B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

 
Nazorat uchun savollar 
1. Iqtisodiy siyosatni yaratishda optimal maqsadlar sonini ilmiy asoslang. 
2. Iqtisodiy liberalizmning afzalliklari va kamchiliklarini tavsiflang. 
3. Keyns konsepsiyasini mantiqiy asoslang, uning kamchiliklari va 
afzalliklarini tavsiflang. 

---

21 
3-BOB: IQTISODIY SIYOSATNI ISHLAB CHIQISHDA VOSITALAR VA 
CHEKLOVLAR 
 
 
3.1. Demokratiya, saylash huquqi va siyosiy raqobat. 
3.2. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda ichki va tashqi cheklovlar. 
 3.3. Hukumat va iqtisodiy-siyosiy tsiklning o‟rni. 
 
Tayanch iboralar: demokratiya, aktiv saylov huquqi, tashqi iqtisodiy faoliyat, 
valyuta siyosati, valyuta intervensiyasi, iqtisodiy tsikl 
3.1. Demokratiya, saylash huquqi va siyosiy raqobat. 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarning eng muhim siyosiy huquqlaridan 
biri davlat vakillik organlariga saylash va saylanish huquqidir ( Konstitutsiyaning 
117-moddasi). Fuqarolar ushbu huquq orqali davlat ishlarini boshqarishda bevosita 
hamda o‘z vakillari orqali davlarning eng muhim siyosiy masalalarini muhokama 
qilish va hal etishda faol ishtirok etadilar ( Konstitutsiyaning 32-moddasi). Saylov 
huquqi- fuqaroning saylovdagi ishtiroki, vakillik organlariga saylash va saylanish 
kabi sub‘ektiv huquqini ta‘riflab berish uchun ishlatiladi. 
Bu borada aktiv saylov huquqi bilan passiv saylov huquqini bir biridan farq 
qilish kerak. Aktiv saylov huquqi fuqaroni saylash, vakillik organlarini saylashga 
bevosita qatnashish huquqini bildiradi. Passiv saylov huquqi- saylanish huquqidir. 
Professor A. Saidov ta‘kidlashicha ―Saylov huquqi‖ tushunchasi va ifodasi ikki 
ma‘noda ishlatiladi deb izohlaydi. Birinchisi, bu saylov huquqi saylab qo‘yiladigan 
davlat organlarini shakllantirishni tartibga soluvchi huquqiy me‘yorlar tizimidir. 
Saylov huquqlarini manbalari Konstitutsiya, davlatning oliy va mahalliy vakillik 
organlariga saylovlar qonunlardir. Ikkinchisi, bu saylov huquqi fuqarolarning 
saylab qo‘yiladigan organlarini tuzishda qatnashish, ya‘ni unga o‘zlarining 
saylanish (passiv saylov huquqi) va ularning tartibini saylash (faol saylov huquqi) 
huquqlaridir. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o‘ttiz besh yoshdan kichik 
bo‘lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida o‘n yil 
O‘zbekiston hududida muhim yashagan O‘zbekiston fuqarosi saylanishi mumkin. 
O‘zbekistonning 25 yoshga to‘lgan fuqarosi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi 
deputatiga yoki Senati a‘zolariga saylanishi mumkin. Xalq deputatlari viloyat, 
tuman va shahar Kengashlariga deputatlar saylovi umumiydir. Saylov kunigacha 
21 yoshga to‘lgan O‘zbekiston fuqarolari saylanish huquqiga egadirlar. 

---

22 
Davlat organlari o‘zining tuzilish tartibi jihatidan turli xususiyatlarga egadir. 
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq davlatning ba‘zi 
organlari saylanadi, boshqalari tuziladi. Davlat hokimiyati organlariga 
o‘tkaziladigan saylovlar demokratik asosda o‘tkaziladi. O‘zbekistonda ildiz otib 
borayotgan demokratiya jahonda tan olingan demokratik an‘analarni o‘zida 
mujassamlashtiradi. Bu demokratiya hech qanday milliy, irqiy va boshqa 
cheklashlarni bilmaydi. Shu bilan birga, davlat organlarini saylash va tuzish tartibi 
ularning qaysinisining o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda amalga 
oshiriladi. 
O‘zbekiston Respublikasi davlat vakillik organlariga saylovlar O‘zbekiston 
Respublikasining Konstitutsiyasi, ―O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov 
to‘g‘risida‖gi, ― O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida‖gi, ― Xalq 
deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to‘g‘risida‖gi va ― 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Saylov komissiyasi to‘g‘risida‖gi qonunlar 
tashkil qilinadi va o‘tkaziladi. 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq o‘z oldiga 
insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish vazifasini qo‘ydi va bu vazifa 
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasigada e‘lon qilindi. Konstitutsiya 
O‘zbekiston- 
suveren 
demokratik 
respublika 
ekanligini, 
O‘zbekiston 
Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanishini, ularga ko‘ra, 
inson, uning hayoti, erkinligi, sha‘ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari 
oliy qadriyat hisoblanishini mustahkamlab qo‘ydi. Demokratik huquq va 
erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi. Konstitutsiyada 
fuqarolarning asosiy siyosiy huquqlaridan biri sifatida fuqorolarning jamiyat va 
davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqi nazarda tutilgan. Chunonchi, 
Konstitutsiyaning 
32-moddasiga 
muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining 
fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari 
orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini- o‘zi 
boshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashlik 
etish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta‘kidlab aytganidek, ― 
Demokratiya va saylov tushunchalari doimo yonma-yon yuradi, ular o‘zaro 
birlashib ketgan. Saylov – demokratiya degani. Demokratiya- saylov degani‖. Shu 
sababli saylovlarsiz demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini tasavvur 
qilib bo‘lmaydi. Saylov-bu fuqarolarning davlat hokimiyati vakillik organlarini, 
shakllantirishdagi ishtirokini ta‘minlovchi huquqiy vositadir. Saylov xalqning 
irodasini ifoda etish shaklidir, uning natijasida davlat hokimiyatining vakillik 
organlari shakllanadi. Saylov huquqining demokratik ekanligini va erkinligi 

---

23 
yangidan shakllantirilgan davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyati sifatini 
yaxshilashga bevosita ta‘sir o‘tkazadi. 
Saylov huquqi har bir davlatda uning tarixiy an‘analari, siyosiy tizim 
xarakteri, elektorat xulqi va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lgan o‘z xususiyatlariga 
ega. Shu bilan birga, demokratik davlatlarda saylov huquqi xalqaro-huquqiy 
hujjatlarda ifodalangan va umume‘tirof etilgan printsiplarga asoslanadi. Ular 
qatoriga saylov huquqining umumiyligi va tengligi, yashirin ovoz- berish va 
boshqalar kiradi. 
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi saylov huquqining asoslarini 
belgilab beradi. Konstitutsiyaning 117-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston 
Respublikasi fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish 
huquqiga egadirlar. 
O‘zbekiston Respublikasining o‘n sakkiz yoshga to‘lgan fuqarolari saylash 
huquqiga egadir. Saylov kuni yigirma besh yoshga to‘lgan hamda kamida besh yil 
O‘zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan O‘zbekiston Respublikasi 
fuqarosi O‘zbekiston Republikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati, 
shuningdek, O‘zbekiston Republikasi Oliy Majlisi Senati a‘zosi bo‘lish mumkin. 
Qaraqalpog‘iton Republikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deputatlari uchun yigirma besh 
yoshga to‘lganlik , xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashilari 
deputatlari uchun esa yigirma bir yoshga to‘lganlik talab etiladi. 
Sud tomonidan muomilaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, 
sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar 
saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. Boshqa har qanday 
hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bilvosita 
cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi. Saylov umumiy, teng va to‘g‘ridan –to‘g‘ri saylov 
huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
O‘zbekiston Respublikasida saylovlar ko‘p partiviylik qoida amalga 
oshiriladi. Chunonchi, ―O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov 
to‘g‘risida‖gi Qonunga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 
Qonunchilik palatasi (quyi palata) bir yuz ellik deputatdan iborat bo‘ladi. 
Qonunchilik palatasining bir yuz ellik deputatdan iborat bo‘ladi. Qonunchilik 
palatasining bir yuz o‘ttiz besh deputati hududiy bir manfaatli saylov okruglari 
bo‘yicha ko‘p partiyaviylik asosida saylanadi. 
Qonunchilik palatasining o‘n besh deputati O‘zbekiston Ekologik 
harakatidan saylanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a‘zolari 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘I Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar 
davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo‘shma majlislarida 
mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo‘li bilan Qaraqalpog‘iston 

---

24 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda- olti kishidan 
saylanadi. 
Saylov huquqining kafolatlari tizimini yaratish alohida ahamiyatga ega. 
Bugungi kunda bu kafolatlar O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, 
konstitutsiyaviy qonunlarda va boshqa qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan. 
Konstitutsiyaning 117-moddasiga muvofiq, ovoz berish huquqi, o‘z xohish 
irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. Konstitutsiyaning 
mazkur normasini tatbiq etish maqsadida 1994-yil 5-mayda ―Fuqarolar saylov 
huquqlarining kafolatlari haqidagi qoidalari rivojlantirildi. O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta‘kidlaganidek, ― Avvalo, fuqarolarimiz 
va saylovchilarimiz va saylovchilarimizning o‘z fikri va e‘tiborini, xohish irodasini 
bildirishlari uchun erkinlik va yana bir bor erkinlik hukmronligini, ommaviy 
axborot vositalari va kuzatuvchilikga o‘z huquq va burchlarini amalga oshirishda 
zarur imkoniyatlarni, ta‘minlash va yashirin ovoz berish sharoitini yaratib berishni, 
muxtasar aytganda, demokratik norma va andozalarga so‘zsiz rioya qilishni 
hayotining o‘zi bizdan talab etmoqda‖. 
2002-yil 4-aprelda qabul qilingan ―Referendum yakunlari hamda davlat 
hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida‖gi Konstitutsiyaviy 
Qonun xalqaro huquqning umume‘tirof etilgan printsiplari va normalari asosida 
inson huquq va erkinliklari kafolatlarini ta‘minlash hamda siyosiy hayotning, 
davlat va jamiyat qurilishining barcha javxalarini izchil erkinlashtirishni milliy 
qonunchilikni takomillashtirishga doir ishlarning asosiga qo‘yilgan asosiy 
printsiplar, deb e‘lon qildi. O‘zbekiston Respublikasida saylovchilar o‘z xohish- 
irodasini erkin bildirish va yashirin ovoz berish huquqiga egadir.
Ayrim mamlakatlarda (Avstraliya, Belgiya, Gretiya) saylovlarda ishtirok 
etish majburiydir, ya‘ni fuqarolar saylovda ishtirok etmaganlik uchun 
javobgarlikka tortiladi. Mamlakatimizda uchastka saylov komissiyalari ovoz 
berishni maxsus ajratilgan binolarda tashkil etib, fuqarolarga xohish-irodalarini 
erkin va yashirin ravishda bildirish imkoniyatini yaratadilar. Saylovchilarning 
xohish-iroda bildirishlarini nazorat qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Saylov kuniga qadar yoki saylov kuni 18ga to‘ladigan, tegishli saylov 
uchastkasi hududida doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilib turgan O‘zbekiston 
Respublikasining fuqarolari saylovchilar ro‘yxatiga kiritilish huquqiga egadirlar. 
Saylovchilarga uchastka saylov komissiyasining binosiga saylovchilar ro‘yhati 
bilan oldindan tanishib chiqish imkoniyati ta‘minlanadi. Saylovchilar ro‘yxatidagi 
xato va noaniqliklar to‘g‘risida saylov komissiyalariga arz qilish huquqiga ega. 
Uchastka saylov komissiyasi yigirma to‘rt soat ichida bunday arizani ko‘rib 
chiqishi hamda xatoni tuzatishi yoki arizachiga uning arizasi tarzda rad etilganligi 
to‘g‘risidagi ma‘lumotnoma berishi shart.

---

25 
Butun saylov kampaniyasi keng oshkoralik asosida o‘tkaziladi. Tegishli 
saylov komissiyalarining saylov okruglari va uchastlarini tuzish, saylov 
komissiyalarining tarkibi to‘g‘risidagi, shuningdek, deputatlikka nomzodlarni 
ro‘yhatga olish, ovoz berish, va saylov yakunlari haqidagi qarorlari matbuotda 
e‘lon qilinadi. Saylovchilar saylovda ishtirok etayodgan siyosiy partiyalar va ayrim 
nomzodlarning kelgusi faoliyat dasturi bilan tanishish huquqiga egadirlar. 
Saylov kuni o‘z turar joyida bo‘lish imkonmiyatiniga ega bo‘lmagan 
saylovchilar oldinroq ovoz berish huquqiga egadirlar. Bunday hollarda tegishli 
uchastka saylov komissiyasi saylovchilarning talabiga ko‘ra, belgilangan shaklda 
bo‘lgan, deputatlikka nomzodlar to‘g‘risida tegishli ma‘lumotlar qayd etilgan 
saylov varaqlarini beradi. Salomatligining holati yoki boshqa sabablarga ko‘ra 
ovoz berish binosiga kela olmaydigan saylovchilar uchastka saylov kommisiyasiga 
tegishli iltimos bilan murojaat etish huquqiga ega. Komissiya ovoz berishni ana 
shu saylovchilar turgan joyda tashkil etishi shart. O‘zbekston fuqarolar saylov 
huquqlari kafolatlari to‘g‘risidagi qonunchilikning xalqaro huquqning umume‘tirof 
etilgan normalariga muvofiqligi ta‘minlangan. 
Bunda Birlashgan Millatlar Tashkilotining xalqaro- huquqiy hujjatlari 
alohida o‘rin egallaydi. Masalan, inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 
21-moddasiga muvofiq, xalq irodasi davlat hokimiyatining yashirin ovoz berish 
yo‘li bilan yoki ovoz berish erkinligini ta‘minlaydigan boshqa teng qiymatli 
shakllar voitasida o‘tkazilgan saylovlarda o‘z shaxsini topishi lozim. Shunday 
qilib, O‘zbekiston Republikasida amal qilayotgan saylov huquqining demokratik 
asoslari erkin va demokratik saylovlarning mustahkam poydevor bo‘lib, 
fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda, davlat hokimiyati vakillik 
organlarini shakllantirishda ishtirok etish huquqini amalga oshirishdag xizmat qildi 
va mamlakatning asosiy maqsadiga erishish demokratik huquqiy davlat , kuchli 
fuqarolik jamiyati barpo etishga qaratilgandir.