Baholash ishi va investitsiyalar

Noaniqlik
Risk
Yo’qotish 
ma’lumotlarning etarli 
emasligi, aniq emasligi, 
tasodifiy va qarshi 
harakat
noaniqlik bilan bog’liq 
yo’qotishlar 
ehtimollari va 
imkoniyatlari 
noaniqlik sharoitida risk voqeasi sodir 
bo’lishi bilan bog’liq yo’qotishlar, 
zararlar, masalan, daromadning to’liq 
olinmasligi, harajatning oshishi, atrof-
muhitdagi yo’qotishlar 

---

18 
asoslangan koordinatalar usuli asosida algebraik vositalar bilan o’rganiladi. 
Analitik usullarning asosiy g’oyasi R.Dekartning “Geometriya” (1637 y.) 
kitobida birinchi marta to’la bayon etilgan. Tahlil qilishning analitik usullarining 
taraqqiyotiga yana P.Verma, G.Leybnits, I.Nyuton, L.Eyler katta hissa 
qo’shganlar
18
.
Investitsiya risklarini tahlil qilishda analitik va sintetik so’zlari analiz va 
sintez so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, yunoncha – “analysis” ajratish va 
“synthesis” – birlashtirish, degan ma’nolarni anglatadi. Bu usullar investitsiya 
risklarini baholash jarayonida ishlatiladigan, o’zaro chambarchas bog’langan 
tekshirish usullaridir. Analitik fikran yoki amalda narsa va hodisani tarkibiy 
bo’laklarga bo’lish, sintez esa mazkur bo’laklarni fikran yoki amalda bir butun 
qilib birlashtirish, narsani yaxlit holda tadqiq etishdir. Investitsiya risklarini 
analitik usul bilan baholashda risklarni baholash usullarini tarkibiy qismlarga 
ajratiladi. Lekin ushbu usul yordamidagina ularni to’la bilish mumkin emas, 
binobarin uni sintez bilan to’ldirish zarur. Sintetik usul analitik usul natijalariga 
tayangan holda baholash usullarini bir butun qilib birlashtiradi.
Investitsiya risklarini baholashning analitik va sintetik usullari o’zaro 
bog’liq bo’lib, analitik usulsiz, sitetik usulni chuqur bilib bermaydi, binobarin, 
investitsiya risklarini yaxlit tahlil qilish imkonini bermaydi. Ayni vaqtda sintez 
vositasida yakunlanmagan analiz ham etarli emas. Investitsiya risklarini sintetik 
usulda baholashning mohiyati shundaki, sintez oddiyroq usullardan murakkab 
usullarga qarab borishni, tahlil qilishni anglatadi. 
Investitsiya loyihalarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini hal 
etishda analitik va sintetik usullar asosiy o’rinni egallaydi. Bunday tahlil asosida 
loyiha yuzasidan mumkin bo’lgan barcha yo’qotishlar o’rganilib, ularning oldini 
olish yoki tegishli vaziyatlarda ularni benuqson hal etish yoki pasaytirish 
choralari ishlab chiqiladi. Riskdan keladigan yo’qotishlarni kamaytirish yoki 
barham toptirish va ular bilan bog’liq salbiy oqibatlarni kamaytirish usullarini 
taklif etish uchun, eng avvalo, risklarning vujudga kelishiga imkon beruvchi 
18
O’zbekiston Milliy entsiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. – Toshkent. 2000. 304-bet. 

---

19 
omillarni aniqlash, ularning ahamiyatini baholash, ya’ni “risk tahlili” deb 
nomlanuvchi ishni bajarish lozim bo’ladi. 
Analitik va sintetik usullarda risk tahlilining maqsadi investorga 
investitsiya loyihasini amalga oshirishda qatnashishning maqsadga muvofiqligi 
to’g’risidagi qarorlarni qabul qilish va mumkin bo’lgan moliyaviy 
yo’qotishlardan himoyalanish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun 
kerakli ma’lumotlarni taqdim qilishdan iborat. Shunga ko’ra, risk tahlilini 
loyihaning barcha ishtirokchilari mustaqil tarzda olib borishlari maqsadga 
muvofiqdir. Risk tahlili investitsion loyihaning barcha ishtirokchilari – 
buyurtmachilar, 
pudratchilar, 
bank, 
sug’urta 
kompaniyalari, 
lizing 
kompaniyalari, mol etkazib beruvchilar tomonidan amalga oshirilishi lozim. 
Analitik va sintetik usullar tahlili, odatda, bir-birini to’ldiruvchi ikki turga, 
ya’ni:
- risk turlarini, uni vujudga keltiruvchi omillarni va risklarni pasaytirish 
bo’yicha tashkiliy chora-tadbirlarni aniqlash maqsadini ko’zlovchi sifat tahlili;
- loyiha risklarini sondagi ifodasini loyiha ko’rsatkichlari orqali hisoblash 
imkonini beruvchi miqdoriy tahlilga bo’linadi. 
Risklarni tahlil qilish va baholashdan maqsad loyihaga ta’sir etuvchi risk 
turlarini aniqlab, ularni pasaytirish chora-tadbirlarini va usullarini qo’llashdan 
iboratdir. 
Analitik va sintetik usullar asosida risklarni baholash deganda risk 
darajasini sifat va miqdor jihatdan aniqlash tushuniladi. Risklarni pasaytirish 
usullari turlicha bo’lib, ular risk turiga va risk guruhiga qarab tanlanadi.
Umuman olganda, risklarni aniqlash - sifat tahliliga; risklarni baholash - 
miqdor tahliliga taalluqlidir. 
Risk 
tahlilining 
ahamiyati 
investitsiya 
loyihasining 
salohiyatli 
ishtirokchisiga, investorlarga loyihani maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirish 
haqidagi qarorlarini qabul qilishi uchun zaruriy ma’lumotlarni berishi bilan 
izohlanadi. 

---

20 
Risklarni aniqlash va boshqarish uchun uni keltirib chiqaruvchi tashqi 
omillarni (moddiy resurslarga bo’lgan narxning tebranishi, iqtisodiy o’sish va 
kelgusida mahsulotga bo’lgan talabning o’sishi, inflyatsiya, bank foiz 
stavkasining o’zgarishi, texnologiyaning rivojlanishi, siyosiy holat, iqtisodiy 
siyosat, shu jumladan, soliq siyosati, ekologik qonunchilik, tabiiy omillar va 
boshq.) hamda ichki omillarni (loyihalashtirilayotgan ob’ektning qurilish 
grafigi, joriy va ekspluatatsion harajatlar, ishlab chiqarish quvvatlarining 
o’zlashtirilishi va boshq.) inobatga olish lozim bo’ladi.