Backup of Uz Qabigi


Göy bııdaqları Yer btıdaqlan



Yüklə 3,95 Mb.
səhifə58/183
tarix02.01.2022
ölçüsü3,95 Mb.
#1162
növüDərslik
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   183
Göy bııdaqları Yer btıdaqlan

I

П

Ш

IV

V

Ağac

Od

Torpaq

Metal

Su




siçan







13




25




37




49







inək










14




26




38




50

Ш

pələng

51










15




27




39




IV

dovşan




52










16




28




40




ojdaha

41




53










17




29




VI

ilan




42




54










18




30

VII

at

31




43




55










19




VIII

qoyun




32




44




56










20

IX

meymnn

21




33




45




57













toyuq




22




34




46




58




10

XI

it







23




35




47




59




XII

donıız




12




24




36




48




60


Cədvəl 4.5.

Tsiklik çin təqvimi

Məsələn 1984-cü ilin dövrü təqvimdə hansı ilə uyğun gəl-diyini tapaq. 1984-ü 60-a böldükdə qalıq 4 alınır. Ondan 3 çıx-saq 1 qalır. Deməli, 1984-cü il dövrün 1-ci ilidir.

Birinci tsiklin birinci ili və ya dövrü eranın başlanğıcı ola-raq bizim eradan əvvəl 2637-ci il götürülüb. Bu əfsanəvi hökmdar Xuan Di-nin hakimiyyətə başladığı ildir.

Asanlıqla hesablamaq olar ki, 1983-cü il 77-ci dövrün axırıncı ilidir. 1984-cü ildən 78-ci dövr başlanır. 2003-cü il 78-ci dövrün 20-ci ilidir.


V FƏSİL
GÖY CİSİMLƏRİNİN KOORDİNATLÄRINI TƏHRİF EDƏN HADİSƏLƏR
Göy cisimlərinin müşahidələrdən alınmış koordinatlan onların həqiqi koordinatları deyil. Həqiqi koordinatlar bəzi hadisələr nəticəsində təhrif olunur. Göy cisimlərinin göy sferində həqi-qi yerini təyin etmək üçün bu hadisələ-rin təsiri nəzərə alınmalıdır. Bu fəsildə göy cisimlərinin koordinatldarını təhrif edən hadisələr və onlarla bağlı bəzi mə-sələlərlə tanış olacağıq.
§ 5.1. Atmosfer refraksiyası
Məlum olduğu kimi, Yer kürə si hava океаш, başqa sözlə atmosferlə əhatə olunmuşdur. Yer səthindən uzaqlaşdıqca at-mosferin sıxlığı azaldığından onun sındırma əmsalı da azalır. Ona görə göy cisimlərindən gələn işıq şüaları Yer atmosferin-dən keçir və Yerə çatana qədər atmosferdə dəfələrlə sınır. Mü-şahidəçi göy cismini Yer səthinə çatan son işıq şüası istiqamə-tində gördüyündən o bu göy cismini həqiqi yerində yox, baş-qa bir yerdə müşahidə edəcəkdir.

Göy cisimlərindən gələn işıq şüalarının Yer atmosfe-rində sınması nəticəsində onların həqiqi yerinin təhrif olunması hadisəsinə atmosfer refraksiyası və ya astronomik refraksiya deyilir.

İşıq şüaları sıxlığı az olan mühitdən sıxlığı çox olan mü-hitə keçdikdə sınaraq, sınma nöqtəsində səthə çəkilmiş nor-mala yaxınlaşır. Yer səthinə yaxınlaşdıqca atmosferin sıxlığı artdığından, göy cisimlərindən gələn şüalar həmişə eyni tərəfə sınacaqlar.

Sadəlik üçün fərz edək ki, şəkil 5.1 -də göstərildiyi kimi Yer atmosferi sındırma əmsalları n1, n2, nn və sıxlıqları uy-

ğun olaraq p'1, p'2, p'n olan müstəvi paralel qatlardan iba-

rətdir. Aydındır ki,
p'ı> p'2> Р'з> ...

olduğundan

n1 > n2 > n3 >...

olacaqdır.

Fərz edək ki, müşahidəçi Yerin səthində О nöqtəsindədir. Onda aydındır ki, zenit OZ istiqamətində olacaqdır. Atmosfer olmasaydı, О nöqtəsindəki müşahidəçi M göy cismini ОМ istiqamətində görərdi. Atmosferdə işıq şüalarının çoxqat sın
ması nəticəsində müşahidəçi onu Yer səthinə çatan şüa istiqa-mətində, yəni OM' istiqamətində görəcəkdir. Ona görə əslin-də z zenit məsafəsində olan göy cismi z' zenit məsafəsində gö-rünəcəkdir.
Göy cisimlərinin həqiqi ОМ və görünən ОМ' istiqa-mətləri arasındakı bucağa refraksiya bucağı deyilir.
§ 5.2. Atmosfer refraksiyasının üfüqi koordinatlara təsiri
Şəkil 5.1 - dən göründüyü kimi refraksiya bucağı göy cisminin həqiqi və görünən zenit məsafələrinin fərqinə bərabər-dir. Yəni,

p = z - z' (5.1)




Şəkil 5.1. Atmosfer refraksiyası
Şəkil 5.1- dən və (5.1) ifadəsindən gö-ründüyü kimi at-mosfer refraksiyası göy cisimlərinin zenit məsafəsini azaldır və ya hündürlüyünü artı-rır.

Düşən və sınan şüalar eyni müstəvidə yerləşdiyindən at-mosfer refraksiyası göy cisimlərinin azi-mutıma təsir etmir.

Atmosfer refrak-siyasının qiyməti Yer atmosferinin fiziki halından və göy ci


simlərinin zenit məsafəsindən asılıdır. Refraksiya aşağıdakı təqribi düsturla təyin olıma bilər:


p = 60".25

273°


760 273° +t°

• tgz',


(5.2)


burada P - atmosfer təzyiqi, to - Selsi şkalasında temperatur və z' - görünən zenit məsafəsidir. (5.2) - dən alırıq ki,

z' =0


oldıqda
olur, yəni göy cismi zenitdə olduqda refraksiya sıfır olur. Doğrudan da zenitdə olan göy cisimlərindən gələn şüalar at-mosferə normal istiqamətdə düşür. tşıq şüaları normal istiqa-mətdə düşdükdə sınma bücağı sıfır olur, başqa sözlə şüalar sınmır. Yenə (5.2) - dən göründüyü kimi z'® 90o olduqda
olur, yəni göy cismi üfüqdə olduqda refraksiya sonsuzluq olur. Müşahidələr isə göstərir ki, z' = 90o olduqda
olur. Deməli (5.2) ifadəsi böyük zenit məsafələrində ödənil-mir. Bu düstur yalnız

z'£70o

olan hallar üçün doğrudur.

Beləliklə, atmosfer refraksiyası göy cisimlərinin zenit mə-safəsini azaldır (hündürlüyünü artırır), azimutuna isə təsir et-mir.




§ 5.3. Atmosfer refraksiyasının ekvatorial koordinatlara təsiri

Göy cisminin göy sferində həqiqi yerini şəkil 5.2 - dəki kimi M ilə göstərək. Onda bu göy cisminin hündürlük dairəsi ZMZ', meyl dairəsi PMP' olar. tndi fərz edək ki, refraksiya-nın təsiri ilə onun hündürlüyü artmış və M ' görünən vəziyyə-tindədir. O zaman görünən hündürlük dairəsi ZM ' Z ' və görü-nən meyl dairəsi PM P olar.



Şdkil 5.2. Atmosfer refraksiyasımn göy

Şəkildən göründüyü kimi M göy cisminin həqiqi və görü-nən zenit məsafələri

z= uZM, z ' = uZM '.

Şəkildən aydın görün-düyü kimi

z ' = z - uMM '.

Yəni,


z > z ' və ya h < h '.

Yenə həmin şəkil 5.2.-dən göründüyü kimi M göy cisminin həqiqi və görünən



cisimlərinin ekvatorial koordinatlarına təsiri ekvatorial koordinatları

oim= ugK ' , 5m= uK ' M;

a,® uyK"= ugK'+uK' K"=oim+Aa (5.5)



Sm= uK"M '= uK' M+A5=5m+A5 (5.6)
kimi olar. Burada Aa > 0 və AS > 0 olduğundan

olar, yəni atmosfer refraksiyası göy cisimlərinin düz doğuşu




nu və meylini artırır.

Nəhayət onu da qeyd edək ki, şəkil 5.2 - dən göründüyü kimi refraksiya göy cisimlərinin saat bucağını azaldır. Göy cismi kulminasiyada olduqda isə ona təsir etmir.



Yüklə 3,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   183




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin