Bekketə salam natiq Məmmədli Bakı 2017 Redaktor: Fuad Babayev Korrektor: Təvəkkül Dadaşov Səhifələnmə və dizayn: Elviz İsmayilov Annotasiya

BEKKETƏ SALAM

77
rinin  ardınca  heydən  düşmüş  qocalarla  üzləşəcəyini 
təsəvvür  eləməzdi.  Hər  halda  onun  bütün  ömrü  boyu 
yol gəldiyi, yuxularında min kəs, milyon kəs gülə-gülə 
kandarından  içəri  adlamağa  cəhd  göstərdiyi  qapıda  nə 
soyuqluq vardı, nə də qocalıq, hər şey əksinə, təravətli 
və təptəzə görünürdü. “Yəqin bunlar texniki işçilərdi”, 
-düşünərək özünə ürək-dirək verdi.
Qarı bir xeyli “hım”ıldayıb dəstəyi yerinə qoysa da, 
başı elə əvvəlki kimi yırğalanırdı. Masanın üstündə qa-
laqlanmış vərəqləri nəsə o tərəf, bu tərəfə edəndə onun 
tək başının deyil, əllərinin də əməllicə titrədiyi gözün-
dən yayınmadı. “Zavallı… Bunun lap ələyi ələnib ki… 
Açıq-aşkar parkinsondu. Görəsən, bu yaşda ixtiyar in-
sanları işləməyə sövq edən hansı qüvvədi? Bəlkə özlə-
ri  əl  çəkmirlər?  Müdirin  otağının  qabağında  saatlarca 
oturasan, bir tərəfdən də ardı-arası kəsilməyən telefon 
zəngləri. Dəhşət… görəsən bu müdirə çayı necə aparır? 
Bunun özünə çay verən lazımdı” -o bunları düşündükcə 
qarının soyuqluğunu, sifətində donan qəzəbini anlama-
ğa və ona yazığı gəlməyə başladı.
- Sən, -qarı yavaşdan sözə başladı – belə işi özün istə-
misən?
Çox qəribə idi, indi fikir verdi ki, qarının səsi qətiy-
yən yaşına və sifətinin ifadələrinə uyğun gəlmirdi. Hə-
lim və cavan qızların səsini xatırladırdı. 
- Hə, əlbəttə öz qərarımdı. Mən bunu arzulamışam.
- Arzulamısan? Maraqlıdı, bizim dövrün qızları nəsə 

78
arzulaya da bilir? Şükür sənə, İlahi, deməli hələ hər şey 
əldən getməyib. 
Qarının nəyə eyham vurduğunu anlamasa da, sadəcə, 
qımışaraq çiyinlərini çəkməklə kifayətləndi.
- Arzulamaq – qarı davam elədi, -məgər indi gənclər 
nəsə arzulaya bilirlər? Facebook, seriallar sizə nəsə ar-
zulamağa icazə verirmi yəni?
Yenidən telefon səsləndi. “Bəli, burdadı. Hə, bir az 
tez gəlib. Baş üstə” deyib dəstəyi asdı. “Keç içəri, səni 
çağırır” deyərək müdirin kabinetinə işarə elədi.
Alnında kəskin qırışlar yer eləmiş, çal saçlı, beli azca 
donqarlaşmış kişi bir xeyli onu süzərək, bacardıqca nə-
vaziş  qatdığı  həlim  səslə  “yəqin  məni  tanıdınız”  deyə 
soruşdu.
- Yox. Oy, bağışlayın yaxşı çıxmadı. Nəsə xatırlaya 
bilmirəm. 
- Hm… bəs bizim qəzeti oxumursan?
- Niyə ki... demək olar bütün nömrələrini…
-  Bəs  hər  dəfə  beşinci  səhifəyə  baxanda  mənim 
köşəmə diqqət yetirməmisən?
- Axı onları cavan bir oğlan yazır…
- Həmən oğlan mənəm də. Cavanlıq şəklimdi. Hər nə 
olsa “Gənclər qəzeti”ndə işləyirik axı. Deyirsən yəni elə 
çox dəyişmişəm. Eh!..
Kişi elə ah çəkdi ki, sanki təzəcə qaysaq bağlamaq 
istəyən yarasına neştər vurdular. Bəlkə də pərtliyini giz-
lətmək üçün əvvəlcə eynəyini çıxarıb çal saçlarını sığal-

79
ladı, sonra dinməzcə pəncərənin önünə keçib dayandı. 
Alaqaranlıq otağa xəsisliklə düşən gün işığında tükləri 
seyrəlmiş başının ortası meşə talası kimi ağarırdı. Uzun 
illər başıaşağı yazdığı yazıların yöndəmsiz nişanı kimi 
özündən xəbərsiz kürəyində yer eləmiş donqar indi pen-
cəyinin altında gizlənmiş təpəyə oxşayırdı. Tutaq ki, lap 
möcüzə baş versəydi, həmin köşədəki cavan oğlan za-
manı Allah bilir neçə on illik qabağa çəkərək bu qapıdan 
içəri  adlayıb  pəncərə  önündəki  sual  işarəsinə  oxşayan 
insan siluetinin özününkü olduğuna inanardımı görəsən? 
Araya ağır və cansıxıcı sükut çökmüşdü. Bir tərəfdən 
adamı səbirsizləşdirən, əsəblərini tarıma çəkən mənasız 
səssizliyi pozmaq, o biri tərəfdən deyəsən, xoşluqla pən-
cərənin qənşərindən çəkilmək istəməyən qocaya təskin-
lik üçün nəsə uydurmaq lazım idi.
- Gözləriniz… gözləriniz dəyişməyib…
- Hə… Necə dedin?
- Gözlərinizdən tanıdım.
Baş redaktor elə bu sözlərə bəndmiş kimi cəld yaxın-
laşıb qızla üzbəüz oturdu.
- Qəzet işi ömür yeyəndi də -deyib, sözə başladı -, 
vaxtın damarını tutmaq olmur. Bir də başını qaldırırsan, 
budu ey, karvanın gedib. Hər gün sıfırdan başlayırıq. Bu 
otuz  ildə  bilirsən  nə  qədər  sıfırdan  başlamışam.  Təx-
minən hər dəfə ölüb-dirilməyə oxşayır. Gözünü qorxut-
muram ki? 
- Yox, mən qorxmuram, yazmağa həvəsliyəm. 

80
- Ah  yazmaq…  Bizi  hamıdan  fərqləndirən,  bizi  la-
zımlı  edən  yeganə  məşğuliyyətdi  bu.  Nədən  yazmaq 
istəyirsən, debütünü hansı mövzuda edəcəksən?
- Siyasətdə...
- Nədən!?
- Siyasətdən, illah da daxili siyasətdən.
Baş  redaktor  ayağa  qalxıb  cəld  öz  yerinə,  masanın 
başına  keçdi.  O,  üzbəüz  oturub,  söhbət  edəndə  günü-
nü  görüb,  ömrünü  sürmüş,  istiqanlı  qocaya  oxşayırdı, 
iri dördkünc masasının arxasına keçən kimi isə zəhm-
li,  ağır-batman  bürokrata  çevrildi.  Əllərini  masanın 
üstündə çarpazlayıb bir xeyli kirimişcə dayandı, sonra 
qolundakı  saata  baxıb  ağır-ağır  başını  buladı.  Adətən 
belə jesti qarşısındakı adama vaxtın bitdiyini, bezdirici 
söhbəti kəsib getmək lazım gəldiyini başa salmaq üçün 
edirlər. Təbii ki, qız da bunu anlamamış deyildi. Amma 
hələ başlanmamış söhbəti necə yarıda saxlayıb getmək 
olardı? 
-  Bizim  qəzet  “Gənclər  qəzeti”dir,  bilirsən? Ağlını 
başqa qəzetlərə vermə. Biz onların tayı deyilik. Bizim öz 
mövzularımız var və illərdir onlardan yazırıq. Məsələn, 
mən  istərdim  ki,  sən  debütünü  teatrla  edəsən.  Bəxtin-
dən bu axşam Gənclər Teatrında maraqlı bir tamaşa var, 
Bekketin  əsəridi.  Resenziya  yaza  bilərsən?  İnandırım 
səni, buna həm böyük ehtiyacımız var, həm də çox ak-
tualdı. Sənə düzünü deyəcəm, əslinə qalsa, bizim teatr-
dan yazan əməkdaşımız xeyli olar dekretə çıxıb. Bir də 

81
məsələnin  maddi  tərəfi  də  var  axı,  teatrdan  yazanlara 
yaxşı qonorar veririk. Nə deyirsən?
Ürəyinə  dammışdı  ki,  dilinin  ucunda  düyünlənmiş 
“yox”  onun  başlanmamış  karyerasının,  boy  göstərmə-
miş arzularının birinci və axrıncı “yox”una çevriləcəkdi. 
Teatrdan yazmaq – heç vaxt bunu arzulamamışdı. On-
suz da hamı bundan yazırdı: bütün qəzetlərin səhifələ-
ri artistlərin iri planda şəkilləri ilə dolu olardı, radioda 
onların səsi gəlir, televiziyalar onları göstərir, saytlar da 
onlara işləyirdi. Onun içində baş qaldıran yazmaq ehti-
rası tamam başqa hədəfləri -heç kimin girişməyə cəhd 
göstərmədiyi mövzulara işıq salmağı gözaltı eləmişdi. 
-  Nə  çox  fikirləşdin,  –  baş  redaktor  dilləndi  –  mən 
sənə  olduqca  vacib,  günümüzlə  səsləşən,  aktual  möv-
zu təklif edirəm. Başa düşürəm, birbaşa teatr kimi canlı 
sənətdən yazmağın çətin olacaq. Heç özünü qorxutma, 
biz sənə yol göstərərik, redaktə edərik, məsləhət verərik. 
- Sizə elə gəlir ki, siyasət teatrdan maraqsızdır? – qız 
nəhayət dilləndi. Bu sualı necə formalaşdırdı, necə dilə 
gətirdi, özü də məəttəl qaldı. Bu, əslində “yox”un mədə-
ni və şəraitə uyğun daha yumşaq forması idi.
- Mən elə düşünmürəm, – redaktor sözləri hiss olu-
nacaq dərəcədə ehtiyatla seçə-seçə danışmağa başladı, 
– bizə lazım olanını dedim. Qəzet əslində çox şeydən, 
daha doğrusu, hər şeydən yazmalıdır.
- Çox gözəl, elə mən də onu istəyirəm. Hər şeydən 
yazmaq yaxşıdı. Mən sizin bütün saylarınızı oxuyuram, 

82
amma siyasət yazılarına heç vaxt rast gəlməmişəm. Ona 
görə istərdim ki, özümü bunda sınayım. Əgər siyasətdən 
yazan müxbiriniz dekretə çıxıbsa…
-  Nə  danışırsan?  Bizdə  adını  çəkdiyiniz  işlə  kişilər 
məşğul olur. Yaxşı, görürəm birdən-birə teatra girişməyə 
ürək eləmirsən, onda sirkdən yaz. Bəlkə də ilk baxışda 
sənə nəsə yüngül mövzu kimi görünə bilər, amma mə-
suliyyətlidir, maraqlıdır. Bax, şəhərimizə Moskva sirki 
qonaq  gəlib,  çox  qeyri-adi  hadisədi.  Moskva  sirkinin 
akrobatları, klounları, atları, itləri, hələ pələnglərini de-
mirəm.  Ruslar  dünyanın  ən  qorxulu  heyvanlarını,  ən 
ramedilməz vəhşilərini əhliləşdirib əl quzusuna döndər-
məyi bacarırlar. Bəs buna nə deyirsən?
- Məgər Moskva sirki birinci dəfədir bizə qonaq gə-
lir? Həm də onlar heç qonaq da deyillər, hamı yaxşı bilir 
ki, bizim şəhərin sirki yalnız moskvalılar gələndə işlə-
yir... 
- Əşi, bu gənclərə söz çatdırmaq olmur da. A qızım, 
sən bizim qəzetdə işləmək, çörəkpulu qazanmaq istəyir-
sən? 
- Əlbəttə, mən bunu arzulamışam. 
- Ay sağ ol, mən də sənin arzularına yaşıl işıq yandırı-
ram. Qız uşağısan, ağıllı ol, bığlı-saqqallı kişilərin giriş-
mədiyi işlərlə niyə başını ağrıdırsan? Əziz balam, bizə 
sağlam gənclik lazımdı, məni düzgün başa düş, sağlam!
- Mən qəzeti başqa cür təsəvvür edirdim.
-  Eh  təsəvvürlər,  arzular…  Elə  bilirsən  sən  təksən. 

83
Biz sənin arzuladığın yolu çoxdan, düz otuz il bundan 
qabaq keçmişik. Həm də mövzuları biz özümüz müəy-
yənləşdirmirik ki. Oxucular belə istəyir. Bizim oxucula-
ra iki şey lazımdır: teatr və sirk. İndi özün seç!
- Bəlkə bir cəhd eləyim…
- Teatramı?
- Yox, siyasətə. Alınmasa keçərəm sirkə.
- Yaman prinsipial qızsan, bu, yaxşı keyfiyyətdi. Bi-
zim zamanlarda, lap elə bizim özümüzdə də çatışmayan 
əsas cəhətdi. Təəssüf ki, bunu hər yaşda qoruyub saxla-
maq olmur. Sonralar sən özün də bunu başa düşəcəksən, 
mənsə çox yaxşı bilirəm, bizim adamların prinsipiallığı 
bir atımlıq barıtdı. Ruhdan salmaq istəmirəm, amma sə-
nin  də  barıtının  qurtaran  vaxtı  olacaq.  Əgər  belə  israr 
edirsənsə,  onda  dediyin  mövzuda  müsahibə  götür.  Ən 
xatasızı budu – başqasının fikirlərini yazırsan. Açığı bil-
mirəm müsahibə götürməyə münasib adam tapacaqsan 
ya yox… Kimdən başlamaq istərdin?
- Partiya sədrindən, – qız sevincək dilləndi. 
Özünü  o  yerə  qoymasa  da,  redaktorun  içində  bir-
dən-birə baş qaldıran iki sual məngənə kimi onu hər trəfdən 
sıxmağa başladı. Bəlkə bu dikbaş qızcığazı bura öyrədib 
göndəriblər, bəlkə o, heç də göründüyü kimi, sadəlövh 
deyil.  Əgər  yenə  də  “yox”  desə  bunu  əsaslandırmaq 
üçün uzun-uzadı, özü də yerli-yataqlı izahat vermək la-
zım gələcəkdi. Aman Allah, bəlkə... sirindən-sifətindən 
tərslik  tökülən  bu  uşağın  cibində  bayaqdan  bəri  onun 

84
bütün danışdıqlarını yazan diktofon işləyir və indi verə-
cəyi cavab da otuz illik karyerasının üstündən yekə, həm 
də birdəfəlik xətt çəkə bilərdi! Baş redaktor həyəcanını 
və əsəbini gizlətmək üçün baxışlarını kabinetində bütün 
əşyaların  üzərində  gəzdirir,  bircə  qarşısındakı  qızcığa-
zın üzünə baxmağa ürək eləmirdi. Bayaqdan bəri dediyi 
sözləri  yadına  salıb,  tələsik  saf-çürük  etməyə  başladı: 
əvvəlcə qəzetçilikdən, sonra teatrdan, sonra sirkdən da-
nışmışdı,  lap  axırda  prinsipiallıq  haqda  nəsə  demişdi. 
“Bizim adamlarda prinsipiallıq bir atımlıq barıtdı”, lənət 
şeytana, gərək belə deməyəydim. Soruşmazlarmı “niyə 
bizim adamlar haqda belə düşünürsən”, “prinsipial olub 
nə qələt eləmək istəyirsən, məqsədin nədi” -lənət şey-
tana, axı, niyə belə dedim, adicə uşağın qabağında sa-
yıqlığımı əldən verdim. Əgər soruşan olsa deyərəm ki, 
hissə qapılmışdım, elə-belə ağzımdan çıxıb. Yəni məni, 
otuz  ilin  qələm  fəhləsini  bir  uşağın  ayağına  verərlər? 
O, bayaqdan bəri danışdıqlarını sərf-nəzər eləyəndə bir 
şeyə sevindi ki, yaxşı ki, bircə dəfə də olsun ağzından 
“siyasət” kəlməsi çıxarmayıb. İndi qalırdı bu tərs qızın 
sualına  zərərsiz  cavab  tapıb,  yola  vermək.  Bəli,  məhz 
yola vermək, otuz il boyunca olduğu kimi. 
-  Lap  yaxşı,  hansı  partiya  sədrindən  istəsən  müsa-
hibə götürə bilərsən, gözəl seçimdi. Təbrik edirəm, lap 
ürəkdən təbrik edirəm. Əlbəttə, bunu elə mən özüm də 
deyəcəkdim, çoxdandı bizim qəzetdə müsahibə getmir. 
Xahiş edirəm, dərhal işə başlayın – o, bu sözləri bayaqkı 

85
danışığından fərqli tərzdə, hamının, hətta qapının o ta-
yındakı qoca katibəsinin də eşidəcəyi dərəcədə ucadan 
söylədi.
Qızın  sifətinə  baş  vurduğu  döyüşdə  özünün  qəti 
qələbəsinə şəksiz-şübhəsiz əmin olan sərkərdələrsayaq 
təbəssüm qondu. O, etimada görə təşəkkürünü bildirib 
kabinetdən çıxmaq istəyərkən redaktor yenidən dilləndi.
- A qızım, -masanın üstündəki dəvətnaməni ona uza-
dıb dedi, -hər ehtimala qarşı bunu götür. Axşamkı teat-
radı.  Vallah  yaxşı  tamaşadı.  Bekketin  əsəridi.  Meylin 
çəksə  gedib  baxarsan,  həvəsin  olsa  yazarsan  da.  Sənə 
uğurlar, mənim balam, “Gənclər qəzeti”nə xoş gəldin.
Sevincək pillələri aşağı enəndə yadına düşdü ki, qoca 
katibəylə xudahafizləşmədi. Axı deyəsən qarı da yerində 
yox idi. Giriş qapısının ağzındakı arakəsmədə oturan kişi 
isə əməllicə mürgü vururdu. Quruca “hələlik” kəlməsinə 
görə onu oyatmağa dəyməzdi. Onsuz da indən sonra hər 
gün qarşılaşacaq, salamlaşıb, sağollaşacaqdılar. Redak-
siya  yerləşən  binanın  birinci  mərtəbəsini  başdanbaşa 
tutmuş qadın geyimləri mağazasının parlaq vitrinlərinə 
baxa-baxa tini sola buruldu. Hara getdiyini gözəl bilirdi, 
küçənin  axırında  bir  vaxtlar  ölkənin  taleyində  mühüm 
rol  oynamış  partiyanın  qərargahı  yerləşirdi.  Nədənsə 
ona  elə  gəlirdi  ki,  debütünü  məhz  buradan  başlamalı, 
gecələr dönə-dönə özünə verib cavabını tapa bilmədiyi 
sualları sədrin başı üzərindən yağış kimi yağdırmalı idi. 
Partiya qərargahının əsas girişində futbol və at yarış-

86
larına mərc qoyanlar üçün məntəqə açıldığından binaya 
həyət  tərəfdəki  balaca  alaqapıdan  girmək  istəyirdi  ki, 
arxadan kiminsə qalın, xırıltılı bir səslə onu hayladığını 
duydu. Alaqapının yan tərəfində qabağında iri tum kisəsi 
yerdə  bardaş  qurub  oturan  girdəsifət  yaşlı  qadın  onun 
nə axtardığını eşidincə partiya üzvlərinin bir nəfər kimi 
Moskva sirkinə baxmağa getdiyini söylədi. Qız əvvəl-
cə tumsatana əhəmiyyət vermək istəməsə də, əlahəzrət 
fakt göz önündəydi: partiyanın həyətə açılan qapısının 
ağzındakı yekə qıfıl hər hansı şübhəyə əlyeri qoymurdu.
Yadına saldı ki, burdan iki tin aralıda bir yox, iki səd-
ri olan başqa bir partiyanın qərargahı yerləşir. Həmsədrli 
partiyanın adı yazılmış iri lövhənin aşağısında zirzəmiyə 
düşmək  üçün  ox  işarəsi  qoyulmuşdu.  Oxun  göstərdiyi 
səmtlə aşağıya enəndə buranın alaqaranlıq, adamın bur-
nunu göynədən rütubətli, bir qədər də dəhşət filmlərini 
xatırladan yer olduğunu gördü. Zirzəminin ortası tama-
milə boşaldılmış, stulları adambaşı hesablanıbmış kimi 
kənardan bir cərgədə düzmüşdülər. Boş, alaqaranlıq sa-
lonun ortasına kimi irəlilədi.
- Nə lazımdı? – qaranlıqdan səs gəldi. 
- Mən… mən jurnalistəm…
- Jurnalist? Burda nə axtarırsan? – qaranlıqdakı səs 
yaxına gəlib qızla göz-gözə dayandı. Bu, yaşı altmış beş, 
yetmiş arasını döyəcləyən balacaboy, keçəl kişi idi. O, 
sualı bir də təkrar etdi. 
- Həmsədrlərdən müsahibə götürmək istəyirəm.

87
- Niyə? – kişi təəccüblə soruşdu.
- Suallarım var, cavabını yazıb qəzetə verəcəm. 
-  Niyə?  –  Deyəsən  qocanın  tərs  damarı  tutmuşdu. 
Qıza  elə  gəldi  ki,  nə  soruşursa  soruşsun,  o,  elə  hey 
“niyə” deyib dayanacaqdı.
- Bəs buranın adamları hardadı?
- İməciliyə gediblər. Adını da jurnalist qoymusan xə-
bərin  yoxdu?  Bizimkilər  Moskva  prospektini  abadlaş-
dırırlar,  ağac  əkirlər,  qazonları  sulayırlar.  Həmsədrləri 
tapmaq istəsən həftənin cüt günləri iməciliyə get.
- Bəs tək günləri?
- Tək günləri burda rus sektorunun uşaqlarına milli 
rəqslər öyrədirlər. Bir azdan gələcəklər, istəsən onlardan 
da müsahibə ala bilərsən…
Boğunuq,  alaqaranlıq  zirzəmiyə  necə  anlaşılmaz 
hisslərlə  düşmüşdüsə,  eləcə  də  oradan  çıxdı.  Hələ  də 
təslim  olmaq  istəmirdi,  məyusluqdan  yaxa  qurtarmaq 
üçün üz tutacağı sonuncu ünvana – bloklara qoşulma-
yanların partiyasının qərargahına tərəf cumdu. Hərçənd 
ki,  bu  partiya  haqqında  çox  az  məlumatı  vardı,  onlar 
yalnız  seçkidən-seçkiyə  boy  göstərir,  sədrləri  mandat 
alan  kimi  səslərini  içlərinə  salıb  heç  yerdə  görünmür, 
heç kimlə dinib-danışmırdılar. Dillərində əzbər olan bir 
sözü təkrar eləməkdən zövq alardılar – “biz bloklara qo-
şulmuruq”. Elə partiyanın binası da üzvlərinin xarakte-
rinin göstəricisi kimi şəhərin böyük parkının kənarında 
tənha  monastıra  oxşayırdı.  O,  tərəddüdlər  içində  bura 

88
gəlsə də, binanın ətrafında xeyli avtomobilin dayandı-
ğını  və  insanların  tələm-tələsik  ora-bura  vurnuxduqla-
rını görüb sevincəyə düşdü. Yəqin sədr içəridədir, ya da 
İdarə Heyətinin iclasıdır, – deyə düşündü. Sual vermək 
istəyən jurnalist üçün bundan yaxşı fürsət ola bilməzdi. 
Rastına çıxan elə birinci şəxs də həqiqətən binada möh-
təşəm bir tədbirə hazırlıq getdiyini təsdiqlədi. Müsahibə 
üçün gəldiyini eşidəndəysə adam gülməkdən özünü zor-
la saxladı. “Nə partiya canım, bura ancaq seçkilər yaxın-
laşanda partiya olur, qalan vaxtları “xeyir-şər” evi kimi 
işlədirik. Elə indi də hörmətli bir kişinin cümə axşamına 
hazırlaşırıq”, -dedi. 
“Bəs  bloklara  qoşulmayanları  hardan  tapmaq  olar” 
sualını  verməyə  də  lüzum  qalmadı…  “Yəqin  indi  se-
çicilərinə Moskva konfetləri paylayırlar. Yaxşı olar ki, 
seçki vaxtı gələsiniz” -adam yarızarafat, yarıciddi qımı-
şa-qımışa əlavə elədi.
Artıq  yaxasını  məyusluqdan  qurtarmağın  yeri  yox 
idi, indən belə nəyəsə cəhd eləmək də mənasız görünür-
dü – belə qismətin sadəcə bir adı vardı – məğlubiyyət. 
Əl bulamadığın işin, başlamadığın mübarizənin, sadəcə 
olaraq etmək istədiyin cəhdlərin məğlubiyyəti. 
Başını aşağı salıb addımlarını yeyinlətdikcə “Gənclər 
qəzeti”nin qoca  redaktorunun  sözləri  beynini  döyəclə-
yirdi: “Bizim oxuculara iki şey lazımdır: teatr və sirk. 
İndi özün seç!..”, “Qız uşağısan, ağıllı ol, bığlı-saqqal-
lı kişilərin girişmədiyi işlərlə niyə başını ağrıdırsan?”, 

89
“Qızım, hər ehtimala qarşı bu bileti götür. Vallah yaxşı 
tamaşadı…”
Başını qaldıranda özü də hiss eləmədən lap yaxınlı-
ğından keçdiyi Gənclər Teatrını gördü. Teatrın qarşısın-
dakı iri rəngli afişada “Samuel Bekett “Kreppin son lent 
yazısı” sözləri həkk olunmuşdu. Daha inadkarlıq göstər-
məyə, müqavimətə, tərəddüdlərə vaxt yox idi. Tamaşa-
nın başlamasına dəqiqələr qalırdı.
…işıqlar  söndü,  pərdələr  qalxdı.  Taqətdən  düşmüş 
qoca sıx tüstü-dumanın arasından çıxaraq düz səhnənin 
ortasında dayanıb, sınıq-salxaq maqnitofonunu işə sal-
dı…
İyul 2014

90
“Məni Gürcüstana əcəl aparır…” -, qoca bu sözləri 
deyəndə hamının loxması boğazında düyünləndi, elə bil 
qəfildən qulağımızın dibindən şapalaq vurdular. Yazıçı-
nın gözləri heyrətdən necə bərəldisə arağı qədəhinə yox, 
xiyar bankasına süzdü… 
***
Mən çox az şey istəyirdim, çox az. 
Hər  dəfə  mədəmin  ortasından  qığılcım  kimi  qalxıb 
bütün  bədənimi  titrədən  bu  hissin  öhdəsindən  iyirmi 
yaşına  kimi  birtəhər  gəlirdim.  Həmişə  içimdə  şimşək 
çaxanda özümü ələ almaq üçün abırlı şeylər haqqında 
düşünür, nəsə xalq mahnısı zümzümə edir, ya da pərəs-
tiş elədiyim xalq qəhrəmanlarının əfsanəvi döyüşlərini 
xatırlayırdım.  Etiraf  edim  ki,  əvvəllər  bunun  köməyi 
olurdu.  Amma  gecənin  bir  aləmində  televizorda  nəsə 
ayıb bir şey göstərsəydilər, ya da küçədə açıq-saçıq ge-
yinmiş zənən xeylağı yanımdan keçəndə qeyri-ixtiyari 
baxışlarım ona zillənsəydi vəssalam, həmin günü qanım 
gedirdi. Təbiəti ağır, həm çox həssas, həm də amansız 
idi o. Onun ucbatından fəsillərin içində ən zəhləm ge-
dəni vardısa, o da yay idi; parklarda, bulvarda, nə bilim 
şəhərimizin kolluqlarının dibində qolboyun oturanların 
əlindən elə yerlərlə gedirdim ki, gözüm onları görməsin. 
Bir balaca səhv içimi yandırıb-yaxan ildırımın düşmə-
sinə  bənd  idi.  Bu  cavan  yaşımda  belə  amansız  ağrıla-
TIFLIS YOLÇULARI

91
ra,  ağrısı  cəhənnəm  onun  dalınca  gələn  qanqaraçılığa, 
dilxorçuluğa tablaşmağa ürəyimin gücü çatmazdı. Axır 
vaxtlar özünü lap narkomanlar kimi aparırdı, aylar-illər 
dolandıqca o, da sərtləşir və aşağı dozaya reaksiya ver-
mir  -xalq  mahnıları  və  xalq  qəhrəmanlarını  vecinə  al-
mırdı. Mən də məcbur qalıb dozanı artırmalı olurdum 
-bu dəfə maarifçi ziyalılar, islahatçı şəxsiyyətlər, hətta 
inkvizisyada  yanan  parlaq  beyinlər  haqqında  düşünür-
düm. Amma… hiss edirdim ki, yoruluram, bundan artı-
ğına gücüm çatmır, yavaş-yavaş təslim olurdum. O, isə 
amansızcasına məni öz bildiyi səmtə, pis yola çəkirdi… 
Ömrümə qənim kəsilən o zülmkarın adı Əbu Tufan idi. 
Mən, zavallı mən isə çox az şey istəyirdim, çox az. 
***
-  Xətrinə  dəyməsin,  sən  millətin  düşmənisən!  Vaxt 
gələcək millət sənin üzünə tüpürəcək! İncimirsən ki?..
- Qətiyyən incimirəm, elə 37-ci ildə də belə edirdilər. 
Əsil yazıçı lazım gəlsə, öz xalqına qarşı da müxalifətdə 
dayanmağı  bacarmalıdı. Axundov  da  belə  edib,  Mirzə 
Cəlil də. Mən də belə edəcəm. 
- Vallah sənin başın xarabdı! At təpib sənin başına! 
Ə, sən əməlli-başlı satqınsan e... Çörəyin yeyib, hava-
sını udduğun bu torpağın üstündə gəzirsən, hələ üstəlik 
rişxənd də edəsən, öz millətinə qara yaxasan. Sən Allah 
bağışla, amma bunun adına zatıqırıqlıq deyirlər.
- İncimirəm, əsla. Kefin istəyən qədər söyə və təhqir 

92
edə bilərsən. Yadından çıxarma ki, polemika vaxtı sö-
yüşə  yalnız  deməyə  söz  tapmayan  dayaz  düşüncəli 
adamlar  əl  atırlar.  Mən  öz  gücümə  bələdəm.  Bilirəm 
mənim sözüm yaşayacaq. İndiki zamanda axırıma çıxa 
bilərlər, gələcək zaman isə mənimdir.
- Axı sənin yazmaq istədiyin ağ yalandı! Əşi, vallah 
belə hoqqa olmayıb. Hələ milləti borclu çıxardırsan? Elə 
bilirsən sənə Mirzə Cəlil deyəcəklər. Ay dedilər ha. Hər 
dədəsi kor olana Koroğlu deməzlər.
- Heç deməsinlər də. Mənim öz həqiqətim var. Dün-
yanın nəbzini tutmağı bacarmaq lazımdı. Onun üçün bu 
günə qalmışıq ki, dünya bir tərəfə gedir, biz başqa tərəfə. 
Kələfin ucunu itirmişik, xəbərin olsun, özü də günaha 
ellikcə batmışıq, ellikcə də altını çəkəcəyik. 
-  Dünya?  Hansı  dünyadan  danışırsan?  Haqsız  dün-
yadı o, şərəfsizdi! Neçə sifəti var bilinmir. BMT-nin 4 
dənə qətnaməsi qalıb havada baxan yoxdu. Bəs hanı bu 
dünyanın ədaləti? Hardadı? Bu dünyanın ədaləti harın 
pişikdi, kim yalını artıq eləsə, onun da ayağının altında 
miyoldayacaq. 
-  İkimiz  də  eyni  şeydən  danışırıq  –  ədalətdən!  Bəs 
bizim özümüzün dünyası necə, ədalətdirmi? Doğrudan-
mı  biz  bir  ananın  övladlarıyıq?  Bəs  onda  niyə  bekara 
qabağa çıxanımızın arxasınca vedrə bağlayırıq? Barma-
ğını  qatlayıb  sovet  hökuməti  dağılandan  üzü  bəri  təzə 
yetişmiş heç olmasa on nəfər fikir adamının adını saya 
bilərsənmi?  Saya  bilmərsən  axı.  Çünki  şəxsiyyət  mal 

93
deyil ki, idxal olunsun, o, gərək millətin öz materialın-
dan düzələ.
- Əşi, sən Allah uzaq yola çıxmışıq, başımızı duman-
landırma. Kor-kor, gör-gör sənin fikirlərin xatalıdı. Sən 
anti-millisən!  Mən  də  deyirəm  düz  yola  gəl.  Yazığım 
gəlir sənə, ürəyim yanır, hərnədə olsa eloğluyuq. Ətini 
yesəm, sümüyünü atmaram. Bir suyu da rəhmətlik qağa-
ma çəkmisən. De görüm, xalqa qarşı müxalifətdə durub 
nə qazanacaqsan? De də, nədi qarnının dərdi?
- Dəyişilmək, dəyişdirmək, daha yaxşı eləmək…
- Ə, elə mən də onu istəyirəm də. Lap dəyişilməyənə 
söyüş qoyuram. Amma, ay rəhmətliyin oğlu, olmaz ki 
sən xalqını söyə-söyə yox, sevə-sevə dəyişdirəsən? 
-  Qanmaz  adamlara  sevgi  çatmır,  onu  yaltaqlıq, 
qorxaqlıq kimi başa düşürlər. Hər şeyi öz arşınları ilə öl-
çürlər axı. Elə zənn edəcəklər ki, kimdənsə nəsə təmən-
na  umuram.  Sevgidən  qabaq  qamçı  vurmaq  lazımdı, 
adamı yandırıb-yaxan, qançır edən tövbə qamçısı. 
- Əşi, bu qamçı nə olan şeydi ondan ötrü basa-basa 
Tiflisə gedirsən?
- Mən əsərimi orada yazacam. Axundov kimi, Mirzə 
Cəlil kimi. Bəli, bu mütləqdi. Bizi dəyişdirəcək qamçı 
gərəkdir ki, Tiflisdə şaqqıldasın. 
- Deməli, Tiflisə qamçı düzəltdirməyə gedirsən. Düz 
tapmışam də, sən anti-millisən.
- Bəs sən nəyə gedirsən?
- Gedirəm özümə təzə maşın gətirim.

94
-  Bir  maşın  nədi  ki,  özümüzdən  almayıb  basa-basa 
Tiflisə gedirsən. İndi guya sən millisən? 
Mən  içəri  keçəndə  qabaq-qənşər  oturmuş  kişilərin 
qəhqəhəsi balaca yarımqaranlıq kupeni lərzəyə salmış-
dı.  İkisi  də  gözləri  yaşarana  qədər  güldülər,  hətta  çal 
saçlı,  ahıl,  balacaboy,  cuqquşgöz  kişini  –  yazıçını  ös-
kürək tutdu, ondan azacıq cavan görsənən dolu bədənli 
kişi -Alpər müəllim isə gülə-gülə onun kürəyinə bir-iki 
yumruq vurdu. Biletə baxıb yerimi tapana kimi vaqonun 
dəhlizində xeyli yubandığımdan onların şıdırğı söhbə-
tinə qeyri-ixtiyari qulaq dostu olmuşdum. Məsələnin nə 
yerdə olduğunu andıra bilmədim. Amma əsəbi tonların-
dan,  çığır-bağırlarından  belə  başa  düşdüm  ki,  heç  cür 
ortaq nöqtəyə gələ bilmirlər. Yaxşı ki, yanlarında han-
sısa birinin tərəfini saxlayan üçüncü həmsöhbət yox idi, 
yoxsa mübahisə dərinləşib əlbəyaxa davaya qədər gedib 
çıxa  bilərdi.  İndi  onların  qəflətən  uğunub  getmələrinə 
heyrətləndim. O biri tərəfdən qaranlıq kupedə tək-tənha 
oturub sabah Tiflisdəki sərgüzəştlərim haqqında uzun-u-
zadı şirin xəyallar qurmaq planımın üstündən yekə bir 
xətt çəkildi. Görünür, taleyimdə uzun gecələrimin birini 
Tiflis qatarında tanımadığım höcət kişilərin arasında ke-
çirmək də varmış. Şükür məsləhətinə! 
- Bacıoğlu, yerin buradı? -, Alpər müəllim qımışa-qı-
mışa bir az pəncərəyə tərəf çəkildi –yükün elə bu sum-
kadı? -, soruşdu.
- Hə, bircə budu – çantamı rahatlayıb, dodağımın al-

95
tında mızıldandım. Ha istəsəm də narazılığımı gizlədə 
bilmədim. Qabaqda dəhşətli yolun üzüntülü iztirablarına 
dözmək var idi: iki vaxtı keçmiş qoca əbləh başlayacaq 
laqqırtı vurmağa, hələ arada bir mənə də ilişəcəklər, ya-
şımın azlığını başıma qaxınc edib öz duzsuz həyatların-
dan çıxardıqları dəyərsiz nəticələri mənə məsləhət kimi 
dürtüşdürməyə çalışacaqlar, ay nə bilim ailə səadəti, nə 
bilim “bizim vaxtımızda beləydi”, internet uşaqları kor-
layıb və sairə və ilaxır yazılsa yüz faiz maklaturaya çev-
riləcək Tiflis vaqonu boyda söz yığını. Bütün deyəcəklə-
ri qurtarandan sonra axırda əsnəyə-əsnəyə qayıdacaqlar 
ki,  “a  bala  sən  zəmanə  uşağısan,  bilmirsən  bu  işlərin 
axırı nə olacaq”. Tfu! Qəribə heç nə baş vermədi, elə hər 
şey düşündüyüm kimi də oldu. Onlar milli və anti-milli 
söhbətlərini yarıda saxlayıb indiki gənclərin ədəb-ərkan 
qaydaları barədə nəsə mızıldandılar. Handan-hana başa 
düşdüm ki, qoca həriflər sözü mənə atırlar, içəri keçən-
də salam verməyi unutmuşdum axı. Yenə də tfu! Yaman 
yerdə axşamladıq, buna deyirlərmiş. 
Onların nə çərənləməsi eynimə belə deyildi, qatarın 
taqqıltısını da eşitməz olmuşdum. Ürəyim Tiflisə tələ-
sirdi, xəyalımsa Bakıda ilişib qalmışdı – “Bakı” meh-
manxanasında. 
***
Nə  orta,  nə  də  aşağı  təbəqəyə  aid  olmayan,  harda-
sa aralıqda ilişib qalmış mənim kimi mağmun gənclə-

96
rin “cavanlıq” eləməsi üçün bir məkan vardı – “Bakı” 
mehmanxanası. Onu da uşaqlardan eşitmişdim. Tərəd-
düd içində çabalayırdım. Qəribə gələn o idi ki, hələ bat-
madığım  günahın  peşmançılığını  çəkirdim.  Başıaşağı, 
gözüaçıq bilə-bilə yarğana tərəf gedirdim. Hər şey ki-
nolardakı kimi romantik olmayacaqdı, aydın məsələdir, 
nəyin necə baş verəcəyini, məni hansı sürprizlərin göz-
lədiyini təsəvvür etmək imkanım belə yox idi. İçimdə od 
tutub yanan qığılcımın əsirinə çevrilmişdim, o nə diktə 
edirdisə,  dinməz-söyləməz  tabe  olmalı  idim.  Fikrimi 
azdırmaq  üçün  bütün  mövzuları  işlədib  qurtarmışdım. 
Tükənmişdim artıq. Axırda qərarım belə oldu: qarşıda 
dayanan  günahdırsa  mütləq  ona  batmalıyam,  həzzdir-
sə mütləq ləzzətini çıxartmalıyam, yox günaha qarışıq 
həzzdirsə yenə də qəbulumdu. Artıq öz-özümün əsirinə 
çevrilməkdən  bezmişdim.  Alovu  söndürmək,  ulartını 
batırtmaq vaxtı yetişmişdi. Bu fani dünyaya kişi gəlmə-
yimdə heç kimin təqsiri yox idi, üsyan eləmək axmaqlıq 
olardı. Hələ də mənə elə gəlirdi ki, çox az şey istəyirəm, 
çox az. O yalnız bizdə belə mataha çevrilib, dünyanın 
çox yerlərində o qədər əhəmiyyətsizdir ki, ona görə sar-
sıntılara, iztirablara, təlatümlərə ehtiyac belə yoxdu. O 
şey ki, bizdə matahdı, deməli dünya üçün heç bir anlamı 
yoxmuş və yaxud da tərsinə. 
Hürkək  qədəmlərimi  mehmanxananın  qapısından 
içəri  atanda  kənarda  dayanmış  nimdaş  uniformalı  kişi 
qızıl dişlərini ağardaraq sınayıcı nəzərlərlə təpədən-dır-

97
nağa məni süzdü. Yaxınlaşıb əllə salam verəndə az qal-
mışdı özümü itirim, yadımdadı, hətta hal-əhval da tut-
dum. O, qızıl dişlərini bir az da ağardanda gözlərindəki 
sualın  yerində  nida  işarəsi  peyda  oldu.  Görünür,  naşı-
lığımı  baxan  kimi  sezmişdi,  qulağıma  yaxınlaşıb  “ver 
də”  dedi,  duruxduğumu  görüb  “adə,  10  manatın  var” 
soruşdu. Pulu cibinə qoyub “bilmirəm siz kənd uşaqla-
rının əlindən neyləyəcəm. Adə, bunu salamlaşanda bas 
də ovcuma. Üçüncüdən yeddinci mərtəbəyə kimi qalxa 
bilərsən, başqa yerlərə dönmə” -dedi. Açığı hər şey bu 
qədər  asan  olduğundan  duruxub  qalmışdım.  Ətrafında 
dəfələrlə  dövrə  vurub  içinə  girməyə  cürət  etmədiyim, 
özlüyümdə alınmaz qala bildiyim mehmanxananın cəmi 
10-ca manatlıq canı varmış ki... Kişi yüngülcə çiynimə 
toxunub “adə, tərpən də. Nə mıxlanmısan? Yaxşılarını 
seçəceylər, qalaceysən sulana-sulana. Cəld ol!” -dedi. 
Elə bil himə bənd idim. Tərpən nədi, şığıdım e. Necə 
yəni yaxşılarını seçəcəklər, mən ölmüşəm məgər! Yaşa 
səni Əbu Tufan! Sənsiz mən kimə lazımam ki!
Üçüncü mərtəbənin dəhlizi mehmanxananın iki ad-
dımlığında  yerləşən  dəmiryolu  vağzalını  xatırladırdı, 
it  yiyəsini  tanımırdı  desəm  daha  yaxşı  olardı.  Dəqiq 
yadımdadı,  mən  ora  gedəndə  günorta  saatları  olardı, 
hələ havanın qaralmağına xeyli vardı. Qaynayan dəhli-
zi görəndə bir tərəfdən dilxor olsam da, o biri tərəfdən 
sevindim  ki,  nə  yaxşı  mənim  kimi  umsuq  adamlar  az 
deyilmiş, şişirtmə olmasın, bütün şəhər burdaymış ki… 

98
Künclərin  birində  əl-qolunu  ölçə-ölçə  üç  kişi  şişman 
qadınla nəsə danışır, yola gətirməkdən ötrü üyüdüb tö-
kürdülər. Bir az aralıda iki oğlan əlləri qoynunda pıçıl-
daşır, arabir camaata baxıb hırıldayırdılar, onlardan sağ 
tərəfdə  dayanmış  daha  iki  nəfərsə  dinməzcə  gözlərini 
dəhlizin solundakı qapıya dikib dayanmışdılar. Bir bö-
lük adam da sağ yanı kəsdirmişdi, onların içindən kim-
sə qapılardan birinə qulağını dayayıb uğunub getmişdi, 
hərdən üzünü dəstəyə sarı çevirib baş barmağını havada 
yellədirdi. İki al yanaq, yoğun bilək, yoğun orta varlıq-
lar isə dəhlizin düz ortasında qoyulmuş qırmızı divanda 
oturub iki yaşlı əmiylə nəsə xosunlaşır, bic nəzərlərini 
yığılanların üstündə gəzdirirdilər. Başda düşdüm ki, bu 
mərtəbənin “xozeyka”ları, belə desək administratorları 
bunlardı. Ürəyimdən zay bir istək baş qaldırdı, sonralar 
yadıma  düşəndə  özümü  gülməkdən  zorla  saxlayıram, 
istədim yaxınlaşıb soruşam “bağışlayın, axırıncı kimdi”. 
Vağzal qaynayır, pıçhapıçlar, sövdələşmələr, hıçqırtılar 
aləmi başına götürmüşdü, heç mən tərəfə baxan da yox 
idi, ya da ki adam yerinə qoymurdular. Nəysə, cəld özü-
mü verdim dördüncü mərtəbəyə.
Bura  nisbətən  seyrəklik  idi,  dəmiryoluna  yox,  bir 
az  avtovağzala  oxşayırdı:  bu  dəfə  ortadakı  qırmızı  di-
vanda üç yoğun xala oturmuşdu, sağda-solda dayanmış 
dəstələrdən heç kim onlara sarı baxmırdı, irəli yeriyib 
dəhlizin  axırına  tərəf  getmək  istədim,  arxadan  kimsə 
“hara” dedi. Bu, həmin qadınlardan birinin səsi idi “adə, 

99
bizi bəyənmədün? Onda gözlə o biriləri gəlsün də”. Başa 
düşdüm ki, bu dəstələrdən birinin yanında dayanıb göz-
ləməkdən savayı çarə olmayacaq. “Qaqaş, gözləməyin 
adı yoxdu e, gəl çıxıb gedək. Bunların yaxşısının elə…” 
-küncdəki oğlanlar abır-həya qanmadan ağızlarına gələ-
ni danışırdılar. “Hara gedək, qardaşım? Gözlə də bəlkə 
babatları tapıldı”. “Babat sən nəyə deyirsən? Bir az da 
dursam ürəyim bulanacaq”. “Səni bilmirəm, mən aya-
ğımı bayıra atsam partlayaram. Gözlə!” “Qaqaş, bəlkə 
yaxşı yerə gedək?”. “Bunun yekə-yekə danışmağına bax 
da. Üstündə nə qədər pulun var? Ay sağ ol, onda qələtini 
elə dur yerində!” Qəribəydi, bu uşaqlar niyə məhz bura 
mıxlanmışdılar, axı hələ seçim imkanı vardı, niyə başqa 
mərtəbələrə  qalxmırlar?  Mənə  nə?  Götürüldüm  beşin-
ciyə.
Dəhliz boş idi, otaqlardan ara-sıra qulağıma canavar 
ulartısına oxşar qəribə iniltilər dəyirdi. Belə səsləri te-
levizorda eşidən də tamam ayrı halətə düşərdim, indisə 
ətim  ürpəndi. Yan  tərəfdə  iki  yaşlı  xanım  peyda  oldu, 
onlardan biri alışqanımın olub-olmadığını soruşdu, ba-
şımla işarə elədim ki, çəkən deyiləm. Sonra saatı soruş-
du,  yenə  başımı  buladım.  İkisi  də  sözləşiblərmiş  kimi 
uzun kiprikləri arasında parlayan linzalı gözlərini üzümə 
zillədilər, çiyinlərini əsdirir, qımışırdılar. Handan-hana 
mənə çatdı ki, seçim onların arasında olmalıdı, iki pis-
dən  birini  seçmək  şansım  yaranmışdı.  Mən  heç  birini 
seçmədim, dırmaşdım altıncıya.

100
“Gözəlim, bir az aşağı düş də”
“Adə, bazara gəlmisən? Necə aşağı düşüm? Camaa-
tın zayı çıxıb, vallah!”
“Bu  yetimin  iki  gündən  sonra  toyudu.  Bir  ətək 
xərc-xəsarəti var. Bir az aşağı düş razılaşaq da. Ürəyim-
sən ürəyim…”
“Toyudu, Allah xoşbəxt eləsin! Balam, gərək dəllək-
liyi mənim üstümdə öyrənə! Düşmürəm, vəssalam”
“Az, sən nə tərs adamsan…”
“Mənim yerimə sən olsan düşərsən?!”
“Ağzının danışığı bil, az!”
Dəhlizin düz ortasında dayanmış orta yaşlı kişi gözə-
gəlimli birisiylə bərkdən danışırdı. Onların səsini mərtə-
bəyə  qalxanda,  pilləkənlərdə  eşidirdim.  Bu  dünyanın 
adidən adi bazarlığı gedirdi, alan özünü mağmun göstə-
rir, satan özünü mazata mindirirdi. Liftin qabağında, bur-
da sən demə lift də varmış, üfürsən canı çıxan uzundraz 
oğlan uşağı qamış kimi əyilib hürkə-hürkə gözlərini al-
verçilərə zilləmişdi. Dərhal başa düşdüm ki, kişi arvadla 
bazarlığı özünə görə yox, onun üçün edir. Onun isə elə 
bil canında üşütmə vardı, yəqin bura zorla gətirildiyin-
dən nə edəcəyini bilmirdi, bazarlıq baş tutardısa hansı 
məşəqqətlərdən keçməli olacaqdı yazıq. Heç şübhəsiz o, 
bu zalım dünyaya kişi gəlməyin fəxarətini yox, iztira-
bını yaşayanlardan idi. Elə bir iztirab ki, iliyinə işləmiş 
vəlvələ kimi ömrü boyu onunla yol gedəcəkdi. Qamış 
kimi  əyilmiş  oğlan  birdən  nəzərlərini  bazar  adamlar-

101
dan  ayırıb  mənə  sarı  zillədi:  ilahi,  o  baxışlarda  nələr 
yox  idi?  Mən  orda  süddən  yanıq  qalmış,  özgə  qapıla-
rında sürünən anasız körpənin əzablarını, bir tikə çörək 
üçün saatlarca günün altında qaralmış, yaşıdlarına qırı-
la-qırıla baxan oğlancığazın həsədini, balaca çiyinlərini 
batmanla  gələn  dərd-sərinin  altına  verdiyindən  qaməti 
qamış tək əyilən puç olmuş ümidləri, arzuları gördüm. 
Mən orda bu iyrənc, amansız, quldur dünyasının bütün 
bazarlarına, bütün alverçilərinə nifrəti gördüm. O, boğa-
zına qəssab bıçağı dayanmış başı xınalı qurbanlıq quzu 
kimi mənə baxır və sanki “qardaşımsan, apar məni bur-
dan” deyirdi. Nə edə bilərdim ki? Yadıma məşhur roma-
nın məşhur cümləsi düşdü “Dərd də, azar kimi gələndə 
batmanla gəlir, bacım”. 
Yalnız bir mərtəbə, cəmi bircə seçim imkanı qalmış-
dı. Üz tutdum yeddinciyə. Baho, Xəzər də burdadı ki… 
Qəti o biri mərtəbələrə bənzəmirdi: ortada qoyulmuş iri 
divanın  rəngi  qırmızı  yox,  sarı  idi,  onun  arxasındaysa 
divar  yox,  şəhərə  açılan  iri  pəncərə  var  idi.  Bax,  hə-
min  pəncərədən  Maqomayevin  ölümündən  azca  əvvəl 
Yeseninin  sözlərinə  yazdığı  qəmgin  mahnıdakı  Xəzər 
görünürdü. Ölümünü hiss eləyən ölməz baritonun xəfif 
pıçıltısı bu torpağın üstündə gəzən adamların yaddaşını 
silkələyən kövrək bir sual verirdi – “sən kiminsən, ey 
türk mirvarisi?”. Bir ins-cins gözə dəymirdi, heç qapı-
lardan ulartı səsi də eşidilmirdi. Ağlımdın birinci keçən 
o oldu ki, bura, heç kimin qalxmadığı göyün yeddinci 

102
qatı və “Bakı”nın seçimsiz məkanıdı. “Yaxşılarını seçə-
ceylər, qalaceysən sulana-sulana” -, qızıldiş qapıçı haq-
lı imiş, bəlkə də mən içəri keçəndə o, bilirmiş ki, artıq 
yaxşılar qurtarıb. İstədim beşinci mərtəbəyə düşüb mən-
dən alışqan istəyən, saat soruşan iki gombuldan birini 
götürüm, deyim ki, siqaretim də var, saatım da, amma 
qalxaq yeddinciyə. Çox səfeh qərar olardı – iki pisdən 
birini seçməkdənsə, geniş pəncərənin qarşısında səssiz-
cə dayanıb “türk mirvarisi”nə baxmaq yaxşı deyildimi? 
Hələ xeyli müddət burada dayanıb, hətta gözəl mahnını 
zümzümə  də  edə  bilərdim,  lakin  arxamda  nəsə  addım 
səslərinə oxşayan xışıltı hiss etməyimlə burnuma tünd 
ətir qoxusunun dolması bir oldu. Mən iyə qarşı çox həs-
sasam, yasəmən ətrindən savayı, hər qoxu canıma yat-
mır, məşhur brendlərin “kitayski” geydirmələri olanday-
sa  qulağıma  kimi  qızarıram,  qoltuğumun  altı  başlayır 
qaşınmağa. Elə indi də sağ qoltuğumun altını qaşıya-qa-
şıya geri qanrıldım. Və onu gördüm… O, qadın deyildi, 
əsil  Herakl  idi… Atasından  xəbərsiz,  xəlvətdə  əyninə 
qadın paltarı geyinmiş Zevsin əzəmətli oğlu! Haqqında 
uydurulan bütün əfsanələri heç edərək tarixlərdən gizli 
saxladığı əsil simasını göstərmək üçün düz qabağımda 
dayanmışdı. Ölməz maestronun mahnısı dilimdə kilid-
ləndiyindən istər-istəməz rusca salam verdim.
“Zdravstvuyte”.
“Rusca  niyə,  qadası?  Sən  elə  bilirsən  ki  burdakılar 
ancaq ruslardı? Səhvin var!”

103
Açığı  söhbətin  belə  başlamasını  gözləmirdim,  heç 
onunla danışmaq fikrim də yox idi. Qəzavü-qədər bizi 
aparıb dünyanın uzaq yaşıl bir adasına atsaydı və illərlə 
əğər ağacın altında oturub qalsaydıq heç ona sarı bax-
mazdım da. İlk baxışdan gözümü qırmışdı, çox yekəydi, 
birdən mənə elə gəldi ki, o heç qadın da deyil. Amma 
yekəpərliyinə uyuşmayan səslə “qadası”nı elə dedi ki, 
bunu nəvaziş sevən xanımlardan başqa heç kim bacar-
mazdı. Qadın olmağına qadın idi, amma Herakl-qadın 
idi. Zövqümdə deyildi desəm, təkəbbürlü alınar, o, heç 
mənim yuxumda da deyildi. 
- Göyün yeddinci qatına niyə dırmaşmısan? Aşağılar-
da bir şey tapmadın?
- Seçə bilmədim. Elə bildim burda…
-  Ay  yanıq,  burda  sənə  nə  təklif  edirlər  ki  nədə 
seçəsən!  Özümü  təklif  edərdim,  amma  yox,  zövqüm-
də deyilsən. Qıçım boydasan. Həm də burada seçən nə 
sənsən, nə də mən. 
- …
- Yaxşı, mısmırığını sallama, nə qədər pulun var?
- Sən hələ pul da istəyirsən?
- Yoxsa elə bilirsən xeyriyyəçilik aksiyası keçirirəm. 
Zövqümdə deyilsən, amma… pul versən. Təxminən ya-
rım saat...
- İstəmirəm!
-  Hələ  ümid  edirsən  nəyisə  seçə  biləcəksən?  Başa 
düş, burda bizim hamımız əslində bir adamıq… Bizi se-

104
çib bura yığıblar, biz heç kimi seçmirik. 
Artıq heç nə danışmadım. Bütün pillələri bir göz qır-
pımında  düşüb  qapıya  sarı  götürüldüm.  Qızıl  diş  kişi 
irişə-irişə yenə kiminləsə salamlaşırdı. Yenə bu dünyada 
alver gedirdi. Səni lənətə gələsən, Əbu Tufan məni hara-
lara gətirib çıxardın! Hələ də mənə elə gəlirdi ki, çox az 
şey istəyirdim, çox az...
***
- Gəl mərc eləyək ki, mən onu elə bu gecə, bax elə bu 
qatardaca…
- Ə, uşaqdan ayıbdı.
- Uşaq niyə olur e. Guya bilmirəm ilin-günün bu vax-
tında Tiflisə niyə gedir? Oxumağa? Hələ bu vaxta kimi 
Tiflisə  oxumağa  gedən  görməmişəm.  Mən  ölüm,  gəl 
mərc edək?
-  Özün  də  bayaqdan  millilikdən  danışırsan,  bunun 
axırı nə təhər olacaq?
-  Millətimə  qurban  olum,  sənə  deyirəm  o,  yüz  faiz 
rusdu. Belə götürəndə həm də qabağa düşürəm də. Guya 
o, Gürcüstana niyə gedir? Oxumağa? Bəlkə sənin hələ 
yazmadığın əsərinin gələcək oxucusudu o? Özünü mənə 
güldürmə, gəl mərc edək!
- Bacarmarsan axı?
- Sənə nə, bacardım, bacarmadım. Mən deyirəm ki, 
elə bu gecə o quşu tutacam. 
Alpər müəllim yenə də yazıçıyla höcətləşmənin qız-

105
ğın çağındaydı. Bu dəfə mövzu çox incə məsələ üstün-
də  düşmüşdü,  elə  məsələ  ki,  orada  milli  mənsubiyyət 
axtarmaq düşüklük olardı. Belə başa düşdüm ki, Tiflis 
yolçuluğuna çıxan dumanlı xəyalım “Bakı” mehmanxa-
nasındakı  məyusluğun  ağrısını  yaşamaqdaykən  onlar 
qatarın dəhlizində nəsə “quş” görüblər və Alpər də mil-
li koloritini başına keçirib ki, bu gecə mütləq o “quş”u 
ovlayacaq, ətindən də qara qovurma bişirib hətta qonşu 
kupelərə də paylayacaq. Xəyal dumanım artıq çəkilmiş-
di, ağlımdakıların hamısı daş dəyən pəncərə şüşəsi kimi 
çiliklənib yerlə bir olmuşdu, amma yenə özümü o yerə 
qoymadım. Pis iş tutub başını qaldırmayan həyalı uşaq-
lar təki gözlərimi yerə zilləyib işin axırının nəylə qur-
taracağını -qoca əbləhlərin nəhayət mərcə girib özlərini 
ağsaqqal maskalarının yırtacaqları anı gözləyirdim. Bir 
tərəfdən  də  həmin  “quş”u  görmək  üçün  nəsə  səbirsiz-
lənməyə başladım. Bəlkə elə bu vaxta qədər axtardığım 
o imiş, lap nağıllardakı kimi uzun yolun hansısa döngə-
sində qabağıma çıxıb. Bəlkə umsuq olduğum ləzzət nə-
dirsə, məni Tiflis qatarında, gecənin məhz bu vədəsində 
haqlamalıymış? Hövsələm bir tikə olmuşdu, siqaret çək-
mək bəhanəsiylə dəhlizə çıxa bilərdim, amma qocaların 
mübahisəsi qurtarmaq bilmirdi: əşi, nəhayət bu quşu tu-
tacaqsınız yoxsa yox?
- Neçə dəfə sənə deyərəm, ay qamçı düzəltdirən kişi, 
gəl mərc edək! Elə-belə mırta.
- Mırta mərc olar, bayaqdan neçə dəfə “mən ölüm” 

106
demisən. Heç olmasa qonaqlıqdan.
- Mən razı. Əla! Özü də bilirsən nə təhər qonaqlıq 
olsun, gətir-götür!
- Heç elə şey yoxdu, uduzan qonaqlığı elə indi ver-
məlidi, bax bu qatarda. Cığallıq lazım deyil.
-  Ə,  canın  üçün  cığallıq-zad  eləmirəm,  elə  mən  də 
onu deyirəm. 
- Onda, necə deyərlər, OK –, yazıçı dilləndi -, di dur 
ayağa, göstər məharətini. Bax ha, bu milli məsələ deyil, 
elə-belə quş ovudu.
- Ayıb söhbətdi. Sən indi gör millətinin papaq altın-
da nə təhər oğulları yatırmış -, Alpər müəllim dilləndi 
və yerindən dikəlib çıxmaq istəyirdi ki, kupenin qapısı 
açıldı, dördüncü boş yerin yiyəsi nəhayət peyda oldu. O, 
xırda alnı şoran torpağın üstündəki cadarlar kimi qırış-
mış, heydən düşmüş, girdəsifət qoca idi. Bir az təpərli 
görünsəydi, gözlərində şam işığı boyda ümidi xatırladan 
nəsə sezdirsəydi, heç olmasa qoltuğunda qopuza oxşa-
yan bir şey olsaydı Dədə Qorqud deyərdim ona. Alaqa-
ranlıq kupedə onun sifətində gördüklərim bu oldu, əlin-
dəysə heç nə yox idi. “Sən hardan çıxdın, əşi?” -Alpər 
müəllim dilləndi. Məlum oldu ki, zavallı qoca bayaqdan 
bəri hərəkət edən qatarda öz yerini gəzə-gəzə nəhayət 
gəlib bura çıxa bilibmiş. “Hə, gəl-gəl ağsaqqal gəl, keç 
başa. Atalar da yaxşı deyib “Allahsız yerdə otur, böyük-
süz yerdə oturma”. Nə yaxşı gəldin, yoxsa qalmışdım bu 
anti-milli ünsürlərin əlində” -, o, bunu deyib mənə sarı 

107
gülümsündü, yazıçıya isə göz vurub “ov”a getdi. 
Onun arxasınca götürülmək istədim, amma ayaqlarım 
sözümə baxmadı. Qoca yanını yerə basan kimi hər şeyin 
altı üstünə çevrildi, az qala Tiflisə niyə getməyim də ya-
dımdan çıxacaqdı, gecənin bu qərib saatlarında qəflətən 
yadıma kəndimiz düşdü: yazağzı boy göstərən otun-ələ-
fin, təzə çırtlamış tumurcuqların iyi burnuma dəydi, qırt 
toyuqların  yanlarını  basa-basa  sarıbaş  cücələriylə  bö-
yür-başında  cükküldəşdiyi  çiy  kərpicdən  hinimiz,  qoz 
ağacının altına bağladığımız alabaş, onun milçəkli-mığ-
mığalı damı gəldi durdu gözümün qabağında. Qocanın 
gəlişiylə əyri-üyrü çəpərimizi, onun qırağından çəkdiyi-
miz içi alaq-ulaqla dolu arxımızı xatırladım, qarğıdan at 
düzəldib Koroğlu kimi dördnala çapan tumançaq uşaq 
elə bil bu dəqiqə gəlib kupenin ortasından keçdi, hələ 
qımışa-qımışa mənə dilini də çıxardı. Sonra həmin uşağı 
sıx nar ağaclarının altında, alaqlı-ulaqlı arxın qırağında 
çöməlib ağzı-burnu qıpqırmızı şirənin içində nar sortuq-
layan gördüm. O, bura təkcə nar yeməyəmi gəlirdi? Qar-
nının dərdi başqaydı, amma həm də nar yeyirdi. Özünü 
xəlvətə verib, balaca əllərini böyürtikən tikanları deşə-
deşə, sarmaşıqlı çəpəri aralayıb qonşunun Moskvadakı 
oğlunun  təzə  gətirdiyi  urus  gəlininə  baxmaqdan  sarı 
ürəyi atlanırdı; gəlin çiyninə qədər açıq yüngül paltarda 
həyətdə  görünən  təki  dünya  dərhal  gözəlləşir,  hər  yan 
bənövşəyi  rəngə  bürünür,  burnuna  isə  yalnız  yasəmən 
ətri gəlirdi. Lap mahnıdakı “Sarı gəlin” kimiydi… O, bu 

108
torpağın cehiz yığan, yun darayan, yorğan sırıyan, səhər 
o başdandan kətman vuran, pambıq becərən, hinduşka 
saxlayan,  quzu  otaran  qızlarının  tayı  deyildi,  su  pərisi 
idi, ayrı dünyadan gəlmişdi. Uşaq kirlənməmiş qəlbinin 
tər-təmiz, saf bir guşəsində o pərinin şəklini asmışdı və 
qumral saçlarını hörüb çiyninə sallamış pəri eləcə gü-
lümsünürdü, vəssalam. Əlinə çıraq, ayağına dəmir çıraq 
geyinib dünyanı ələk-vələk eləməyin adı yox idi, axtar-
dığı, bütün ömrü boyu soraqlayacağı o idi – çəpərin o 
üzündə dayanmışdı. Çox yaxındaydı, amma əli çatmır-
dı… Sonralar görəcəyi, ürəyinə yaxın buraxmağa çalı-
şacağı qızların hamısında ondan nəsə nişanə axtaracaq-
dı  –  gözlərinin  maviliyindən,  dərisinin  parlaqlığından, 
saçının qumrallığından nəsə tapmaq istəyəcəkdi, amma 
bütün bunların hamısı bir yerdə heç vaxt olmayacaqdı. 
Lap  sonralar  anlayacaqdı  ki,  ömrünün  ən  yaxşı  anla-
rı  qarğıdan  at  çapdığı,  əlini  tikan,  sarmaşıq  didə-didə 
çəpərin yarığında ilişib qaldığı, ağzının sulandığı vaxt-
lar imiş. 
Qocanın  gəlişiylə  fikrim  əməllicə  dolaşmışdı,  göz-
görəti kələfin ucunu itirmişdim. Qəribəydi, gecənin bu 
vədəsində Tiflis qatarında nə işim vardı? Bəlkə bu qatar 
heç Tiflisə getmir, kəndimizdən, kol-kos basmış həyəti-
mizdən keçəcək və sarmaşıqlı çəpərimizin yanında da-
yanıb deyəcək ki, düş a bala, o çəpər, o nar ağacları, o da 
sənin qarğı atın min çap, amma pərin tay yoxdu… 
Bu qoca yaman qocadı, heç o birilərinin tayı deyildi: 

109
adamın ürəyini bulandırmasa da, heç yanında oturmaq 
da istəmirsən, heç babama da oxşamır. Babam demiş-
kən…
“Yaman  gec  qaldıq.  Yaşı  keçir  uşağı  müsəlman 
eləməyin  vaxtı  çoxdan  çatıb.  Bu  boyda  da  günü-günə 
calamaq  olar?  Papağını  fırla  məktəb  vaxtı  yetişəcək. 
Sonra tutub saxlamaq da olmayacaq. Bir az əlli dərbən, 
a  bala”  -,  babamın  bu  sözləri  təndir  damının  altında 
atam olan oğluna xısın-xısın dediyini eşitmişdim. Doğ-
rudan  da  vaxt  keçirdi,  məhləmizdə  müsəlman  olma-
yan bir mən qalmışdım, bir də Lal Cümşüdün yetimlə-
ri. Aydın məsələdi, onların qabağa düşəni yox idi, heç 
kənd-kəsəkdən də bir başı papaqlı irəli çıxıb yetimlərin 
savabına  batmağa  tələsmirdi.  Mənimsə  atam  da  vardı, 
babam da, hələ üstəlik nənələrimin də canısulu vaxtla-
rıydı. Tay-tuşlarımdan müsəlmançılıqla bağlı qara-qura 
şeylər  eşitmişdim,  hərə  artırıb-azaldıb,  birinin  üstünə 
beşini də qoyub danışardı: ay nə bilim, kirvənin quca-
ğında  elə  otuzdururlar,  adamın  ayağını  belə  aralayır-
lar, mili belə soxurlar, ülgücü elə çıxarırlar – bir sözlə 
eşidəndə ətim ürpənirdi. Can şirin şeydi axı, qorxudan 
tir-tir  titrəyirdim,  əsə-əsə  nənəmin  tumanının  böyrünə 
qısılıb pıçıldadım “bəlkə mən heç müsəlman olmayım”. 
Arvad uğunub getdi “ay sənin toyunu görüm, ə, heylə 
şey olar. Onda sənə kim qız verər?”. “Heç verməsinlər, 
müsəlman  olmaq  bu  kənddən  qız  almaqdısa  heç  istə-
mirəm. Çəpərin o üzündə gözəl-göyçək pərim var, hər 

110
dəfə ona baxanda burnuma yasəmən ətri dəyir. Qoy bu 
elin  qızları  yorğan  sırısınlar,  hinduşka  saxlasınlar,  heç 
birində gözüm yoxdu, anam-bacım olsunlar. Müsəlman 
olmaq toyuq başı kəsməkdisə, bəlkə mən heç müsəlman 
olmayım” -bunları, ürəyimdə pıçıldadım, özü də həmin 
vaxt – nənəmin tumanının böyründə yox, uzun illər üs-
tündən ötəndən sonra. İndi belə başa düşürəm ki, həmin 
günü mən öz uşaq ağlımla əslində ilk seçimimi eləməyə 
cəhd göstəribmişəm, hələ o vaxt “Bakı” mehmanxana-
sının  yolunu-yolağasını  tanımırdım,  hələ  o  illərə  çox 
vardı, lap çox. İlk seçim və ilk məyusluq… Dadı-duzu 
damağımda qalıb… 
Həmin gün gəldi! Hər şey uşaqlardan eşitdiyim kimi 
oldu, sən demə onlar hələ az deyiblərmiş… Nə məşəqqət 
imiş,  ay  Allah,  getsin  gəlməsin!  Zarıya-zarıya  güllü 
döşəyin üstünə uzadılmışdım, dədəmin müdiri əlindəki 
araq qədəhini ağlamaqdan ucu qıpqırmızı qızarmış sulu 
burnuma  toxundurdu  “gözün  aydın  müsəlman  oldun” 
deyib, yastığımın altına nəsə dürtdü, qədəhi başına çəkib 
fısıldadı, sonra elə bir qəhqəhə çəkdi ki, ağzındakı otuz 
iki dişinin hamısı görsəndi. Elə o biriləri də təxminən 
onun kimi elədilər, zavod arağının, çəkmə spirtin, kəm-
şirin çaxırın iyi otağımı elə doldurdu ki, müsəlmançılığın 
birinci günü içməmiş xumarlanmışdım. Babam, yenə də 
babam… Qaya kimi dikəltdiyim ayaqlarımın üstünə sə-
rilmiş mələfəni götürüb yarama baxdı, alnımı sığallayıb 
üzümdən öpdü, sonra zarafata salıb “Əbu Tufan incitmir 

111
ki?” dedi. Sancılardan qovrulan qarnıma sərinlik hopdu, 
yaman gülməli alındı Əbu Tufan ayaması, dilimi dişimə 
tutub birtəhər kişinin üzünə qımışdım. 
Əynimə qırmızı yubka geyinib addım atan kimi bi-
rinci işim özümü narlığa vurmaq oldu, çəpərin sarma-
şıqlı  yerini  aralayıb  qonşu  həyətə  boylandım.  Gözüm 
pərini axtarırdı. Yaman qəribsəmişdim ondan sarı. Gül-
lü  döşəyin  üstündə  yatdığım  gecələrdə  hər  gün  onun 
haqqında düşünürdüm, zalım qızı insaf edib, heç olmasa 
bircə gecə yuxularıma gəlmirdi. Çəpərin ayağında çox 
gözlədim, çox sızladım, pəri insafsız çıxdı, görsənmədi 
ki, görsənmədi. Kimdənsə xəbər almağa cürətim çatmır-
dı, deyəcəkdilər ki, buna bax dünən müsəlman olub, bu 
gün qonşu arvadına tamah salıb. Dillənmədim, içimdən 
qovrula-qovrula susub qaldım. Bir gün çəpərin ayağında 
arvadların qeybətindən belə anladım ki, mənim sarı gəli-
nim buralarda bənd olmayıb öz elinə, obasına gedib, özü 
də  həmişəlik.  İtirdim  onu…  Elə  bil  mənim  müsəlman 
olmağımı gözləyirmiş. Müsəlman kimi birinci qurbanım 
sarı gəlin oldu. 
Bu,  nə  yaman  qocaymış,  ay Allah!  Niyə  onun  yeri 
məhz  mən  getdiyim  kupedə  olmalı  idi?  Hardan  gəldi 
çıxdı bura? Səsini salıb içinə, amma elə bil adamın ağlını 
maqnit kimi dartıb aparır, özü də geriyə, itirdiyin, həsrət 
və məyusluqla dolu illərə tərəf. Lap yadımdan çıxmışdı, 
Alpər müəllim harda qaldı? “Ov” belə də uzun çəkərmi? 
Yazıçıya bax sən hələ! Bayaqdan dil qəfəsə qoymurdu, 

112
millət  belə,  xalq  belə,  nə  əcəb  ağzına  su  alıb  oturub? 
Bəlkə o da qocanın tilsiminə düşüb? Kişinin üzünə elə 
baxır ki, elə bil rəssamdı şəklini çəkəcək. 
***
“Qoca sirlə doludu” – yazıçı düşünürdü və itirdiyi-
ni axtaran adamlar kimi zəndlə onun üzünə baxır: gir-
də sifətinin bütün cizgilərini ən xırda detallarına qədər 
yaddaşına hopdururdu. Ədəbiyyat hardasa onun alnın-
dakı  qırışların  arasındaydı.  Hə,  hardasa  orda  gizlənib, 
mən  onu  görürəm.  Əsil  roman  tipajıdı:  onu  həyatın 
dibində sürünən, küncə sıxışdırılsa da, üzünə salıb hə-
yat adlı zillətə dözən, abrına-həyasına qısılıb qovrulan, 
təklənən, bir sözlə öz torpağında qərib kimi gəzib-dola-
şan milyonlarla insanın prototipi kimi kəşf etmək lazım 
idi.  Nələrisə  uydurmağa,  ilham  pərisinə-zada  ehtiyac 
yox idi, bütün əsər qocanın sifətində yazılmışdı, sadə-
cə köçürmək qalırdı. Nəsə yazıçının ürəyinə dammışdı 
ki, qocanın ağzından çıxacaq ilk kəlmə hər nədirsə, Tif-
lisdə yazacağı əsərin birinci cümləsi olacaqdı. Söhbətə 
başlamağa hazırlaşırdı ki, nəhayət Alpərin pörtmüş sifəti 
peyda oldu. 
- Mərci uduzdum, qardaşlar -, deyib əlindəki iri sala-
fan torbanı pəncərəyə sarı masanın üstünə qoydu – indi 
gör necə süfrə açacam, bunu heç qardaş qardaşa eləməz. 
Bircə dənə quş südü əskikdi…
-  Dayan  e,  nə  tez  təslim  oldun?  -,  yazıçı  gülə-gülə 

113
dilləndi  -,  quşu  başqası  vurdu,  yoxsa  sən  ürək  eləyib 
yaxınlaşmadın?
- İndi deyirsən gecənin bu vədəsində “sən öl” vurum. 
Yaxınlaşdım deyəndə ki, xeyli söhbət də elədik. Zalımın 
balası birinci kəlmədən qayıtdı ki, “əmi”. Dilxor oldum. 
“Əmi” deməsəydi, indi qonaqlığı sən verirdin!
- Əmisən də, pis söz deməyib ki?
- Bilmirəm tay pisdi, yaxşıdı, əlim-ayağım soyudu. 
Di qabağa durun görüm! 
Doğrudan  da  əntiqə  süfrə  açıldı: Alpər  salafan  tor-
badakıları  boşaltdı,  kupenin  balaca  masasının  üstündə 
barmaq basmağa yer qalmadı. Kişinin zövqü var də: di-
limlənmiş iki-üç cürə kolbasa, İberya sosisləri, soyutma 
kartof, xiyar turşusu, pendir, limon dilimləri, doğranmış 
kivi, iki butulka “Barjomi”, litrlik rus arağı – gecənin bu 
vədəsində qatarda nə tapmaq mümkün idisə hamısı. 
- Ay Alpər, əhsən sənə! -, yazıçı masaya baxıb dillən-
di – süfrəyə söz ola bilməz, amma bunların heç biri milli 
deyil axı. Bəs necə olur danışanda…
- Sən öl, xiyar özümüzünküdü!
İkisi də birdən necə qəhqəhə çəkdilərsə, qocayla mən 
də biganə qalmadıq, yüz faiz qonşu kupelərdə kim yat-
mışdısa  dik  atıldı.  Süfrə  doğrudanda  qiyamət  idi,  elə 
mədəm də bayaqdan quruldaya-quruldaya qalmışdı. O 
biri tərəfdənsə fikrim Alpərə “əmi” deyənin yanındaydı, 
bəlkə o gözəlçəyə bir özümü göstər’ydim. Bəlkə bundan 
sarı Tiflisə getməyə dəyməzmiş heç. Ürəyimdən keçən-

114
ləri göydə tutdular.
- Nədi bacıoğlu, özünü sınamaq istəyirsən? – Alpər 
irişə-irişə dilləndi -, Səbrini bas, Tiflis yaxşıdı.
- Ə, ağsaqqaldan ayıbdı – yazıçı dedi.
-  Boy  ağsaqqalın  başına  dönüm,  nə  dedim  ki? Ağ-
saqqal,  bir  əlli  süzümmü?  -Qoca  yenə  də  dillənməyib 
eləcə başını yellədi – tay bağışla da, üzüm ayağının altı-
na – Alpər dedi.
Belə məclislərin ayrı yeri var, qatar takka-tukla gedir, 
sən də oturmusan tanımadığın adamlarla “pənco-pənco” 
gillədirsən, heç danışmağa, uzun-uzadı sağlıqlar deməyə 
də ehtiyac qalmır, qocalar sənin əvəzinə danışır, sənin 
əvəzinə  gülürlər.  Hər  dəfə  rus  arağından  hortdatdıqca 
Tiflis yolu bir az da gödəlirdi. Əşi, vallah bu həyat çox 
asan şeydi, nə var onu yaşamağa. Deyə-gülə, yeyə-içə 
əlini at qulağının dibinə, bir də gördün gəlib çıxmısan 
axırına. Onu zülmə çevirənə, ağzımızı dağa-daşa salana 
lənət!
- Ay qamçı düzəldən kişi, -Alpər müəllim əlini mə-
nim çiynimə qoyub, növbəti sağlığını deyirdi -, bu dün-
yanın əclafları həmişə çox olub. Sən bizim bir çimdik 
yaxşımızı yamanımızın gözünə qatma. Bu cavan oğlana 
bax, əsərinə salacağın bütün mənfi qəhrəmanları bu ca-
vana bağışla. Sən Allah bizi çox pisləmə…
- Bu nə sözlərdi deyirsən? Elə bilirsən mənim ürəyim 
yanmır. Cızdağı çıxıb ürəyimin, içinə baxasan çattaq-ça-
taqdı. Bir də çatlasa çətin qalam bu dünyada. Bilirsən 

115
qardaşım,  yazıçını  necə  öldürmək  olar?  Onun  kitabını 
oxuma, sözünü eşitmə, vəssalam qurtardı getdi. Milçək 
öldürməkdən də asandı yazıçı öldürmək. Bu vaxta kimi 
görmüsənmi ölünün diriyə ziyanı dəysin. Bax mən də 
ölü kimi bir şeyəm…
- Ə, sən Allah heylə danışma!
- O ki qaldı bu cavana, içək cavanların sağlığına. A 
bala, bağışla bizi çiyninizə yaman ağır yük qoyub ge-
dirik. 
Hamımız bir yerdə qədəhimizi başımıza çəkib duz-
lu xiyardan iylədik. Araya ağır sükut çökdü. Zalım qo-
caysa hələ bu vaxta kimi kəlmə kəsməmişdi, arada bir 
ağzına bir tikə pendir-çörək aparıb kirimişcə dayanmış-
dı. O qədər səssiz oturmuşdu ki, hərdən onun varlığını 
unudurdum,  mənə  elə  gəlirdi  ki,  bizim  kupedə  oturan 
qocanın  bədənidi,  ruhunu  hardasa  vağzalda  unudub. 
Dünyagörmüş adam idi, gərək söz-söhbətə o başlayardı, 
məzəli, dadlı-duzlu əhvalatlardan danışardı, amma o… 
Alpər  müəllim  də  kövrəlmişdi,  yazıçının  sözlərindən 
sonra hiss elədim ki, nəsə himə bənddi. Mənə gəldik-
dəysə, dünya-aləm vecimə deyildi, başa düşmədim söh-
bət hansı yükdən gedir. Əvvəlcə elə bildim nəsə lətifə 
danışırlar, az qalmışdı uğunub gedəm, gördüm yox, bu 
həna  o  hənadan  deyil.  Lənət  sənə  Əbu Tufan,  nə  itim 
azmışdı Tiflis qatarında! 
- İcazənizlə bu dəfə özüm süzəcəm -, yazıçı butul-
kanı  götürüb  Alpər  müəllimin  və  mənim  qədəhlərimi 

116
doldurdu,  özünə  növbə  çatanda  üzünü  qocaya  tutub  -, 
başına dönüm ay ağsaqqal, bizim tərəflərin ahılları söz-
lü-söhbətli olur sən niyə dillənmirsən? Bu, sənin sağlı-
ğın olacaq ha! Axırıncını böyüklərin sağlığına içəcəyik. 
Xeyirdimi, inşallah, özünü Tiflisə verməkdə…
- Məni Gürcüstana əcəl aparır… -qoca dilləndi. 
- Ayə, saxla hara süzürsən? Arağı tökdün xiyar ban-
kasına! – Alpər yazıçının qolundan tutub qışqırdı. 
Duruxub qalmışdıq. Hamıdan betər yazıçının gözləri 
dörd olmuşdu – onu nə təhər dedin, ay kişi? -, dodağının 
altında pıçıldadı.
- Sözün təhərimi olur, başına dönüm, günümü görüb, 
köçümü  sürmüşəm,  ölməyə  vətən  yaxşı,  eşitməmisən-
mi?
Araya  yenə  zəhləm  gedən  sükut  çökdü.  Başım  elə 
dumanlanmışdı ki, çiynimin üstündə düz dayanmırdı, o 
yan -bu yana yellənirdi. Qıpqırmızı qulaqlarım heç nə 
eşitmək istəmirdi, vurandan sonra həmişə ürəyimdən ta-
mam  ayrı  şeylər  keçir.  Deyəsən,  mədəmin  ortasındakı 
köhnə  qığılcım  da  oyanmışdı,  dünya  gözümə  ala-bula 
görünürdü. Yadıma Alpərə “əmi” deyən gözəlçə düşdü, 
bəlkə hələ yatmayıb, dəhlizdə dayanıb təzə ovçu gözlə-
yir. Keşkə qoca ağzını açmayaydı, danışmağa söz tapdı 
da! Bir yemirəm deyəndən qorx, bir də ölürəm deyən-
dən. Heyf, arada gül kimi araq qəhr oldu… 
Yazıçı  lal-dinməz  baxışlarını  kişinin  girdə  sifətinə 
zilləyib qalmışdı. Alpər müəllimin bu dəfə gözləri dol-

117
mamışdı,  əməllicə  ağlayırdı.  Kişilər  ağlayanda  zülm 
olurmuş… Qoca əllərini ovuşdura-ovuşdura onlara təs-
kinlik üçün nəsə qırıq-qırıq sözlər deyirdi: Ahıska, türk 
elatı,  müharibə,  mal-heyvan  vaqonu,  Fərqanə,  qaçqın-
lıq, Avropa Şurası, öhdəlik, Gürcüstan… nəsə buna ox-
şayan sözlər. Kişinin ürəyi dolu idi, onun sağlığına qə-
dəhlərimizi  axırıncı  dəfə  qaldırıb  endirəndən  sonra  da 
xeyli danışdı. Yazıçı baxır… Alpər ağlayır… Mənimsə 
mədəmdə qığılcımlar oynayırdı… Çıxdım dəhlizə. 
***
Onu görəndə gözlərimə inanmadım, yəqin arağın tə-
sirindən  idi  ki,  qorxulu  xəyalların  qarabasmasına  düş-
müşdüm.  Uzun  dəhlizin  tualet  tərəfdəki  ucunda  daya-
nıb  açıq  pəncərənin  qabağında  siqaret  çəkirdi.  Əlimin 
içiylə  alnımı  döyəclədim,  gözlərimi  ovxalayıb  bir  də 
baxdım. Yox, bu qarabasmaya oxşamırdı, heç yuxu da 
deyildi.  Dəqiq  o,  idi  –  “Bakı”da,  göyün  yeddinci  qa-
tındakı Herakl-qadın! Alpər müəllim “quş” bunamı de-
yirmiş?! Ayaqlarım sözümə baxmayıb ona sarı cumdu. 
Qadın  bir  az  təəccüb,  bir  az  təbəssümlə  üzümə  baxsa 
da, nəsə ağlı bir şey kəsdirmədi. Beynim dumanlı idi, 
amma toxtaqlıq üçün dərhal lazım olanı tapdı – axı gö-
yün yeddinci qatından o qədər adamlar gəlib-keçib ki, 
onun yadına hardan düşəcəksən? Bir az ürəkləndim. Elə 
bil siqaretimi damağıma qoymağımı gözləyirdi, alışqa-
nımı cibimdən çıxarmağa macal tapmadım. İyirmi illik 

118
həyatımda  ilk  dəfəydi  ki,  siqaretimi  qadın  yandırırdı. 
Etiraf edim ki, heç də xoşuma gəlmədi. Gülə-gülə “sizin 
kupenin hay-küyü vaqonu başına götürüb” dedi, sonra 
da “deyəsən, dünyanın bütün yaxşı kişiləri ora yığışıb” 
söylədi. Yüz faiz tanımamışdı və hələ gözgörəti mənə də 
ilişirdi. Amma Bakıdan Tiflisə qədər dayanmadan içsəm 
də, ona barmağımın ucunun toxunacağını belə təsəvvür 
eləməzdim. Keşkə Alpərə “əmi” dediyi kimi, mənə də 
nəsə ona oxşayan söz deyərdi. Lənət şeytana lap “oğ-
lum”, ya da “qardaşım” deyəydi, bununla da içimdəki 
qığılcımın üstünə elə bir su səpərdi ki, Tiflisə kimi fısıl-
daya-fısıldaya qalardı. Amma o, bu sözlərin heç birini 
dilinə gətirmədi, daha betərlərini dedi. Sən demə, xəstə 
uşağı varmış, bir də acizlikdə balasından geri qalmayan 
heydən düşmüş anası… Onlara görə yaşayırmış, onlara 
görə  işləyirmiş…  Boğazından  kəsdiklərini  toparlayıb, 
azından ayda bir dəfə özünü verirmiş Tiflisə -ağzımda su 
gətirmişəm, döşümdə süd gətirmişəm, açın qapını mən 
gəlim… Herakl-qadının nağılı heç inandırıcı görünmə-
di, hətta mənə elə gəldi ki, bunu bir dəfə yox, min dəfə 
eşitmişəm. Adi oğru reaksiyasına oxşayırdı – iş başında 
yaxalananda dəsmal götürüb ağlayır ki, bəs anam xəstə-
di pul lazım idi. Qadın da nəsə gözümün su içmədiyini 
sezsə də, özünü o yerə qoymadı. Qəfil iri barmaqlarını 
kəmərimə  keçirib  məni  özünə  tərəf  çəkdi:  “Nə  özünü 
dartırsan ə? Heç olmasa bircə dəfə oranla yox başınla fi-
kirləşsənə” -, dedi. Çiynimin üstündə səndələyən başımı 

119
zorla saxladım, açığı elə bildim ki, üzümə sillə vuracaq. 
Qadın  kəmərimi  buraxıb  məni  kənara  itələdi  və  göz-
ləmədiyim halda gülməyə başladı “Elə bilirsən Tiflisdə 
seçmək imkanın olacaq. Uşaqsan bala, uşaq…” O, hər 
şeyi xatırlayırmış, hələ bəlkə də mənə yazığı da gəlir-
miş. Di get öl Əbu Tufan! Kül olsun təpənə! 
Mən kupeyə qayıdanda hamı yatmışdı: yazıçı o yan 
-bu yana çevrilir, qoca fısıldayır, Alpər xoruldayırdı. Ye-
rimə girən kimi div yuxusuna getdim. Bir Allah şahiddi 
ki, mən az şey istəyirdim, çox az… 
***
Yazıçı Tiflisə çatana kimi əcəl aparan qocanın ağzın-
dan çıxan kəlməni dönə-dönə sayıqladı. Əsərin birinci 
cümləsi hazır idi, yerdə qalanını yazmağa nə vardı. Adı 
da belə olsun – “Tiflis yolçuları”. Oxuyun, başınıza dö-
nüm, oxuyun! Ölüdən diriyə ziyan gəlməz…
Aprel 2015

120
“Anam deyirdi, ayaqlarım sızıldayır, 
duman gələcək. Gəlirdi də…” 
Hikmət Sabiroğlunun “Qarabağ söhbətləri”ndən
“Yalançısan, yalançı! Bəs deyirdin ayağım ağrıyanda 
yağış yağır. Hanı, yağmadı ki. Heç vaxt yağmır da. Sənin 
nə yalançı ayaqların varmış” -, Amil həkim evdən çıxa-
çıxda beş yaşına dünən adlamış toppuş nəvəsinin ağzını 
marçıldada-marçıldada elədiyi giley-güzarın qabağında 
deməyə  düz-əməlli  söz  tapmadı,  həmişəki  kimi  başını 
sığallayıb alnından öpdü, əyilib qulağına “Ə, saa qurban 
olum”  pıçıldadı.  Qonum-qonşunun  yığışdığı  xudmani 
ad  günündə  eləcə dizlərini ovuşdura-ovuşdura  qalmış-
dı, zoqqultudan masanın altında ayaqlarını qoymağa yer 
tapmırdı,  barı  durub  gəzişməyə  imkan  olsaydı,  sızıltı-
ları bekara səngiyərdi. Axı hara gedəsən: nəzir-niyazla 
tapdığın  gözünün  ağı-qarası  nəvənin  beş  yaşı  ola,  tifil 
sevincindən  özünü  qoymağa  yer  tapmaya,  neçə  ildən 
sonra bu qədər dost-tanışı bir yerdə görəsən, axırda da 
qayıdasan, siz oturun mən gəzişib gəlirəm, heç olan iş 
deyildi. Məclis də ki nə məclis-elə bil hamı sözü bir yerə 
qoyub ömürləri boyu məşq elədikləri bir pərdəli kome-
diyanı növbəti dəfə oynayırdılar, hərə bir cürə artistlik 
edirdi, təki uşağın könlü xoş olsun. Uşaq neyləsin axı, 
bu  qaçhaqaç  dünyasına  mayın  7-də  göz  açıb,  sabahsa 
Şuşanın gedən günüdü… Loxması boğazında kilidlənən