B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

1-BOB. IQTISODIYOT, BOZOR VA IQTISODIY SIYOSAT 
 
1.1. Iqtisodiyot va bozor. Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar va hukumat 
organlarining roli . 
1.2. Iqtisodiy sohani boshqarish va tartibga solishning ma‘muriy va iqtisodiy 
usullari va vositalari . 
1.3. Iqtisodiy siyosatning tipologiyasi va konsepsiyasi 
Tayanch iboralar: iqtisodiyot, bozor, iqtisodiy maqsad, iqtisodiy siyosat 
konsepsiyasi, raqobat 
1.1. Iqtisodiyot va bozor. Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar va hukumat 
organlarining roli . 
Zamonaviy iqtisodiyot fani iqtisodiyotni buyruqbozlik, bozor va aralash 
turlarga ajratadi. Buyruqbozlik iqtisodiyoti jamiyatdagi ishlab chiqarishda 
davlatning roli etakchi ekanligi bilan tavsiflanadi. Barcha mulk davlatga tegishli 
bo‘lib, u tomonidan qabul qilinuvchi qarorlar iqtisodiyotning barcha soha va 
tarmoqlari uchun majburiy hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti – tadbirkorlik faoliyati, xo‘jalik hisob-kitoblari, tovar va 
xizmatlarni ayirboshlashga, talab va taklif o‘rtasida tartibga solinuvchi nisbatga 
asoslangan iqtisodiyotdir. Uni ba‘zida erkin tadbirkorlik tizimi deb ham 
atashadi. Aralash iqtisodiyot – turli xil shakllarda bo‘lib, bozor iqtisodiyoti va 
davlatning iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishdagi ishtirokining uyg‘unlashuvi 
bilan tavsiflanadi. O‘tgan asrning 80-yillar oxirida buyruqbozlik iqtisodiyoti 
o‘rniga bozor iqtisodiyoti kelib, u mos keluvchi bozor munosabatlari va 
mulkchilikning turli xil shakllarini olib keldi.
Buyruqbozlik (markazlashgan) iqtisodiyotda boshqaruv «yuqoridan pastga» 
amal qilgan bo‘lib, qabul qilinuvchi qarorlarning samarali va asoslanganligi 
ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan teskari aloqa doim ham ko‘zga tashlanmagan 
bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlari faoliyat turini tanlashda 
erkinlikni, tadbirkorlik faolligi va raqobatni ko‘zda tutadi. Bu erda moddiy baza 
bo‘lib xususiy mulk xizmat qiladi, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni esa 
yuqori foyda olish rag‘batlantiradi. Bozor iqtisodiyoti qadimgi davrlarda vujudga 
kela boshlagan bo‘lsada, uch yuz yildan beri amal qilib kelmoqda.
Tovarlarni ayirboshlash zaruratidan kelib chiqqan bozor asta-sekinlik bilan 
jamiyatdagi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakliga aylanib bordi. Bozor 
munosabatlarining rivojlanishi bilan odamlar tovarlarni ayirboshlash qandaydir 
sirli aloqalarga egaligini tushuna boshlagan bo‘lib, ularni Adam Smit o‘z vaqtida 
«ko‘rinmas qo‘l» deb atagan.Hozirgi kunda bozor Adam Smit davridagi yoki 

---

5 
K.Marksning «Kapital» asarida tasvirlangan bozorga unchalik o‘xshamaydi, 
albatta. Biroqning bozorning asosi sezilarli o‘zgarmagan. Narx, qiymat, raqobat, 
talab va taklif – bularning barchasi bozor toifalaridir.
Bozor mexanizmini to‘g‘ri tushunish uchun narx va qiymat o‘rtasidagi 
farqni tasavvur qila olish, iste‘mol va ayirboshlash qiymati nima ekanligini, 
raqobatning asosiy belgilarini bilish zarur. Nomukammal bozor natijalari resurs-
larni 
qayta 
taqimlash 
yoki 
rag'batlantirih 
tarkibini 
o'zgartirih 
orqali 
tuzatiladi. Bozor etishmovchiligi nima ekanligini va nima uchun u davom 
etayotganini aniq aniqlamasdan turib, bozorda muvaffaqiyatsizliklar uchun 
echimni aniqlash mumkin emas.
Raqobatning 
keng, 
mukammal 
ta'rifidan 
foydalanib, 
raqobatdosh 
tadbirkorlar va iste'molchilarga vaqt o'tishi bilan bozorni muvozanat tomon 
yo'naltirishga imkon berish orqali bozordagi nosozliklar tuzatiladi. Bozorlar doimo 
mutanosiblikka intilishadi, unga hech qachon erishib bo'lmaydi. Buning sababi, 
inson bilimlari cheklanganligi va real sharoit o'zgarishi . 
Ba'zi bir iqtisodchilar va siyosatshunoslar bozorda yuzaga kelgan tanazzulni 
qoplash uchun mumkin bo'lgan aralashuvlar va tartibga solishni taklif qilmoqdalar. 
Tariflar, subsidiyalar, qayta taqsimlanadigan yoki jazo solig'i, oshkor qilish 
vakolatlari, savdo cheklovlari, narxlar va shiftlar va boshqa ko'plab bozor 
buzilishlari samarasiz natijalarni tuzatish asosida oqlandi . 
Boshqa iqtisodchilarning ta'kidlashicha, bozorlar tan olinmagan, ammo 
bozordagi muvaffaqiyatsizliklar noto'g'ri tuzilgan. Bozorlar biron bir idealga 
(mukammal raqobat) nisbatan muvaffaqiyatsiz bo'ladimi-yo'qligini so'rashning 
o'rniga, savol shuki, bozorlar odamlar taklif qilishi mumkin bo'lgan har qanday 
boshqa jarayonlarga qaraganda yaxshiroq ishlaydi . 
Mamlakatlarning rivojlanish tarixi shuni isbotladiki, garchand xamma joyga 
kirib boruvchi shaxsiy manfaatning «ko`rinmas ko`l»i uni yo`naltirib tursada 
davlatning aralashuvisiz iqtisodiyot o`zini- o`zi samarali boshkara olmas ekan. 
Bozor kuchlari avvalam bor iqtisodiyotda mavjud barcha resurslardan to`lik 
foydalanishni va baxolarning barkaror darajasini ta`minlab turadigan darajadagi 
milliy ishlab chikarish xajmlarini saklab turish uchun etarli emas . 
Bozor iqtisodining ko`zda tutilmagan salbiy samaralari quyidagilar: 

bozorni monopollashuvi xavfi; jamiyat infratuzilmasini ( transpor, ijtimoiy 
infratujilma, mudofaa, jamoat tartibini saklash,fundamental tadkikotlar va 
x.k.) rivojlantirishga ragbatning yo`kligi; 

atrof muxitni ifloshlanishi va tabiiy resurslardan samarasiz foydalanish 
xavfi; 

ijtimoiy tengsizlik, axoli daromadlari darajasidagi tabakalanish darajasinig 
o`sishi; 

---

6 

resurslarni adolatsiz taqsimlanishi xavfi; 
- iqtisodiyotning beйaror rivojlanishi, iqtisodiy inkirozlarning ro`y berishi va 
x.k . 
Sof bozor uchun xos bo`lgan bu kamchiliklar davlatning, iqtisodiy tizimning 
samaradorligini oshirishga karatilgan, asosiy funktsiyalarini belgilab beradi. Aynan 
shu tufayli bozor va davlat simbiozi ro`y berdi, va ko`pchilik davlatlarning 
bugungi kundagi iqtisodiyoti sof bozor iqtisodiyoti xam, sof davlat iqtisodiyoti 
xam emas. «Iqtisodiyotni barkaror amal kilishi uchun ikki tashkiliy qism- bozor va 
xukumat zarur. Ularsiz xozirgi zamon iqtisodiyotini boshqarish –xuddi bitta ko`l 
bilan karsak chalish bilan barobardir»
*
Ilg‘or davlatlar bozorlari rivojlanishiga 
davlatning aralashuvi tufayli davriy tebranishlar amplitudasini kamaytirishga, 
inkiroziy xodisalarni yumshatishga va iqtisodiy rivojlanishda jiddiy ilgarilashga 
erishildi . 
Davlatning iqtisodiy funktsiyalari ko`p va xilma-xildir.Davlatning asosiy 
iqtisodiy funktsiyalariga kuyidagilar kiradi: 
1. bozor tizimi samarali faoliyat ko`rsatishini ta`minlaydigan xuquqiy baza 
va ijtimoiy muxitni ta`minlash; 
2. raqobat muxitini yaratish va uni himoya qilish . 
3. ijtimoiy ne`matlar bilan ta`minlash maqsadida resurslarni qayta 
taqsimlash; 
4. atrof muxitni himoya kilish; 
5. daromad va boyliklarni qayta taqsimlash; 
6.iqtisodiyotni 
barqarorlashtirish, 
ya`ni, 
iqtisodiy 
kon`yukturaning 
o`zgaruvchanligi natijasida paydo bo`ladigan ishsizlik va inflyatsiya darajalarini 
nazorat kilish xamda iqtisodiy o`sishni ragbatlantirish . 
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali faoliyat ko`rsatishi uchun asos 
bo`ladigan ayrim xizmatlarni va xukukiy bazani ta`minlash vazifalarini zimmasiga 
oladi. Xukukiy bazani ta`minlash asosan iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi 
konunlar ishlab chikarishda va bu konunlarni bajarishni taminlash xamda nazorat 
kilishda namoyon bo`ladi. Davlat, shuningdek xalkaro munosabatlarni yo`lga 
ko`yib o`z tadbirkorlaring maxsulotlarini xorijiy mamlakatlarda sotishi uchun 
kulay sharoit yaratadi. Bunga ikki tomonlama soliqqa tortmaslik, boj to`lovlari 
bo`yicha o`zaro imtiyozlar berish, investitsiyalarni kafolatlash kabi masalalarda 
xukumatlararo kelishuvlar orkali erishiladi.