionar protseduralar orqali yoki pul-kredit siyosati qoidasi (pul-kredit 
siyosati qoidalari). O‘z vaqtida, M. Fridman Federal rezerv tizimining ma'lum 
miqdorda pul massasini ko'paytirish qobiliyatiga qonunchilik cheklovlarini 
kiritishni taklif qildi, ya'ni pul konstitutsiyasi deb ataladigan elementlarni joriy 
etish, bu esa prognozlilikni ta'minlashi va barcha bozor ishtirokchilari 
harakatlarining muvofiqligini ta‘minlashi kerak edi .