BƏXTİyar tuncay etnoqonik miFLƏR

"Eradan əvvəl I minilliyin ortalarından etibarən ümumi türk ədəbi dilinin ünsürləri fəaliyyətə başlayır və regional türk ümumxalq dillərinin,bunun ardınca isə ədəbi dillərin forma­laş­masına təsir edir. Qədim türk şeirinin mükəmməl şi­fa­hi örnəkləri meydana çıxır ki, bunların müəyyən hissəsi sonrakı dövrlərdə yazıya alınmışdır.Turan hökmdarı, farslaın Əfra­siyab adlandırdıqları Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr olunmuş ağı Mahmud Kaşğarlının divanında əks olunmuşdur:

Alp Ər Tonqa öldümü,

İsiz ayun kaldımu,

Ödlək öcin aldımı?

İmdi yürək yırtılır...

Biz heç də o fikirdə deyilik ki, bu eradan əvvəl 1-ci mi­nilliyin ikinci yarısından eramızın 1-ci minilliyinin birinci ya­rısı Azərbaycan dili nümunəsidir, ancaq burası da inkar edil­məzdir ki, qədim Azərbaycan dilinin fonetik,leksik və qram­matik quruluşu, funksional ifadə səviyyəsi bunu xatırlat­mış­dır." (Xudiyev, 1997, s. 39-40).

Elməddin Əlibəyzadə mövzu ilə bağlı yazır:

"Alp Ər Tonqa miladdan öncə 7-ci əsrin qüdrətli Turan-türk hökmdarı və qəhrəmanı olub. O, qeyri - adi ağlına, təd­birinə və mərdliyinə, müdrikliyinə görə böyük hörmət və eh­tiram qazanmış, şöhrət tapmışdır. İran-Turan müharibələrində əfsanəvi qəhrəmanlıq göstərmiş və bu onu dastanlaşdır­mış­dır." (Əlibəyzadə, 1998, s. 239).

Kaşğarlı Mahmudun yazdığına görə, Türküstandakı Bars­qan, Sayram və Koyaş şəhərlərini Alp ər Tonqa saldırmışdır. 12 illik türk dövri heyvan təqvimini də o icad etmişdir. Əski fars qaynaqlarında onun Xorəzm, Xorasan, İran və Azərbaycanda çox sayda şəhər saldırdığı qeyd edilməkdədir (Turan, 1993, s. 19). Məsələn, Sasanilər dövründə pəhləvi dilində qələmə alınan, müəllifi bilinməyən və elm aləmində şərti olaraq "İran şəhərləri" adlanan bir kitabda Aturpatakandakı, yəni Azərbaycandakı Gən­cə şəhərinin əsasının Əfrasiyab, yəni Alp Ər Tonqa tərəfindən qoyulduğu qeyd edilir (Касумова, 1985, c. 19).

Zərdüştün "Avesta"sında bu şəhərin adı Qanqxa kimi çəki­lir və onun Turanın taxt şəhəri olduğu, Turan xaqanının da bu şə­hərdə oturduğu qeyd edilir."Avesta"da bütün turanlılar, yəni türk­lər kimi ünvanına təhqir və böhtanlar yağdırılan Alp Ər Ton­qa həmin kitabda Tranqrasyan adı ilə yad edilir. Qədim yunan mən­bələrində onun adı Prototiy kimi çəkilir və onun iskitlərin, yəni türklərin xaqanı olduğu bildirilir. Bu böyük türk xaqanı haqqında məlumat verən və eradan əvvəl Vll əsrə aid olan aşşur mixi kitabələrində onun adı Partatua kimi qeyd edilib və o, İşkuz, yəni İç Oğuz hökmdarı adlandırılıb. Maraqlıdır ki, Firdovsi də "Şahna­mə"də onu oğuz-türkmən mühiti ilə bağlayır. Firdovsiyə görə, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) dördüncü oğlu Qara xana oğuzların da daxil olduğu türk ordusunun komandanlığını vermişdir:

"Sərkərdə Qara xan, dördüncü oğul

Əlbisəsini geyinib, atasının yanına gəldi.

Atası ona otuz minlik türk-çiqil atlılarını

Verdi, döyüş yerindən qorxmayan

Həmçinin taraz, oğuz, xalac atlıları

Otuz minlik sınaqdan çıxmış atlı."

(Koroğlu, 1999, s. 88-89)

Eyni zamanda Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) atası Pəşən­gin başında durduğu otuz minlik qoçaq türkməndən də söz aç­maqdadır:

"Onların sərkərdəsi-təcrübəli qoca Nastul

Qoçaq Pəşəngin himayəsi altında

Otuz min igid türkmən

Döyüş baltaları ilə silahlanmış,

Yayla-oxla silahlanmış döyüşə getdilər."

(Koroğlu, 1999, s. 89)

Təsadüfi deyil ki, oğuz olduqları heç bir şübhə oyatmayan Səlcuqlular özlərini Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) soyundan hesab etmişlər (Koroğlu, 1999, s. 28).

Ət-Təbəri Naxçıvanın Alp Ər Tonqa tərəfindən inşa edildi­yini yazmaqdadır. "Avesta" Alp Ər Tonqanın bol duzlu Çiçəstə gölü sahilində qətlə yetirildiyi bildirilir. "Bundaxşinin kitabı"nda söylənilənlərdən isə belə məlum olur ki, Çiçəstə gölü Aturpata­kanda, yəni Azəbaycanda yerləşir (Касумова, 1985, c. 20).

Bu məlumatlardan göründüyü kimi, Alp Ər Tonqa Cənubi Azərbaycanda yerləşən bol duzlu Urmiya gölü sahilində qətlə yetirilmişdir. Onun Azərbaycanda öldürüldüyünü Yeni Türk Ensiklopediyası da təsdiqləməkdədir:

"Alp Ər Tonqa iranlılarla çox uzun bir mücadiləyə gir­miş..., Altaylara qədər təqib edilmiş, yenə həmlə etmiş, nəha­yət, Azərbaycanda... öldürülmüşdür (m.ö.24)." (Yeni Türk An­siklopedisi, 1985, XI, s. 4363).

Deməli, ona həsr edilən ağı da məhz həmin bölgədə, başqa sözlə, Azərbaycanda yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbay­can­da yaradılmış digər ağılar kimi bu ağı da təmiz oğuz türk­cəsindədir:

Sel gəldi beldən oldu,

Qan qusdu yeldən oldu.

Vay düşdü sarayıma,

El gəldi harayıma.

Dirsəkli,dirəkliydin,

Sən aslan biləkliydin.

Hay vergil harayıma,

Vay düşdü sarayıma.

Oğul hey,

Oğul hey,

Oğul hey,

Oğul hey! (Oğuz, Tuncay, 2009, s. 298).

Yas nəğmələrinin mühüm hissəsini ağılar təşkil edir.Yas mərasimlərində oxunan ağılar bu gün təkcə bayatı şəklində ya­yılmış nümunələrlə məhdudlaşmır. Xalq içərisində onlardan da­ha əvvəlki dövrlərdə yarananlardan da dövrümüzədək gəlib çıxanları var:

Mən öldüm ağlamaqdan,

Bağa su bağlamaqdan.

Bağda yarpaq qalmadı,

Yarama bağlamaqdan.

Altımda kilim yandı,

Od düşdü,kilim yandı.

Canım oğul deməkdən,

Ağzımda dilim yandı

(Oğuz, Tuncay, 2009, s. 299)

Alp Ər Tonqaya ağı öz dilinə görə Kaşğarlı Mahmudun nü­munə kimi verdiyi digər ağılardan fərqlənir.Buradakı digər ağı­lar uyğur dilində, başqa sözlə xaqaniyyə tükcəsindədir.

Ulsıp ərən börləyü,

Yırtıb yağa urlayu.

Sıkrıp üni yurlayu,

Sıqtab gözi örtülür (Oğuz, Tuncay, 2009, s.300)

Alp Ər Tonqaya həsr edilən ağıda arxaikləşərək çoxdan canlı danışıq dilimizdən çıxmış "isiz", "ajun", "ödlək" və "öc" kimi qədim türk kəlmələrinə rast gəlirik. İndi dilimizdə həmin sözləri ərəb dilindən keçmiş "ədalətsiz", "dünya", "zaman" və "intiqam" kimi ifadələr əvəz etməkdədir. Təkcə bu fakt ağının ən azı İslamdan öncə yarandığını söyləmək üçün yetərlidir.

Elməddin Əlibəyzadənin fikrincə, Mahmud Kaşğarlı "Di­van"ı­nın folklor nümunələrinin də fərqli yaranma tarixləri olmalı idi. Çünki bu şeirlər bir-birindən çox uzaq, mühüm və ibrətamiz tarixi hadisələrlə bağlı olmuşdur. Məsələn, miladdan öncə VII əsrdə yaşamış Alp Ər Tonqanın ölümünə ağı həmin əsrdə deyilsə, hansı əsrdə yaranmışdır? Təbii ki, sözügedən ağı məhz həmin əsrdə yaranmalı idi və yaranmışdır da (Əlibəyzadə, 1998, s. 56).

Sözügedən ağı Azərbaycan ədəbiyyatının, eləcə də ümu­mo­ğuz və ümumtürk ədəbiyyatının şah əsəri sayıla bilsə də, onu "sak dili və ədəbiyyatı" kateqoriyasına daxil etmək doğru deyidir. Çünki işquzlar (iç oğuzlar) və saklar fərqli türk etnik qrupları ol­muş və irəlidə görəcəyimiz kimi, fərqli ləhcələrdə danışmışlar.

Elməddin Əlibəyzadə deyir:

"Alp Ər Tonqanın ölümünə ağılar dördlüklə və 7 heca ilə həkk olunub, bu ölçüdə daha asan qalıb, yayılıb." (Əlibəyzadə, 1998, s. 259).

Şübhəsiz ki, bu ölçülər və forma ozan-aşıq şer formasıdır. Maraqlıdır ki, Cənubi Azərbaycanın Həsənlu məntəqəsindən tapılan və e.ə. IX-VIII əsrlər Manna incəsənəti nümunəsi hesab edilən bir qızıl qabın üzərində qopuz çalan ozan təsvir edilmişdir (Rzayev, 1984, s. 27 şək. 2).

Məlumat üçün bildirək ki, iç oğuzlar (işquzlar) mixi yazı­lada adlarına rast gəlinən yeganə oğuz tayfası deyil. II Aşurna­sirpalın kitabəsində oğuz tayfalarından baranluların (baranların) da adına "barean" formasında rast gəlirik (Qaşqay, 1993, s. 50). Son­rakı əsrlərə aid yazılı mənbələrdə onlardan "abaren", "aparn", "parn" adları altında Albaniya sakinləri kimi söz açıl­maq­da (Еремян, 1967, c. 56), Parfiya dövlətini qurmuş Arsaklar sülaləsinin həmin etnik qrupa aid olduğu bildirilməkdədir (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, I, s. 216; Azərbaycan tarixi, 1994, s. 423). Stra­bon da onları "parn" adı ilə Xəzərin şərqində qeyd etmişdir (Гей­буллаев, 1991, c. 179). XIV-XV əsrlərdə Van gölü yaxınlarında yaşamış bu xalq Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin yaranma­sında yaxından iştirak etmişdir. V.Minorski və Q.Rabinota görə, bu türkmən boyunun adı yer adından, F.Sümər və İ.Artukun fikrincə isə, qədim türkcədəki "baran" (qoç) sözündən yaran­mış­dır (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, II, s. 25).

Mövzu ilə bağlı Xalıq Koroğlu yazır:

"...Başqa variantlarda olduğu kimi, Oğuzun 6 oğlu, hər oğlundan da 4 nəvəsi dünyaya gəlir. Böyük oğluna Cəmşid xan adını qoyurlar, o, Baran adlı yerdə yaşadığı üçün Qayı xan ləqəbini alır və Osmanlıların əcdadı olur. Ənvəri Oğuz eli ilə bağlı bir neçə dəfə Baran adını çəkir.

Bu gün də...Van gölünün cənubu...Daru-Baran adlanır." (Koroğlu, 1999, s. 59).

Mənbələrdən belə aydın olur ki, Partatuanın (Alp Ər Ton­qanın) ölümündən sonra oğlu Madiy işquzların hökmdarı olmuş­dur. O, Araz çayını keçərək, Midiya torpaqlarına soxulmuş kim­mer-sakları bölgədən didərgin salmış, Midiya və ətraf bölgələr üzərində 28 il sürən hakimiyyət qurmuşdur ki, bu barədə artıq söz açmışıq. Bu hökmdarın adı barədə Firidun Ağasıoğlu yazır:

"Bu ad üzərində geniş dayanmağa ehtiyac yoxdur, çünki onun Ön Asiyada ən işlək adlardan olduğunu görmək olur və ən əsası da budur ki, doğu türk boylarının eposlarında mənası türkcə aydın olan adlar işləndiyi üçün "Maday Kara" dastanı da güman ki, həmin gələnəyi saxlamışdır" (Ağasıoğlu, 2005, s 109).

Mütəxəssislər adları dövrümüzədək çatmış digər sak hökm­darlarının adları barədə də maraqlı fikirlər söyləmişlər. Bu ba­xım­dan adı aşşur mənbələrində "Tuq-damme", Herodotda isə "Liqdames" kimi çəkilən sak hökmdarı barədə yekdil fikir sər­giləyərək onun adının əslinin türkcə Toxtamış olduğunu yaz­mış­lar (Гейбуллаев, 1991, c. 319; Ağasıoğlu, 2005, s 109). İ.M.Dya­konov da buna bənzər fikir söyləyərək "Duqdamis" for­masının üzərində durmuşdur (Дьяконов, 1956, c. 240). Tuq­dammenin oğlu Sandakşatrunun adı da sonrakı dövrlərdəki mənbələrdən məlum olan türk adları ilə müqayisə edilmişdir. Məsələn, Qiyasəddin Qeybullayev bu adı haqlı olaraq, "Alpa­mış" dastanındakı Sandaqaç şəxs adı ilə (Гейбуллаев, 1991, c. 320), Firidun Ağasıoğlu isə Alp Arslanın komandanlarından Sandak bəyin (Ağasıoğlu, 2005, s 109) adı ilə tutuşdurmuşlar.

Sak hökmdarlarından birinin daşıdığı İşpakay adı barədə də maraqlı fikirlər söylənmişdir. Həm Oljas Süleymenov, həm də Firidun Ağasıoğlu bu adı türkcə Köpək (s-k) kimi izah etmişlər (Süleymenov, 1003, c. 223; Ağasıoğlu, 2005, s.108). Təbii ki, bu fikirlə razılaşmaq mümkün deyildir. Fikrimizcə, mixi yazı­lardakı "İşpakay" adı sonrakı əsrlərdə Göytürk hökmdarlarının adları içərisində rast gəlinən Işbara (Işbara xan, Baqa Işbara xan, Işbara Sünişi şad, Işbara Tolis şad, İrbis Işbara cabqu-xan) türk şəxs adının (Гумилев, 2002, c. 519, 520, 522, 523, 524) aşşur dilindəki cüzi təhrifi ilə ortaya çıxmışdır. Yəni adın əsli İşba­radır. Hesab edirik ki, Herodotun iskit hökmdarlarından birinə şamil etdiyi Sparaqapit (Ağasıoğlu, 2005, s 80) adı da Işbara adı ilə bağlıdır.

Biz işquzları, oğuz olduqlarına inandığımız kutilərin birba­şa davamı hesab edirik və fikrimizcə, qədim fars mənbələrində şərab bişirənlər kimi təqdim edilən saklar da məhz oğuzlar olmuşlar. Qədim yunan mənbələri də dikpapaq saklarla şərab bişirən sakları xüsusi qeyd etməkdədir. İstər qədim fars, istərsə də yunan mənbələrindən türklər arasında şərabçılıq sənətinin geniş yayıldığı məlum olsa da, bu işlə məhz hansı türk boyunun məşğul olduğu məlum olmur. (Гейбуллаев, 1991, c. 321-323).

Bu məsələyə aydınlıq gətirməyə isə Egey dənizi sahillə­rindən tapılan və hind-Avropa mənşəli olduğu ehtimal edilən bir ideoqrafik əlifba yardımçı olur. Elm aləmində şərti olaraq "Egey əlifbası" adlanan sözügedən əlifbada "şərab" sözünü bildirən ideo­qram kimi oğuzların bayandur boyunun tamğası çıxış edir (Cəfərov, 1987, s. 29-36). Elə bu fakt da söhbətin məhz bayan­durlardan getdiyini, eləcə də hind- Avropa xalqlarının şərabla bayandurlar vasitəsi ilə tanış olduğunu söyləməyə əsas verir.

Maraqlıdır ki, bir sıra hind-Avropa mənşəli xalqların dilin­də şərab anlamında işlənən kəlmələr, eləcə də ona yaxın bəzi sözlər "bayandur" etnoniminin kökündə duran "bayan" kəlməsi ilə yaxın səslənməkdədir.

------------------------------------------------------------------------------

B A Y A N

------------------------------------------------------------------------------ Dil Yazılışı Oxunuşu Mənası

------------------------------------------------------------------------------

1. Alman Wein Vayn Şərab

------------------------------------------------------------------------------

2 İngilis Wine Vayn Şərab

------------------------------------------------------------------------------

3. Fars Mey Mey Şərab

------------------------------------------------------------------------------

4. Rus Вино Vino Şərab

------------------------------------------------------------------------------

5. Rus Пьян Pyan Sərxoş

------------------------------------------------------------------------------

6. Rus буян Buyan Sərxoş olub şuluqluq edən

------------------------------------------------------------------------------

O da maraqlıdır ki, hind - Avropa xalqları öncə şərabla tanış olmuş, onların üzümlə tanışlığı isə bundan sonra baş vermişdir. Elə bu üzdən də bəzi hind-Avropa xalqlarının dilində üzümü bildirən ayrıca söz yoxdur. Mövcud olan sözlər isə şərab sözündən törəmədir.

------------------------------------------------------------------------------Dil Yazılışı Oxunuşu Mənası Hərfi mənası

------------------------------------------------------------------------------1. Alman Weinrebe Vaynrebe Üzüm Şərb çuğunduru

------------------------------------------------------------------------------

2. Rus Виноград Vinoqrad Üzüm Şərab qozası
Hind-Avopa dillərindən fərqli olaraq, türk dillərində üzüm­çülük və şərabçılıqla bağlı onlarla təmiz türk mənşəli kəlmə bulunmaqdadır. Əgər dilimizdəki heyvandarlıq, əkinçilk, toxu­culuq, dulusçuluqla bağlı bir çox terminlər Neolit və Eneolit dövrlərinin yadigarıdırsa, üzümçülük və şərabçılıqla bağlı bəzi terminlər də, şübhəsiz ki Tunc dövrünün məhsuludur.

Deməli, qədim fars və yunan müəlliflərinin "şərab bişirən saklar" adlandırdığı xalq bayandurlar imiş. Bayandurlaın isə bir oğuz soyu olduğu məlumdur (Zeynalov, 1981, s. 95-96). Gördü­yümüz kimi, qədim mənbələr "sak" adını oğuzlara, o cümlədən iç oğuzlara da şamil etmişlər. Fəqət gerçək saklar özlərini "şakı" adlandıran saklar idilər ki, sonrakı dövrlərdə Şərqi Avropdan Hindistana və Çin səddinə qədər yayılmışdılar. Çinlilər onlara "sək", hindlilər isə "şakya" deyirdilər (Ağasıoğlu, 2005, s. 73).

NƏTİCƏ
Folklor erkən mədəniyyətlərin müxtəlif etnik-mədəni sis­temlərini bərpa etmək, hər bir xalqın ümumdünya mədəniy­yə­tin­dəki yerini və onun yaranmasındakı rolunu müəyyənləşdirmək, tarix səhifəsində hər bir xalqın yaradıcılıq ənənələrinin meyl və istiqamətlərini öyrənmək üçün ən mötəbər mənbələrdəndir. Folklor nümunələrində söylənilənlərin müxtəlif tarixi mənbə­lərdə əksini tapmış bilgilərə, arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş materiallarla, eləcə də dil materialı ilə tutuşdurulması nəticəsində belə məlum olur ki, etnogenezlə bağlı mifik süjet və motivlər kosmogenez və antropogenezlə bağlı süjet və motivlərə nisbətən çox-çox sonrakı dövrləri əks etdirir. Elə bu səbəbdən də bu süjet və motivlərin əsasında duran hadisələrin reallığa daha yaxın olduğunu söyləmək olar.

Digər xalqların miflərində olduğu kimi, türk mifologiya­sında da etnoqonik motiv və süjetlərin əsasında əcdad kultu du­rur. Əksər türk xalqları bütün türklər üçün ümumi olan ulu əc­daddan başqa bilavasitə öz ulu babalarını da unutmamış, onları ayrı-ayrı qəhrəmanlıq eposlarında əbədiləşdirmişlər. Bu eposlar minillər boyu yeni-yeni elementlərlə zənginləşdirilərək, hər dövrə uyğun şəkildə müasirləşdirilsə də, əcdad kultu öz kökləri ilə ibtidai mədəniyyətin, totemistik və animistik təsəvvürlərin mövcud olduğu dövrlərə qədər uzanır.

Boz qurdla bağlı inanclar, istisnasız olaraq, bütün türk xalq­larının miflərində bu və ya digər dərəcədə əksini tapmışdır. Qədim Çin mənbələrində Orxon-Yenisey abidələrini yaratmış türk xalqı­nın mənşəyi barədə türklərin öz dilindən bəzi əfsanələr qeydə alın­mışdır və onlarından biri bu xalqın Qərbdən - Xəzər dənizinin qərb sahillərindən, yəni Qafqazdan gəldiklərini bildir­məkdədir. Qurda totem münasibətinin Qafqaz xalqları içərisində geniş yayılması da sözügedən mifin, eləcə də bu mifi Çinə qədər aparmış xalqın coğrafi areal baxımından Qafqaz mənşəli olma­sına dəlalət edir.

E.ə II minilliyə aid akkad mənbələri "türk" etnoniminin qeydə alındığı ən qədim yazılı mənbələrdir və bu mənbələr onlardan Ön Asiya və Qafqazlarda, daha dəqiq desək, Azərbay­can və Şərqi Anadoluda məskun olan xalq kimi söhbət açır. Eradan əvvəl birinci minilliyə aid Urartu mixi yazılarında da eyni xalqın adı, eyni ərazinin sakinləri kimi qeyd edilmişdir. Urartu mənbələrində həmin xalqın adı "turuxi" kimi çəkilir. Bu isə o deməkdir ki, sözügedən ərazilər türklərin ilkin Ata Yurdu olmuş və türk xalqlarının etnogenezinin birinci, ən qədim mərhələsi həmin arealda baş vermişdir. Bu fikri Sibir və Altay türklərindən toplanan kosmoqonik miflər də təsdiqləyir. Belə ki, dünyanın yaranışı barədə mifin bütün variantlarında ilkin material kimi sonsuz sular, yəni dəniz və okean çıxış edir. Bu fakt çox düşündürücüdür. Axı, türklərin ilkin ata yurdu olduğu iddia edilən Altaylar dənizlərdən çox-çox uzaqlarda yerləşir. Belə olan halda, Altay və Sibir türkləri nədən dünyanın baş­lanğıcını dənizlə, dünya okeanı ilə bağlayırlar?

Bu suala adətən belə cavab verirlər: Bu süjetlər Altay və Sibirə kənardan gətirilib. Şübhəsiz ki, bu belədir. Fəqət onları kim gətirib? Təbii ki, türklərin özləri. Odur ki, Altayları türk­lə­rin ilkin yurdu saymaq qətiyyən doğru deyil. A.Qaben və A.N.Ko­nonov türk dillərində dünyanın cəhətlərinin rənglərlə ifadəsindən söz açaraq bidirmişlər ki, bu dillərdə qara rəng quzeyi, qırmızı (qızıl) güneyi, ağ batını, göy isə doğunu ifadə etmişdir. Bu faktı əldə əsas tutan F.Ağasıoğlu haqlı olaraq qeyd edir ki, Türk harada olmasından asılı olmayaraq, dayandığı yerə “sarı”, quzeyə “qara”, güneyə “qırmızı” (altun, qızıl), batıya “ağ”, doğuya isə “göy” boyanın simvolu kimi baxacaq... Əgər bu sistemi xəritə üzərində axtarmaq istəsək, ən münasib üsul kimi göl və dənizlərə verilən adlara baxmaq lazım gələcək. Bütöv Avrasiya məkanında isə belə bir yer yalnız İkiçayarasının quzeyindədir.

Aydınlıq olsun deyə, qədim mənbələrdə güney sularının “qırmızı”, doğu sularının isə “göy adlandığını xatırlayaq. Nil çayının doğusundakı Qırmzı dəniz kimi, qədimdə Fars körfəzi­nin də qırmızı dəniz adlanması. Göyçə gölü kimi, Urmu gölünün adı da keçmişdə Göy-göl idi.

Maraqlıdır ki, bəzi oğuz etnoqonik rəvayətlərində oğuzların ilkin ata yurdu kimi xatırlanan əfsanəvi Mahan ölkəsi də məhz həmin ərazini əhatə etmişdir. Mahan ölkəsi barədə ilk məlumata 5000 il öncə qələmə alınmış "Enki və Kainat" adlı qədim şumer poemasında rast gəlirik.

Övliya Çələbidə də eyni ölkə adını görürük. Övliya Çələbi Axlat şəhərinin təsviri zamanı bildirmişdir ki, tarixçilər bu şə­hərin adını Dərmalə adlandırırlar və bu da "Oğuz şəhəri" deməkdir.

Şumer dastanından belə aydın olur ki, Mahan ölkəsindən gəmilər yüklə qədim Şumerin Nippur şəhərinə gələrmişlər. Bu şəhərin yerini amerikalı alimlər 1883-cü ildə müəyyənləşdirə bil­mişlər. Yerli ərəblərin "Nuffar" (Nippur adının bir qədər də­yi­şikliyə uğramış adı) adlandırdıqları yerdə aparılan arxeoloji qa­zıntılar ilk nəticəsini elə həmin il versə də bədəvilərin alimlərə hü­cumu onları tədqiqatları yarıda kəsməyə məcbur etmişdi. 1893-1896 və 1899-1900-cu illərdə aparılan qazıntılar Fərat çayının aşağı sahilində yerləşən qədim Şumer şəhərini gün üzünə çıxardı.

Deməli, Mahan ölkəsindən gəmilər Nippura Fərat çayı va­sitəsi ilə gəlirmiş. Övliya Çəlbinin Mahan ölkəsinin şəhərlərindən olduğunu söylədiyi Axlat Dəclə çayının yuxarı axarında, Şərqi Anadoluda yerləşirdi (Koroğlu, 1999, s. 60). Bu isə o deməkdir ki, Mahan ölkəsi Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı axarında, bu iki çayın bir-birinə çox yaxınlaşdığı yerdə imiş və həm Şumer dastanında, həm də Övliya Çələbidə söhbət eyni ölkədən gedir.

Övliya Çələbinin bu ölkə ilə bağlı söylədiklərində diqqəti ən çox çəkən məqamlardan biri də Bayandur xanın həmin ölkə ilə əlaqəli yad edilməsidir. Maraqlıdır ki, “Kitabi-Dədəd Qor­qud”da Bayandır xanın Amid (Diyarbəkr) sahillərindən olması qeyd edilir. Qazan xan isə Amid (Diyarbəkr) soylu adlandırılır. Qədim Amid şəhərinin isə həmin bölgədə yerləşdiyi məlumdur.

Təbii ki, məsələ göytürklər və oğuzlarların etnoqonik rəva­yətlərində əksini tapan faktlarla da bitmir. Eyni halı özbək türk­lərinin mənşəyini və tarixçəsini anladan “Xannamə”də görə bilərik.

Adları ən qədim zamanlardan, daha dəqiq desək e.ə. lll mi­nillikdən e.ə. I minilliyə qədər bir çox mixi kitabədə çəkilən lulu­ların özbək “Xannamə”sində xatırlanması da çox düşündü­rücüdür. Dastanda Azərbaycan və Şərqi Anadolunun qədim sakinlərindən olmuş bu xalq Nuh oğlu Yafəsin soyundan gələn xalqlar, yəni türk soylu xalqlar sırasına daxil edilsə də, onların türkmənlərlə birlikdə Nuhun qızı Vəjilənin soyundan gəldikləri qeyd edilir. Daha doğrusu, türkmənlər gerçək Vəjilənin, lulular isə Vəjilənin simasını alan köpəyin övladları kimi təqdim edilir. Maraqlıdır ki, özbək “Xannamə”sində Azərbaycanın qədim sa­kin­lərindən kim­merlərin də adına rast gəlinməkdədir. Eyni za­manda, özbək­lərə qarşı vuruşan türkmənlərdən söhbət açılarkən Herodot tərəfindən Azərbaycan ərazisində yad edilən Sakarta ölkəsinin sakinlərinin - sakarların, eləcə də Salur Qazan ellərinin də adı çəkilir. Adı çəkilən etnonimlər içərisində Ləbnət (Ləbnə + ut – cəm şəkilçisi) etnonimi də xüsusi maraq doğurur. Həmin türk­mən boyunun adı Gürcüstanın azərbaycanlılarla məskun Lənbəli kəndinin adında bugünədək yaşamaqdadır. Azərbaycan­da eyni adda xalça çeşnisi də olmuşdur Bu isə dastandakı süjetlərin bir çoxunun Ön Asiya və Qafqaz mənşəli olduğunu göstərməkdədir.

Dastanda suriyalılardan da (aşşurlardan) söhbət açılması özbəklərin etnogenezinin ilkin mərhələsinin Ön Asiya və Qaf­qazla, başqa sözlə, Azərbaycanla bağlı olduğu fikrini möhkəm­ləndirir. Və məsələ bununla da bitmir. “Xannamə”də özbəklərin ilk xanlarının xəzərlərlə döyüşündən söhbət gedir. Halbuki, tarixən yaşadıqları arealın Şərqi Avropa, Qafqaz və bilavasitə Azərbaycanla sınırlı olduğu məlum olan xəzərlərin ölkələrinin bugünkü Özbəkistan ərazisi ilə heç bir sınırı yoxdur və bu ərazilər bir-birindən çox uzaqdır. Eyni zamanda, xəzərlərin heç vaxt Ural çayından şərqə tərəf keçmədikləri məlumdur. Əgər özbəklərin ulu babaları ilə onlar arasında gerçəkdən də nə zamansa döyüş olubsa, bu mütləq Qafqaz ərazisində olub.

Görünür, Ön Asiya və Qafqaz mənşəli bütün bu süjetləri Orta Asiyaya özbəklərin etnogenezində yaxından iştirak etmiş matienlər (myutenlər) aparmışlar. Adlarına e.ə. II-I minilliklərə aid mixi yazılarda Azərbaycan və Şərqi Anadoluda yaşayan türkdilli xalqlardan biri kimi rast gəlinən bu boyun əfsanələrində onların indiki Özbəkistan ərazisinə Urmiya gölü (Güney Azərbaycan) sahillərindən köç etdiklərini əks etdirən süjet də yer almaqdadır. Bu barədə məşhur türkoloq L.Tolstova özünün “Xorəzm vadisinin tarixi onamastikasının bəzi məsələləri” adlı məqaləsində ətraflı məlumat verməkdədir. Alim matienlərin adının Herodot tərəfindən yad edilən və Şərqi Anadoluda yer­ləşdiyi anlaşılan dağın adı ilə bağlı olduğunu söyləyir. Hero­dotun dediyindən isə belə anlaşılır ki, Araz çayı mənbəyini məhz bu dağdan alır.

“Xannamə”də yad edilən özbək boylarına gəlincə, sözü­gedən dastanda onların sayı 32 kimi göstərilir və belə sıralanır: qıyat, moğol, dörmən, saray, cəlayır, nayman, qanqlı, xitay, kereyit, qıfçaq, minq...

Burada sadalanan bütün böylar Çingiz xanın qurduğu siyasi birliyə daxil olmuş türk boyları ilə tam üst-üstə düşür. Əslində, özbəklərin öz adlarını Qızıl Orda xanı, Çingiz xanın nəvəsi Özbəkdən aldıqları məlumdur. Bu, əlbəttə ki, çox-çox sonrakı dövrlərdə baş vermişdir. “Xannamə”də bütün bu boylar Yafəs oğlu Türkün söyu kimi, yəni türk boyları kimi təqdim edilirlər.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bütün qədim türk şəcərəna­mələrində, o cümlədən “Çingiznamə”də Çingiz xanın soy ağacı da türklərin ulu babası hesab edilən Nuh oğlu Yafəsə bağlanır, Oğuz xanla eyni budağa mənsub Tatar və Moğol (Muğal) adlı əkiz qardaşlardan söz açılır. Bir çox hallarda tatarların bir qolu­nun adı və ya “tatar” adının sinonimi kimi işlədilən “moğol” (mu­ğal) adı həmin əkiz qardaşlardan birinin adından qaynaqlanır.

Moğollar türk şəcərənamələrində tatar türklərinin 30 boyun­dan, “Xannamə”də isə özbək türklərinin 32 uruğundan biri kimi qeyd edilmişlər. Maraqlıdır ki, Çingizoğullarının mifik soy əfsanəsi Göytürklərin mifik “Ergenekon” əfsanəsinin eyni­dir. “Çingizna­mə”də isə moğolların soykökü ilə bağlı hun əfsa­nələri ilə tam üst-üstə düşən süjet də yer almaqdadır. Bu əf­sanədə Ağ (Aralıq) və Tün (Qara) dənizlərinin adının çəkilməsi diqqəti çəkir. Moğolların əfsanələri onların kökünü Ön Asiya ilə bağlı təqdim edir.

O da çox maraqlıdır ki, rəvayətlərdə Çingiz xanın ulu əc­dadlarından olan Börte Çinonun dənizi (Xəzəri) aşaraq bugünkü Monqolustan ərazisinə gəldiyi və burada məskunlaşdığı açıq şəkildə ifadə edilməkdədir. Burada o, Qao Maral adlı qızla evlənmişdir.

Mövzumuz baxımından qaraqalpaq türklərinin etnogenezi­nin bu xalqa məxsus zəngin folklor abidələri əsasında öyrənil­məsi də böyük maraq kəsb etməkdədir. Qaraqalpaq türklərinin çoxəsrlik etnik formalaşma dövrü ərzində Avrasiya çöllərindən keçən qədim miqrasiya yollarından xeyli qidalanaraq, öz mədə­niyyətini, o cümlədən folklorunu nəzərəçarpacaq dərəcədə zən­ginləşdirə bildiyini, bu üzdən də bu xalqın folklorunun tarixin ay­rı-ayrı dövrlərini əks etdirdiyini yazan L.S.Tolstovanın fik­rin­cə, kök etibarilə qıpçaq olan, sonrakı dövrlərdə oğuz və peçe­neklərə qaynayıb qarışan qaraqalpaqların etnik şüurunda yad təsirlər də az rol oynamamışdır.

T.A.Jdanko bu xalqın etnik köklərindən birinin sak-massa­getlərlə və e.ə. Vll-ll əsrlərlə bağlı olduğunu ehtimal etmişdir və irəlidə görəcəyimiz kimi, o, qətiyyən səhv etməmişdir. L.S.Tol­stova isə bir qədər də irəli gedərək, bu köklərin daha qədim əsrlərə və Ön Asiya, Qafqaz və Azərbaycan ərazilərinə uzandığını təsbit edə bilmişdir. Fəqət o, bu xalqı sonradan türkləşməyə məruz qalan irandilli xalq saymış, bu da ondan qaynaqlanmışdır ki, xanım Tolstova onların rəvayətlərini özbək-sartların mənşəyi barədə Məqdisi (X əsr), Yaqub Həməvi (XIII əsr) və Həmdullah Qəzvininin (XIII-XIV əsrlər) qələmə aldıqları rəvayətlərlə qarışıq salmışdır. Bununla belə, o, “Qaraqalpaqların tarixi folkloru bu xalqın etnogenezinin və etnomədəni əlaqələrinin öyrənilməsinin əsas mənbəyi kimi” adlı çox sanballı məqaləsində qaraqalpaq xalqını təşkil edən 6 əsas türk boyundan biri olan myütenlərin bir vaxtlar Şərqi Anadolu ərazisində (Urmiya gölündən qərbdə) mövcud olmuş Matiena ərazisində yaşadıqlarını təsdiq etmişdir.

Qaraqalpaqların mif və rəvayətləri içərisində amazonkalarla bağlı süjet və motivlərə də rast gəlinməkdədir ki, bu da sözü­gedən xalqın, tarixlərinin ilkin çağlarında Azərbaycanda yaşa­dıqlarına əlavə sübutdur. Söhbət Mərkəzi Asiya xalqlarının heç birinin mifologiyasında analoquna rast gəlinməyən “Qırx qız” dastanından gedir. Bu dastannın süjeti ilə Quzey Qafqaz xalqla­rının ortaq abidəsi olan və e.ə. I minilliyin ortalarında, iskit-sak mühitində formalaşdığı hesab edilən nart eposu ilə ümumi süjet və motivlərə sahib olması mütəxəssisləri çoxdan heyrətə salmış­dır. “Qırx qız” dastanında öz qırx qadın döyüşçüsü ilə, yəni qırx amazonka ilə birlikdə uzaq bir adada yaşayan və xalqını düş­mənlərdən qoruyan Gülayım adlı hökmdar qadından bəhs edilir.

Mütəxəssislər Gülayım obrazını nart eposunun kabardin va­riantındakı Daxanaqo obrazı ilə eyniləşdirirlər. Bu dastanın P.Akritas və Y.Stefanova tərəfindən təqdim edilən başqa bir va­riantı olan əfsanədən isə belə məlum olur ki, dağlar başında ya­şayan sözügedən gözəl bahadır qadının ordusu bütünlüklə qadın­lardan-amazonkalardan təşkil olunmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bənzər əfsanə günümüzədək Azərbaycanın Zaqatala ra­yo­nunda da, həm türk, həm də avar əhali içərisində yaşamaq­da­dır və oradakı xalq rayon ərazisində əlçatmaz qayada yerləşən Pə­ri qalasını həmin bahadır qadın və amazonkalar ilə əlaqələndirirlər.

L.S.Tolstova haqlı olaraq “Qırx qız” dastanının süjeti ilə nart eposunun osetin variantının, daha doğrusu bu variantın “Noza oğlu Barxunun ölümü” adlı bölümünün süjeti arasında daha çox uyğunluq olduğunu yazır.

Osetin və qaraqalpaq eposlarının başqa bir yaxın tərəfi qızların hərbi təlim keçməsi səhnəsidir. Digər bənzərlik isə hər iki eposda əkizlərin iştirak etməsidir. Osetin eposunda Xamıp və Uruzmaq adlı iki əkiz qardaşdan söhbət açılır. Onların atası Axsarın da Axsartaq adlı əkiz qardaşı vardı. Bu qardaşlardan Uruzmaq öz bacısı Satana ilə evlənir. Qaraqalpaq dastanında isə Arıslan və Altınay adlı əkiz bacı-qardaşdan və onların şərlənərək zina etdiklərinin iddia edilməsindən danışılır.

“Qırx qız” dastanı ilə bu tip səsləşmələrə nart eposunun abxaz variantında və nartlar barədə qumuq əfsanələrində də rast gəlmək mümkündür. Bu variant və əfsanələrdə Satana 100, bəzənsə 40 oğul anası kimi təqdim edilir. Qaraqalpaq dastanında isə yüz (bəzi variantlarda qırx) oğul anası rolunda Jupar-kempir çıxış edir.

Azərbaycanda da «Qırx qız» adlı əfsanə qeydə alınmışdır. Bu əfsanədə düşmənlərdən qaçan qızların duaları ilə dağ, qaya ayrılır. Qızların qırxı da bu qayanın içinə girir. Qırx qızla bağlı motivə “Dədə Qorqud” dastanında da rast gəlinir. Söhbət Burla xatunun qırx incəbelli qızla birlikdə qıpçaqlara əsir düşməsindən gedir.

Qırğızlarda da “Qırx qız ata” adlı əfsanə qeydə alınmışdır və bu əfsanə qaraqalpaq dastanının süjetini deyil, Azərbaycan­dakı eyni adlı əfsanəni xatırlatmaqdadır. M.İsmayıl Rüstəm qızı­nın fikrincə, qırğızların «Qırx qız ata» əfsanəsi türk mədəniyyə­tinin оrtaq xüsusiyyətlərini aydın şəkildə göstərir. Əfsanəyə görə Köymеn dağında yaşayan оbalarda qırx qız bir-biri ilə bacı kimi kеçinirmiş. Bir gün bu оbalara quldurlar basqın еdir. Qızlar о sırada hərəsi bir işlə məşğul imiş. Basqınçıları kafir sayan qızlar оnlara görünməkdənsə daş оlmağı diləyirlər. Köymеn dağı ya­rılır. Qırx qız dağın içinə girərək оrada daş оlurlar. Bura «Qırx qız ata» adlandırılmış və ziyarət yеrinə çеvrilmişdir.

Daşa dönmə motivli “Qırx qız ata” əfsanəsinin Azərbaycan mənşəli olması, eləcə də bir çox tədqiqatçının “qırğız” etno­nimini “qırx qız”la bağlaması bu xalqın da etnogenezinin ilkin mərhələsinin Azərbaycanla bağlı ola biləcəyini ehtimal etməyə ciddi əsas verir. Qırğız türklərinin mənəvi dünyasının və əfsanə­ləşmiş tarixi keçmişinin “ensiklopediya”sı hesab edilən “Manas” dastanındakı bir neçə önəmli məqam bu ehtimalın həqiqətdən qətiyyən uzaq olmadığını göstərir.

Qırğız rəvayətlərinin birinə əsasən, qırğızlar Manasın qırx igidi ilə qırx qızın, yəni Qamkey xatunun qaravaşlarının izdiva­cından törəyiblər. Öncəki bölümdə “qırx qız” motivinin Qafqaz mənşəli olduğunu və bu halda söhbətin amazonkalardan getdi­yini söyləmişdik. Madam ki, qırğızlar yalnız bu kütləvi (qırxın qırxa) izdivacdan sonra peyda olublar, o zaman ortaya belə bir sual çıxır: bu qırx igid etnik baxımdan kimdir, onların və Ma­nasın mənsub olduğu xalqın adı nədir? Bu sualın cavabı qır­ğızların etnogenezini anlamaq baxımından çox böyük önəm daşıyır. Sualın cavabı isə elə “Manas” dastanının özündə verilir.

Dastanda əsərin qəhrəmanı Manasın mənsub olduğu xalq gah qarqar, gah da qıpçaq adlanır. Bu fakt akademuk Bartoldun əsər­lə­rinin toplandığı 4 cildliyin II cildinin I hissəsinin 541- ci səhifə­sində, 55 - ci qeyddə təsbit edilmişdir (Бартольд 1968: II, I, 541). Ab­ramzonun "Qırğızlar və onların etnoqrafik və tarixi-mədəni əla­qələri" adlı kitabının 46-cı səhifəsində isə XVI əsrdə Qaraqışlaqda baş verən hadisələrlə əlaqədar qıpçaq-qarqar xalqının adı çəkilir.

Bu informasiya qırğız türklərinin etnogenezini və bu etnogenezin ilkin coğrafi arealını müəyyən etməmiz baxımından son dərəcə böyük önəm daşımaqdadır. Məsələ burasındadır ki, Strabon qarqarların amazonkalarla qonşuluqda, amazonkaların isə Albaniya üzərində yüksələn dağlarda yaşadıqlarını yazmış­dır. Eyni zamanda, qarqarların Qafqaz Albaniyasının, yəni Azər­baycanın ən qədim sakinlərindən biri olduğu hər kəsə məlum­dur. O da faktdır ki, alban əlifbası məhz qıpçaq - qarqar dili əsasında yaradılmışdı və bu dil Albaniyanın ədəbiyyat və dövlət dili funksiyasını ifa etmişdir.

Qərbi Azəbaycanda (bugünkü Ermənistanda) da qıpçaq - qarqarların çox qədim zamanlardan yaşamış olduqlarını, onların torpaqlarının Ərməniyyə və Kilikiyaya qədər uzandığını erməni (hay) tarixçiləri də etiraf edirlər. Məsələn, A. Akopyan özünün “Albaniya – Aluank qədim yunan – Roma və qədim erməni mən­bələrində” adlı kitabının 66-67-ci səhifələrində yazır ki, Moksda Qarqar adlı vilayət, Tsopka və Qərbi Kilikiyada iki Qarqar qalası, Lori və Parisosda iki Qarqar kəndi var. Bundan başqa Meğri tərəfdə Qarqar dağının mövcudluğu da məlumdur.

Hazırda Qərbi Azərbaycanın (bugünkü Ermənistanın) Zən­gəzur bölgəsində qarqarlara aid bir monastr kompleksi də qal­maq­dadır. Öncələr “Gərgərvəng” və ya “Qarqarvəng” adı ilə məş­hur olan bu monastra bitişik Həzrət Məryəm kilsəsinin tikil­məsindən sonra (1283-cü il) daha çox Məryəm kilsəsi və ya “Surb Sion” monastrı kimi yad edilməyə başlayan bu kompleks alban (həm də Azərbaycan) memarlığının ən maraqlı nümunə­lərindən biridir.
Qarqarlar və onların yaşayış arealı barədə əski erməni (hay) mənbələrində də söz açılmışdır. Məsələn, Moisey Xorenatsi (V əsr) alban əlifbasının qarqar dili əsasında yaradıldığını söyləmiş, Qarqar meydanından və Qarqar məlikliyindən söz açmışdır. Gevond (VIII əsr) Qarqar düzənliyinin, Böyük Vardan (Xlll əsr) isə Qarqar vilayətinin adını çəkmişlər. Tovma Artsruni isə türk mənşəli ərəb sərkərdəsi Buğanın Qarqar düzənliyinə gələrək, Bərdə şəhərinə daxil olduğunu yazmışdır.

Bu xalqın adı Qafqaz və Orta Asiyanın toponomikasında geniş əks olunmuşdur. Bu sırada XlX əsrdə indiki Dağıstanın Teymurxanşura vilayətində qeydə alınmış Qarqar yer adını, Tiflis quberniyasının Tionet və Axalsix uyezdlərində qeydə alın­mış Qarqar – meydan, Qarqar – Qutan, Qarqar dağı, Qarqaris və s. toponimlərini, Qəbələ rayonu ərazisində mövcud olmuş Xara­ba – Qaraqarı, eləcə də Qarabağla Gədəbəy sərhəddində yerlə­şən bir neçə Qarqar kəndini (bu gün onlardan biri Gərgər, digəri isə Xarxar adlanr) və Naxçıvan uyezdində qeydə alınmış Xarxar kəndini göstərmək olar. XIII əsr ərəb müəllifi Yaqut əl-Hə­mə­vi Beyləqan yaxınlığında yerləşən Qarqar şəhərini xatırlat­mışdır. İbn Xordadbeh (IX əsr) isə Şabran və Dərbənd arasındakı Qarqar şəhərindən söhbət açmaqdadır. Deyilənlərə Qarabağ əra­zisindəki iki ayrı Qarqar çayını da əlavə etmək lazımdır. Türkiyə və Cənubi Azərbaycan ərazisində də bir neçə Qarqar, Xarxar, Gərgər adlı yaşayış məntəqəsinin olduğu məlumdur.

Qarqarların bir vaxtlar Orta Asiyada da yaşadığını söy­ləmək olar. Belə ki, Dionisiy Perieqet (II əsr) qarqarların Emod dağlarından Qanq çayı ilə suvarılan torpaqlara qədər geniş bir ərazidə yaşadıqlarını yazmışdır.

Madam ki, qırğız xalqının əsas özəyini qıpçaq-qarqarlar və amazonkalar təşkil etmişdir, o zama tam qətiyyətlə demək olar ki, bu xalqın etnogenezinin ilkin mərhələsi Azərbaycan ərazisin­də gerçəkləşmişdir.

“Manas” dastanının Altay versiyası olan “Alıp Manaş” əsa­tiri na­­ğıl poeması da mövzumuz baxımından böyük önəm daşı­maq­da­dır. “Kitabi-Dədə Qorqud”a daxil olan “Bamsı Beyrək” boyunun sü­­jetini xatırladan bu nağılın qəhrəmanı Manaş azman bir bahadırdır.

M.H.Tantəkin sözügedən süjetlə Firdovsi “Şahnaməsində yer alan “Bijən və Mənijə” dastanının süjeti, eləcə də V əsr ermə­ni tarixçisi M.Xorenatsinin nəql etdiyi real bir tarixi hadisə ara­sında bağlılıq görməkdə və onları eyni kökdən hesab etmək­dədir. M.H.Tantəkin özünün “Dəli Becan surətinin prototipləri məsələ­si­nə dair”çox dəyərli məqaləsində sözügedən Altay nağılı ilə səs­ləşən bir sıra süjet və surətlərdən söz açmaqdadır ki, bu da “Alıp Ma­naş”ın Azərbaycan mənşəli olduğuna, Orta Asiyaya Azərbay­can­dan aparıldığına heç bir şübhə yeri qoymyr. Bu isə o deməkdir ki, özbəklər, qaraqalpaqlar və qırğızlar kimi Altay türkləri də öz et­no­genezlərinin ilkin mərhələsini Ön Asiya və Qafqazda keçmiş­lər. Hər halda fakt budur ki, qədim Urartu mənbələrində (e.ə. IX əsr) Altay (Alatey) toponimi də qeydə alınmışdır və Y.Yusifov bu toponimi Azərbaycan ərazisindəki ən qədim dövlətin – Arattanın başqa bir adı saymaqdadır. Eyni sözləri Alpamışı (Manas, Alıp Manaş) eynən qırğız və altaylılar kimi özlərinin soy babalarından biri hesab edən qazaxlara da aid etmək olar.

Strabona görə, sarmatların bir bölümü "sarmat-kaziqlər, yəni sarmat-qazaxlar adlanmışlar. Maraqlıdır ki, qazax xalqının etno­ge­nezində iştirak etmiş soylardan biri də sarmatlar olmuşlar (Аб­ромзон, 1960, 116). Antik müəlliflərin fikrincə, sarmatlar iskitlərlə amazonkaların izdivacından törəmişlər və iskit dilində danışırdılar. Bu müəlliflərin yazdığına görə, sarmatlar Qara dəniz iskitlərindən və Don çayından şərqdə məskun idilər.Eyni mənbələrin təhlilindən belə aydın olur ki, onların torpaqları bugünkü Rusiyanın Kalmı­kiya, Həştərxan, Stavropol və Rostov bölgələrini əhatə edirdi. Antik müəlliflərin bəziləri sarmatları "savromat" da adlandırmışlar. Məsələn, Herodot "savromat" yazdığı halda, eradan əvvəl 4-cü əsrdə yaşamış Skilak Karianidli "sarmat" ifadəsini işlətmiş, Ovidiy Nazon isə hər iki addan istifadə etmişdir. Pliniy isə yunanların sarmatları "savromat" adlandırdıqlarını bildirmişdir.

Diodor Siciliyalı və Pliniyin bildirdiklərinə görə, sarmatlar Midiyadan, yəni Cənubi Azərbaycandan iskitlər tərəfindən köçə zorlanmışlar. Elə bu səbəbdən də bəzi antik müəlliflər sarmatları midiyalılarla, yəni madaylarla eyniləşdirmişlər. Məsələn, Pliniy və Yuliy Solin sarmatları midiyalıların törəmələri hesab etmiş­lər. Pliniy türkləri sarmatların bir qolu saymış, Pomponiy Mela isə türk­lərlə sarmatların qonşu olduqlarını yazmışdır. Eradan əvvəl 2-ci əsr müəllifi Dionisiy Pereqet isə sarmatları hunlarla eyniləş­dirmişdir. Fakt isə budur ki, qıpçaq mənşəli qazax soyla­rından biri də sarmatlardır və onlar qazaxların içərisində "şer­mat" və "sarmat teleu" adları ilə məşhur idilər. Bu fakt qədim Atropatenanın paytaxtının nədən Kazaka (Qazax) adlandığını başa düşməmizə və nədən qıpçaq elementinin oğuz mənşəli Azərbaycan türkcəsində xüsusi bir plast təşkil etdiyini başa düşməmizə yardımçı olur.

Maraqlıdır ki, bəzi antik müəlliflərin sarmatların soy baba­ları saydıqları maday xalqının da qazaxların etnogenezində iştirak etdikləri məlumdur.

Tövratda Yafəsin oğullarından söz açılarkən, onlardan birinin Maday olduğu bildirilir. Eradan əvvəl 9-8-ci əsrlərə aid mixi yazı­larda Madayın soyundan gələn xalqdan-maday xalqın­dan və eradan əvvəl 7-6-cə əsrlərə aid mixi yazılarda isə bu xalqın Azərbaycanın cənubunda qurduğu Madayya dövlətindən söhbət açılır. Qədim yu­nan müəllifləri, o cümlədən eradan əvvəl 5-ci əsrdə yaşamış He­ro­dot bu dövləti Midiya dövləti, xalqını isə midiyalılar kimi qeyd et­mişlər. Məlumat üçün bildirək ki, Azərbaycanda formalaşan digər türk soy və boyları kimi ma­dayların da izlərinə sonrakı əsrlərdə Tür­küstanda rast gəlirik. Sonralar hansısa səbəbdən Azərbaycanı tərk edən bu qədim türk soyu qazax türklərinin etnogenezində ya­xın­dan iştirak etmişdir. Qazax xalqını təşkil edən türkdilli soylar­dan biri də madaylar olmuşlar. Azərbaycanda yaşayan və sonradan qazaxların, qırğız­ların, özbəklərin, eləcə də qaraqalpaqların etno­ge­nezində yaxın­dan iştirak etmiş soylardan biri də albanlardır.

Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, saxa-yakut­ların da ən qədim kökləri Azərbaycana uzanmaqdadır və bu köklər sö­zügedən xalqın etnoqonik rəvayətlərində qorunub sax­lanmışdır.