BƏXTİyar tuncay etnoqonik miFLƏR

SAKLARIN USUN (HOSUN) BOYUNUN

ETNOQONİK RƏVAYƏT VƏ DASTANLARI
Hosun dastanları dolqan türklərindən (Попов, 1954, с. 113-121), evenklərdən (Сборник материалов по эвенкийскому (тун­­гусскому) фольклору, 1938; Исторический фольклор эвенков, 1966, с. 396-315), eləcə də nqasanlardan (Долгих, 1958) da toplanmışdır. Yəni eyni süjetlər saxa-yakut və dolqan türkləri arasında olduğu kimi, tunqusmancurdillilər arasında da geniş yayılmışdır. Elə bu da bəzi tədqiqatçılara onları tunqus-mancur xalqlarının (evenk, even, nqasan) abidələri kimi gözdən keçirməyə əsas vermişdir.

Hosunlarla bağlı rəvayət və əfsanələrin dəyişməz bir motivi var. Məşhur hosun ovçularından hər hansı birinəsə başqa bir soyun, ya boyun və ya da fərqli bir xalqın başçısı onun şöhrətinə sahib olmaq məqsədi ilə qəflətən hücuma keçir və qəhrəmanı öldürür. Qətlə yetirilənin qardaşı və ya oğlu onun qisasını alır. Bu süjet bütün Şimali Saxa-Yakutuya ərazisində çox məşhurdur və kiçik, yerli əlavə və nüanslar diqqətə alınmazsa, heç dəyiş­mir. Hosunlarla bağlı folklor nümunələrini digər analoji nümu­nə­lərdən fərqləndirən ən önəmli cəhət də elə budur. Qəhrəmanın çaydan keçərkən ayağından yaralanması, qatillərin geri qayıtdıq­ları yol üzərindəki ağaclarda izlərini saxlaması, qisasçının onları bu izlərlə təqib edərək tapması kimi detallar da, demək olar ki, bütün variantlarda bu və ya digər şəkildə təkrarlanır.

“Hosun” termininə gəlincə, onun evenk dilindəki “söninq”, “sənə” (bahadır, qəhrəman) sözlərindən yarandığı hesab edilir. Evenk əfsanə və rəvayətlərində hosunlar ən mahir və cəsur ov­çular kimi təqdim edilirlər. Saxa-yakutlar da “hosun” kəlməsini adətən eyni anlamda işlədirlər (Гуревич, 1977, с. 88). Lakin bu versiya bizə qətiyyən inandırıcı görünmür və zənnimizcə, kəlmə əslində etnonimdir və sakların bir qolu olmuş uysunların (usun­ların) adını, daha doğrusu onun yerli şivələrdəki səsləniş şəklini əks etdirir. Q.E.Qrum-Qrjimaylonun qeyd etdiyi kimi, özbək­lərin, qazaxların və digər türk xalqlarının etnogenezində yaxın­dan iştirak etmiş uysunlar (usunlar) etnik baxımından sakların bir qolu olmuşdur (Грум-Гржимайло, 1944, с. 7). Maraqlıdır ki, bir zamanlar Azərbaycandan (Qafqaz Albaniyasından köçə­rək indiki Qazaxıstan ərazisində məskunlaşan və Qazax türklə­ri­nin mühüm tərkib hissəsinə çevrilən alban soyu uysun boyunun tərkibində olmuşdur və görkəmli qazax maarifçisi Ç.Vəlixanov da onları qoşa qeydə almışdır (Велиханов, I, с. 628). Orta Asiyanın türk xalqlarının formalaşmasında mühüm rol oynamış uysunların sakların bir qolu olduğunu yazılı mənbələrlə yanaşı arxeoloji faktlar da birmənalı şəkildə sübut edir. Bu faktlara istinad edən A.N.Berenştam yazmışdır:

“Kanqlı və usunların mədəniyyəti sak mədəniyyətinin bir­başa davamıdır” (Бернштам, 1946, с. 112).

E. ə. III əsrə aid Çin mənbələrində adı keçən və Sak (Se) öl­kəsinin sakinləri kimi yad edilən uysunların // usunların (Gök­yay, 1938, CLVIII-CLIX) Azərbaycanın da ən qədim sakinlərin­dən olduqlarını “Kitabi-Dədə Qorqud” eposu təsdiqləməkdədir. Mütəxəssislər eposun ikinci dərəcəli personajlarından biri kimi çıxış edən “Uşun Qoca” adındakı “Uşun” hissəsinin usunlarla əlaqəli olduğunu söyləyirlər. Mövzu ilə bağlı S.Əliyarov yazır:

“”Uşun Qoca”… hələ miladdan əvvəlki Çin qaynaqla­rın­da yad edilən türkdilli etnosun adı ilə bağlıdır” (Əliyarov, 1991, s. 145).

Çox güman ki, Naxçıvandakı Uzunoba kəndinin adının etimologiyası da usunlarla bağlıdır.

İ.S.Qureviç yazır ki, Şimali Yakutiyada yerləşən Olenek ça­yı hövzəsinin toponomikası, demək olar ki, bütünlüklə sözü­gedən eposun əsas qəhrəmanının – bir versiyaya görə Ürən, di­gər versiyaya görə isə Ünkəəbil adlandırılan qəhrəmanın adı ilə bağlıdır. Belə ki, əslən Olensk rayonundan olan dastançıların, fak­tiki olaraq, hamısı, Anabardan olan dastançılarınsa bir qismi Ürənin yaşamış olduğu məkan kimi Olenek qəsəbəsi yaxınlığın­dakı Tumannax-Tübətə adlı yerə təpəlik yerə işarə edirlər. Burada Ürən xaya (Ürən qaya) adlı dağ zirvəsi ucalır. Onun ətə­yindən Ürən appata adlı kiçicik çay axmaqdadır. Qəsəbədən 3 km aşağıda isə Ürən koul (Ürən göl) adlı göl var. Ola bilsin ki, Azərbaycandakı qədim Örənqala yaşayış məntəqəsinin də adı sak (saxa – yakut) eposunun qəhrəmanı Ürənin adı ilə bağlı olmuş olsun. Əgər bu ehtimal gələcəkdə öz təsdiqini taparsa, o zaman tam qətiyyətlə demək olar ki, hosun dastanlarının köklərindən birini sakların ata yurdu olmuş Azərbaycanda axtarmaq lazımdır.

Bütün bu deyilənlərlə yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, Ürən hosunla bağlı rəvayətlərdə adı çəkilən toponimlərin böyük ək­səriyyəti Olensk yaxınlarındakı yer adları ilə tam üst-üstə düşür. Bu baxımdan Olenek qəsəbəsindən 80 km yuxarıda yerləşən Axıs-arı, 15 km aralıdakı Talakan-ayan, 25 km məsafədəki Bar­qıdamet Mainda kimi yer adlarını misal çəkmək olar (Гуревич, 1977, с. 89). Bu isə o deməkdir ki, eposun son şəkli məhz həmin ərazilərdə formalaşmışdır.

İkinci tip rəvayətlərə əsasən adı Ünqkəəbil bahadır kimi ke­çən qəhrəman Olenek çayının aşağı axarlarında, onun mən­səbinə yaxın ərazidə yerləşən Tüməti qəsəbəsində məskun idi. Həmin ərazidə bir vaxtlar Ünqkəəbil xaya (Ünqkəəbil qaya) adlı dağ və eyni adlı mağara var imiş. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, saxa-yakutlar şimal şəfəqini “ünqkəəbil” adlandırırlar. Şübhəsiz ki, bu ad sakların bugünkü Saxa-Yakutiya ərazisinə köçməsin­dən və qütb şəfəqi ilə tanış olmasından sonra yarana bilərdi. Odur ki, Ürən adı daha arxaikdir və ola bilsin ki, saklar onu bu əraziyə eposun süjeti ilə birlikdə əski ata yurdlarından gətirmişlər.

Çayın aşağı axarlarına yaxın ərazilərdə yayğın olan versi­yalarda qəhrəman qardaşının intiqamını alır, döyüşdə ölür və bundan sonra onun işini oğlu davam etdirir. Burada söhbət eyni etnosun iki soyu arasındakı düşmənçilikdən gedir. Bu süjetin daha geniş və dəqiq variantı 1926-cı ildə Q.V.Ksenofontov tərə­fin­dən Lena sahillərindəki Bulun adlı yaşayış məntəqəsində qey­də alınmış “Ünqkəəbil və Çəmpərə” adlı variantdır (Ксенефон­тов, 1937, с. 490-495). Həmin variantın qısa məzmunu belədir:

Məşhur hosun Ünqkəəbil və onun iki qardaşı Olenek ça­yının aşağı axarının sahillərində yaşayır və burada vəhşi ma­ralları ovlayırdılar. Bir payız günü o, düşərgədə olmadığı za­man düşərgəyə hosun Çəmpərə gəlir, Ünqkəəbilin dəmirçiliklə mə­ş­ğul olan kiçik qardaşını öldürür, onun uzun hörüklü sa­çını kə­sib anasına göndərir və bununla da Ünqkəəbili döyüşə səsləyir.

Evə dönən qəhrəman baş verənlərdən xəbər tutur. O döyüşə yollanmamışdan öncə ikinci qardaşı Caakdaktuunun taleyi ilə maraqlanır və məlum olur ki, onu rus kazakları girov götürmüşlər. Hadisə aydınlaşdıqdan sonra ruslar qardaşını azad edir, ona özbaşnalıq edən qəbiləni tapmaq üçün 60 dö­yüşçü və bir şaman verirlər. Düşmən düşərgəsinə gedən yolda şaman cadu edərək Çəmpərənin ruhunu bayquşa cevirir və Caakdaktuu onu öldürür.

Düşmən düşərgəsinə çatdıqda Ünqkəəbil qardaşı ilə bir­lik­də vəhşi maral qiyafəsində, böyük ağac odunlarının köməyi ilə çayı keçirlər. Həmin gün Çəmpərənin adamları böyük şadya­nalıq və ziyafət təşkil etmişdilər. Odur ki, qardaşlar çətinlik çək­mədən düşərgəyə daxil ola bilirlər. Burada onlara məlum olur ki, Çəmpərə ox atarkən barmaqları sürüşməsin deyə yeməyə əl sürtmür. Onu əsir bir rus yedizdirir. Ünqkəəbil gizlicə rusa yaxınlaşaraq, onu Çəmpərənin oxlarını təxrib et­məyə sövq edir.

Düşmənin düşərgəyə hücum edə biləcəyindən ehtiyat edən Çəmpərə şamana öncəgörümlük etməyi tapşırır. O isə öz növ­bəsində üç gün sonra gecə vaxtı hücum baş verəcəyini söy­ləyir. Bu arada çadıra yaxınlaşan qardaşlar düşərgədəkiləri ox yağışına tuturlar. Bunu görən Çəmpərə Olenek çayı boyunca üzü yuxarı, öz gizli silah anbarına tərəf qaçmağa başlayır. Qardaşlar onu təqib etməyə başlayırlar, fəqət o hər dəfə atılan oxlardan yayınmağı bacarır. Bununla belə, Çəmpərə çayı keçərkən Caakdaktuu onu ayağından yaralayır. Ən sonda isə o, qardaşlar tərəfindən öldürülür. Onlar Çəmpərənin hörüyü­nü kəsir, sümüklərini qurudur və mərhumun anasına apa­rır­lar. Anası isə qardaşlara bildirir ki, oğlu doqquz il öncə aclıq çəkibmiş. Bundan sonra qaliblər doğma torpaqlarına, öz ana­larının yanına qayıdırlar. Ona öldürülmüş düşmənin hörü­yü­nü verirlər. Ünqkəəbil və Caakdaktuunun anası hörüyü götü­rüb çölə çıxır. Bir müddət sonra isə onu özünü asaraq intihar etmiş vəziyyətdə tapırlar. Ana belə etməklə öldürülmüş dəmirçi oğlunun yanına getmiş olur (Ксенефонтов, 1937, с. 490-495).

Bu variantda rusların və rus-kazakların adının çəkilməsi onun son şəklini çox da uzaq olmayan keçmişdə aldığını söy­lə­məyə tam əsas verir. Məsələ burasındadır ki, ilk rus-kazak dəs­tə­ləri Saxa-Yakutiya ərazisində XVl əsrdə peyda olsalar da rusların bu ölkədə məskunlaşması XVll əsrdən intensiv xarakter almışdır.

Maraqlıdır ki, saxa-yakutlar bir yandan Ünqkəəbili öz milli qəhrəmanları hesab edir, o biri yandan isə onun milliyyətcə yu­kaqir olduğunu söyləməyi də unutmurlar. Belə ki, İ.S.Qureviçin “Ünqkəəbil kim olmuşdur?” sualına sözügedən dastanın ən tanınmış söyləyicilərindən biri kimi tanınan, milliyyətcə saxa-yakut Anna Nikolayeva belə cavab vermişdir:

“Bəzilərinin fikrincə, o, yukaqir olmuşdur” (Гуревич, 1977, с. 93).

Məlumat üçün bildirək ki, Sibirin aborigenlərindən olan yukaqirlər, demək olar ki, bütünlüklə saxa-yakutların içində əri­mişlər və hazırda yukaqir dilində danışanların sayı sadəcə bir ne­çə yüz nəfərdir. Görünən budur ki, saxa-yakutların Ürən haq­qında dastanı bu xalqın içində əriyən, daha doğrusu, onun etnogene­zin­də müəyyən qədər iştirak edən yukaqirlərin folkloruna qarışmışdır.

İ.S.Qureviçin topladığı “Ürən hosun dastanı” adlı variant isə ortaya tamam fərqli məqamlar qoymaqdadır. Burada Ünq­kəə­bil artıq əsas və müsbət qəhrəman yox, müsbət qəhrəman rolunda çıxış edən Ürənə qarşı çıxış edən Mahan-Mehçənin qardaşıdır və mənfi obrazdır. O, dastanın sonunda Ürənin oğlu tərəfindən öldürülür (Гуревич, 1977, с. 93). Belə görünür ki, Ünqkəəbil əslində saxa-yakutların içərisində əriyərək türkləşən yukaqirlərin qəhrəmanıdır. Damarlarında təmiz türk qanı axan saxa-yakutların dastan yaddaşında isə o düşmən kimi həkk olu­nub. Bu isə o deməkdir ki, saxa-yakutlar bu ərazilərə köç etmə­mişdən və yukaqirləri assimilə etməmişdən öncə gəlmələrlə yer­lilər arasında düşmən münasibətlər olmuşdur. Bu səbəbdən də gəlmələrə qarşı yerlilərin müqavimətinə başçılıq edən Ünqkəəbil bu variantda düşmənlərin cərgəsində yad edilir.

Lakin dastanda diqqəti çəkən daha bir maraqlı məqam da var. Burada Ünqkəəbil əsas düşmən yox, əsas düşmənin qar­da­şıdır, yəni bir növ ikinci dərəcəli düşməndir. Güman etmək olar ki, dastanın ilkin versiyasında o, bir personaj kimi hec yox imiş. Saklar bu ərazilərə köçdükdən sonra onun adı bu türk xalqının öz əski yurdlarından gətirdikləri dastana sonradan əlavə olun­muşdur. Dastandakı əsas mənfi personaja - Mahan-Mehçəyə gə­lincə, onun adının birinci hissəsindəki “Mahan” kəlməsinin mi­fik Mahan dövlətinin adı ilə üst-üstə düşməsi dastanın kök­lərinin Ön Asiya və Qafqaza, daha dəqiq düsək, Azərbaycana uzandığını, sakların bu dastanı özləri ilə ata yurdlarından – Azərbaycandan gətirdiklərini ehtimal etməyə ciddi əsas verir. Dastanda Mahan-Xopo adı ilə də yad edilən Mahan-Mahçənin mayat (bayat) boyundan olduğunun qeyd edilməsi də (Гуревич, 1977, с. 98) bu ehtimalı gücləndirir.

İ.S.Qureviçin yazıya köçürdüyü dastanın qısa məzmunu belədir:

Deyilənlərə görə, müharibələr dövründə Olenek çayı sa­hillərində ov etməklə yeddi ailəni doyuzduran ovçu Ürən-ho­sun yaşayırmış. O öz döyüş bacarıq və qəhrəmanlığı ilə hər kə­sin şöhrətini kölgədə qoymuşdu. Günlərin birində döyüşçü­lə­rinin sayı ağ maralın dərisindəki tüklərin sayı qədər çox olan mayat boyu Ürən-hosunun yaşadığı və çoxlu maral sürülə­rinin otladığı Olenek çayındakı Axıs arı (Səkkiz ada) adlı torpaqları ələ keçirmək fikrinə düşür. Mayatlar gözlənilmədən Ürənin üzərinə hücuma keçdilər, amma o onların çoxunu qırdı, qalanlarını isə qaçmağa məcbur etdi. Lakin bir dəfə Ürən-hosun Olenek çayının yuxarı hissəsində bir müddət ov edib geri qayıdarkən mayatlar onu pusdular. Çox sayda ovla döndüyünü, fəqət silahsız olduğunu bildilər. Amma bilmədilər ki, o, öz yay və oxlarını düşərgənin yaxınlığında gizlədib.

Ürənin düşərgəsi çayla dağ silsiləsinin düz ortasında yerləşirdi. Mayatlar (onların sayı iyirmiyə yaxın idi) iki dəstəyə ayrılıb onun düşərgəsini mühasirəyə aldılar, özünü isə ox yağışına tutdular. Belə olan halda Ürən yerindən sıçrayaraq silahına tərəf qaçmağa başladı. Onu pusan mayatlar nə qədər ox atdılarsa, oxları boşa çıxdı, çünki o, ağ doxa geymişdi və bu səbəbdən də cəld hərəkət edə və düşmən oxlarından asanlıqla yayına bilirdi. O qaçaraq özünü dərəyə atdı, amma dərənin arxa tərəfindəki bataqlığa düşdü. Hərəkət edə bilmədi. Ma­yatlar ox yağdırmaqda davam edirdilər. Ürən oxları bir-bir göy­də tuturdu. Belə olan halda mayatlardan biri oxu bataq­lığın içindən atdı və Ürən-hosunu ayağından yaraladı. Çoxlu qan itirən, bu səbəbdən də zəif düşən Ürən özünü məğlub hesab etdi və oxlardan yayınmağa son verdi. Nəticədə mayatlar onu öldürdülər.

Bundan sonra düşmənlərin öldürülmüş Ürənin sümüklərinin iliklərini çıxarması və qoca atasına göndərməsi epizodu gəlir. Dastanın sonrakı hissəsində deyilir:

Düşmənlər Ürənin bütün qonum-qonşusunu, qohum-əq­rə­basını məhv etdilər. Yalnız qoca atasını sağ buraxdılar və bildirdilər ki, öz düşərgələrinə gedərkən, yol boyu ağacların qabıqlarında kəsiklər edəcək və iz qoyacaqlar. Əgər kimsə qisas almaq istəsə, onları bu izlərlə tapa bilər. Onların başçısı Mahan-Xopo (və ya Mahan-Mahçə) Ürənin arvadını özü ilə əsir apardı.

Qoca mayatlarla döyüş zamanı böyük qazanın altında gizlətdiyi və bu üzdən də sağ qalan kiçicik nəvəsini, Ürən-ho­su­nun oğlunu böyüdərək tərbiyə etdi. Uşaq doqquz yaşına çatanda elə bir mahir ovçu oldu ki, ox atmaqda babasından da, atasından da daha üstün oldu. Bir dəfə o, ovda ikən ağacların üzərindəki kəsmə işarələr diqqətini çəkdi və babasın­dan onların nə anlama gəldiyini və kimlər tərəfindən qoyul­duğunu soruşdu. Babası uzun müddət sualı cavablandırmaq­dan yayınaraq, işarələrin mahiyyətindən xəbərsiz olduğunu söyləsə də nəvəsinin təkid və israrı qarşısında geri addım at­malı oldu, məsələni açıb ona danışmaqdan başqa çarəsi qal­madı. Baba nəvəni qisas üçün düşmən düşərgəsinə getməməsi üçün nə qədər dilə tutdusa, xeyri olmadı. Oğlan qisas almaq arzusu ilə alışıb-yanırdı. Nəhayət qoca icazə verdi, amma bir şərtlə icazə verdi ki, oğlanın buna hazır olduğuna əmin olsun. Nəvəsi razılaşdı. Bundan sonra baba nəvəni sınağa çəkdi. Ona yaxın məsafədən ox yağdırmağa başladı, oğlanın oxlardan necə məharətlə yayındığını görüb gəncə xeyir-dua verdi. Ona atasının silahını verib yola saldı. Tapşırdı ki, yolüstü onun də­mirçi dostuna baş çəksin.

Oğlan yola düşdü. Yolüstü dəmirçi ilə görüşdü, o da ona içi oxlarla dolu on kolçan qayırdı. Bu müddət ərzində çoxlu ov edən gənc özü üçün yetərincə azuqə hazırladı. Dəmirçidən mayatların harada yaşadığını öyrənib yoluna davam etdi.

Mayatlar kuntukda (Tundra içində açıq düzənlik) yaşayır­dılar. Oğlan onların düşərgəsinə çatanda boş çumlardan (sa­xa-yakutlara məxsus xüsusi çadırlardan) başqa bir şey görmədi. Həmin vaxt mayatlar birlikdə balıq tutmağa getmişdilər. Für­sətdən istifadə edən gənc onların yaylarının maral damarın­dan düzəldilmiş iplərini açdı.

Çumların birində qoca bir qarıya rast gələn oğlan bu əsir qadından başına gələnləri danışmasını xahiş edir. Qarının söylədiklərindən belə aydın olur ki, bu onun dopdoğma ana­sıdır. Oğlan ona gəlişinin səbəbini və niyyətini açıb söyləyir.

Axşam tərəfi mayatlar balıq ovundan geri dönürlər. On­ların önündə öndərləri Mahan-Mehçə və qardaşı, qadın hö­rük­ləri kimi uzun hörükləri olan Ünqkəəbil gəlirdi. Mahan-Mehçə gənci gördü və onun Ürənə nə qədər çox oxşadığından heyrətə düşdü. Lakin oğlan bildirdi ki, guya o, kasıb bir balıq­çının oğludur. Anası, Ürənin arvadı da düşmənləri azdırmaq üçün dedi ki, guya Ürənlə onun heç vaxt övladları olmayıbmış. Buna baxmayaraq, Mahan-Mehçə hər ehtimala qarşı oğlanı öldürmək qərarına gəldi. Bunu başa düşən gənc yerindən cəld sıçrayaraq ox-yayını götürdü, var qüvvəsi ilə çığıraraq gerçək­dən də Ürənin oğlu olduğunu təsdiq etdi və dərhal da bir ox atıb, ayaqları öz uzun hörüklərinə dolaşan Ünqkəəbili öldür­dü. Düşmənlər öz oxlarını götürüb qarşılıq vermək istəyəndə yaylarının iplərinin açıldığını və yararsız hala düşdüyünü gördülər və nə edəcəklərini bilmədilər. Ürənin oğlu isə onları bir-bir dənləməyə başladı. Mayat soyunun yarısını məhv etdi. Digər yarısı isə canlarını qaçıb gizlənməklə qurtara bildilər.

Bundan sonra oğlan anası ilə birlikdə babasının yanına qayıtdı (Гуревич, 1977, с. 95-97).

Birinci variantdan fərqli olaraq, daha arxaik olan bu va­riant­­da nə rusların, nə də rus-kazakların izi-tozu belə yoxdur. Bu da təbiidir. Çünki bu dastan rusların Sibiri işğalından çox-çox öncələr yaranmışdır.

Saxa-yakut türklərinin təsəvvürünə görə, usunlar (hosunlar) nə­həng, ucaboy olmuşlar. Ola bilsin ki, “usun” etnoniminin kö­kün­də də elə bu keyfiyyət durur: usun-uzun (uca). Əgər bu be­lə­dirsə, o zaman Azərbaycanda qeydə alınmış bir mifoloji mətni də usunlarla əlaqələndirmək olar. Həmin mətnin məzmunu belədir:

Qavaxlar uzuxlar oluflar. Çox hündür iymişlər. Hər biri bir çinar kimi. Ona görə də indinin özündə də bir uca boylu adam görəndə deyirlər ki, uzuxdu. El arasında timsaldı da. Uzuxlar bizim əjdadlarımız oluflar. Özü də çox yaşamışlar, yüz il, iki yüz il, üç yüz il.

Belə eşitmişəm ki, günnərin bir günündə uzuxlardan biri meşəyə odun qırmağa gedifmiş. Orada gözünə qəribə bir şey dəyir. Bapbalaca. Oyucuna alıf evə gətirir. Bütün uzuxlar da onun başına toflaşırlar. Başlayırlar bu əcayib şeyə baxmağa. Birdən onnarın bir ağsaqqalı qavağa gəlif deyir:

- Bu əcayıf şey deyil. İnsandı. Vaxt gələjək, bunnar yer üzünü götürəjəy. Bizi də əvəz edəjəylər.

İnsanı tutuf gətirən Uzux bərkdən gülür. Deyir:

- Bu özü nə şeydi ki, bizi də əvəz edə bilsin. Boyu heş mənim qarışım qədər döyül. Elə oycumu yumsam, əlimdəcə canı çıxar.

Qoca uzux deyir:

- Yox elə döyül. Bunnar bizdən çox-çox ağıllıdırlar. Özü də vaxt gələjəy, bizi əvəz edəjəylər.

İnsanı gətirən uzux deyir:

- İndi ki belə oldu, mən onu imtahan edərəm. Əgər sö­zümü yerinə yetirsə, inanaram, özü də buraxaram gedər. Yox, əgər yerinə yetirməsə, onda çüjmüşdür. Ovcumu yumaram, əzi­lib ölər.

Qoja uzux deyir:

- Yaxşı, onu öncə imtahan etmək istəyirsən?

İnsanı gətirən uzux deyir:

- Özüm bilərəm, indi görərsən.

Uzuxun bir atı varmış. Dam boyda. Elə hündürüymüş ki, adam baxanda papağı düşərmiş. Uzux töyləyə gedir, atı çəkə-çəkə gətirir insanın yanına. Sonra da bir torvaya bir az arpa töküf deyir:

- Ey insan, bax bu torvada arpa var, keçir atın başına qoy yesin.

İnsanın boyu atamı çata bilərdi. Heç ayağının yarısı qədər də deyildi. Amma o torvanı baş tərəfindən başlayıb arpaya ça­tınca qatdıyır. Sonra da torvadakı arpanı ata göstərib yır­ğala­yır, başlayır muşqurmağa. At səs eşidib aşağı baxır. Arpanı görən kimi başını torbaya salıb arpanı yeməyə girişir. İnsan tez torvanı atın başına keçirir.

Bunu belə görən uzux əlini əlinə vurub bərkdən gülür. Deyir:

- Bir buna bax, bunun boyuna bax, gör torbanı atın boynuna necə keçirdi. Bir qarış boyu ilə torvanı dam boyda atın başına keçirdisə, deməli bizi də əvəz eliyəcəh.

Doğrudan da vaxt keçdi, vədə gəldi, insanlar bütün dün­yaya yayıldılar. Uzuxların da yalnız üç-dörd metrlik qəvirləri qalıb (Azərbaycan mifoloji mətnləri, 1988, s. 44-45).

Ola bilsin ki, saklar əski ata yurdlarından indi yaşadıqları əraziyə köçdükdən sonra əski düşmənlərinin – mayatların (ba­yat­ların) adını yeni vətənlərindəki yeni düşmənlərinə, yerli fin-uqor xalqlarından samaylara (nenetslərə) və nqasanlara şamil etməyə başlamışlar.

Hər halda, saxa-yakutların sözügedən xalqları belə adlan­dırdığı danılmaz faktdır. Bu, mayatlar haqqında saxa-yakutlar­dan toplanmış bəzi rəvayətlərdən açıq-aydın görünməkdədir. Samay qəbilələrindən heç biri özünü belə adlandırmamışdır. Bu rəva­yətlərdə mayatlarla samaylar (nenetslər) və nqasanlar arasında bərabərlik işarəsi qoyulur. Onlardan bir neçəsini gözdən keçirək.

1942-ci ildə N.Petrov tərəfindən qeydə alınmış rəvayətdə deyilir:

Qədim zamanlarda Olenek çayı sahillərinə Mayat soyu köç etmişdi. Mayatlar Olenek çayını ilk dəfə görəndə heyrət və məyusluqlarını gizlətməyərək demişdilər: “Ba! Bu çayımı böyük çay adlandırırlar?! Onu ki soyumuzdan olan istənilən uşaq bir göz qırpımında üzüb keçər!” Sonra onların nəzərini buzun altından gözə dəyən mamont sümüyü cəlb etdi və onlar sümüyü əldə etmək üçün buzu yarmağa başladılar. Nəticədə buz parça-tikə oldu və suya düşən mayatlar boğuldular. Belə­cə, mayat soyu məhv oldu (Ксенефонтов, 1937, с. 547-548).

1945-ci ildə X.Fyodorov tərəfindən saxa-yakut türkcəsində yazıya köçürülmüş rəvayətdə isə belə deyilir:

Çox-çox qədim zamanlarda, müharibələr dövründə Ole­nek­də mayat-samaylar məskən saldılar. Bu adamlar ovçuluqla məşğul idilər. Onlar vəhşi maralları kütləvi surətdə qırır, ov­larını isə güçə və meydanlarda üst-üstə qalaqlayırdılar. Bir gün həmin bu samaylar (nenetslər) bir vəhşi maralı tutub, də­risini diri soydular, can verməkdə olan heyvanla əylənməyə baş­ladı­lar. Bu hadisədən sonra ətrafdakı bütün marallar bir­dən-birə yoxa çıxdılar. Belə olan halda onlar qidalanmaq üçün ət am­bar­larına üz tutdular. Onda görünməmiş bir şey baş verdi. On­lar ambarlara yaxınlaşanda ambarlar hərəkətə gə­lir və onlar­dan uzaqlaşaraq, bəlli bir məsafədə dururdular. Sanki, ambar­lar da onlardan ehtiyat edirdilər. Belə olan halda onlardan bəziləri öz ambarlarına ox atmağa başladılar. Amma bu onlara heç nə vermədi. Bu, maralla qəddarcasına rəftar etdiklərinə görə onlara Tanrı tərəfindən göndərilmiş bir bəla idi. Bir vaxtlar çoxsaylı olan samaylar tədricən azaldılar və günlərin birində Olenekdən yoxa çıxdılar (Гуревич, 1977, с. 99).

1944-cü ildə S.Qureviç tərəfindən rus dilində qeydə alınmış digər rəvayətin məzmunu da belədir:

Yesey gölü yaxınlarından Bordax (Torpağı olan) çayı axır, amma onun bütün sahili boyu daşlıq ərazilər uzanır və tor­paq­dan əsər-əlamət belə yoxdur. Ola bilsin ki, o əslində Dvordaxdır (Həyəti olan). Orada qaradam var. Bir zamanlar o, yerdən bir qədər yuxarı çıxırdı, indisə bütünlüklə torpaq altın­da qalıb.

Günlərin birində mayatlardan olan bir qoca qarı gölə su dalınca gedibmiş. Bu qarı gölün ortasında mamont sümüyü ol­duğunu görür və digər mayatları sümüyə baxmaq üçün səs­ləyir. Mayatlar sümüyü hissə-hissə çıxartmaq üçün onu parça­lamağa başlayırlar, fəqət bu zaman ondan qan sızmağa baş­ladığını görürlər. Belə olan halda qocalardan biri sümükdən əl çəkməyi məsləhət görür. Qarı ilə birlikdə sahilə qayıdırlar. Elə bu an buz çatlayır və mayatların hamısı suda batır. Bunu gö­rən qoca deyir ki, bundan sonra mayatlar əvvəlki kimi çox­saylı olmayacaqlar... (Гуревич, 1977, с. 99).

Eyni ildə eyni şəxs tərəfindən yazıya köçürülmüş başqa variantda isə mayatlar samay soylarından biri kimi təqdim olu­nurlar. Həmin variantda belə deyilir:

Mayatlar samaylardır (Nenets və nqasanlardır). Qədim zamanlarda samaylar aclıqla üzləşmişdilər. Bu səbəbdən də samay soylarından mayatlar Olenek tərəflərə köç etdilər. Am­ma Olenek onların xoşuna gəlmədi. “Nə üçün bu çayı böyük çay adlandırırlar? Bu ki, bulaqdan başqa bir şey deyil!” – deyə onlar rişxənd edirdilər. Bu yerləri bəyənməyən mayatlar geri döndülər. Onların başçıları Moron-hosun əyləncə xatirinə vəhşi maralları tutur, dərilərini diri-diri soyur, sonra isə onla­rın ağrıdan necə o yan-bu yana qaçdıqlarına tamaşa edirdilər. Bundan qəzəblənən ov tanrıçası Ətəəkən onları aclığa düçar etdi (Гуревич, 1977, с. 100).

Bu və digər bənzər rəvayətləri tutuşduraraq təhlil edən B.O.Dolqix mayatları nqasanlarla eyniləşdirməyə cəhd etməklə yanaşı, mayatların bəzi rəvayətlərdə “vonyadır” adlı hansısa baş­qa bir xalqla yanaşı xatırlandığını qeyd etmişdir (Долгих, 1952, с. 24-33). Fikrimizcə, bu halda söhbət sakların əski ata yurd­la­rında üzləşdikləri başqa bir oğuz boyu bayandırlardan getməlidir.

Tarixi mənbələrdən belə məlum olur ki, e.ə Vll əsrdə Azər­baycan, daha dəqiq desək, Manna dövləti ərazisində saklarla oğuzlar (İç Oğuz) arasında qanlı toqquşmalar baş vermiş, nəticə-də birincilərin böyük bir hissəsi ikincilər tərəfindən sıxışdı­rı­la­raq ata yurdlarını tərk etməyə məhkum edilmişdilər. Türk etnoqonik rəvayət və əfsanələrinin əsas qəhrəmanlarından biri Alp Ər Tonqa haqqında dastan və ağı da məhz həmin dövrdə ərsəyə gəlmişdir.

Mannanın süqutu kutilərin (oğuzların) Cənubi Azərbay­can­da hakimiyyətinin süqutu anlamına gəlməkdəydi və bu üzdən də adı mixi yazılarda Tuqdamme kimi çəkilən sak hökmdarı mən­bələrdə "Saka və Qutium hökmdarı" kimi yad edilir. Bu isə o anlama gəlir ki, kutilər artıq həmin dövrdən saklara tabe olmuş­dular. Yəni saklar Mannanın hakiminə çevrilmişlər (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 105).

Təqribən eyni dövrdə Azərbaycanın siyasi arenasında daha iki qüvvə hakimiyyət uğrunda mübarizəyə atılır. Bu, madaylar (midiyalılar) və bir müddət saklardan asılı vəziyyətdə yaşadıq­ları üçün ümumiləşdirici "sak" adı ilə yanaşı özlərinin əsl adı ilə də yad edilən işquzlar idilər. Mənbələrdə Partatua (Prototiy) və oğlu Madiy işquzların hökmdarı kimi təqdim olunurlar. Bunlar psevdo, yəni yalançı saklar idilər. Beləcə, Azərbaycanın üç qə­dim türk boyu arasında Mannanın və kutilərin mirası, yəni taxt-tac uğrunda amansız, qanlı mübarizə başlayır.

Əslində mübarizənin əsas hissəsi midiyalılarla işquzlar ara­sında getmişdir. Çünki saklar (şakılar) bu mübarizədə tez bir za­manda məğlub olaraq Quzey Qafqaza qaçmağa məcbur olmuş­lar. Hadisələr isə belə cərəyan etmişdir.

Manna uzun müddət Aşşurla ittifaqa sadiq qalsa da, güclən­məkdə olan kimmer-iskit-sak qəbilələrinin təhriki ilə bu ittifaqı pozmalı oldu. Bu Manna hökmdarı Ahşerinin dövründə (e.ə.675-650) baş verdi. Aşşur hökmdarı Aşşurbanipal Mannaya qarşı müharibəyə başladı və qələbə çaldı (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 101).

Əslində həmin dövrdə Aşşurların vəziyyəti də yaxşı deyildi. Beləki, bu hadisədən çox-çox öncə, daha dəqiq desək, e.ə. VIII əsrin ikinci yarısından etibarən güclənməyə başlayan babillilər Aşşura qarşı üsyan etmiş və elamlılarla birləşmişdilər.

E.ə.720-ci ildə Der qalası yaxınlığında elamlılarla aşşurlar arasında qanlı müharibə baş verdi və aşşurlar məğlub oldular. E.ə.716-cı ildə Urartu kökmdarı Rusa aşşurların zəifləməsindən istifadə edərək, onların müttəfiqi Mannaya hücuma keçdi və 22 Manna şəhər-qalasını işğal etdi, e.ə.715-ci ildə isə Manna hökm­darı Dayukku əsir alındı (Дандамаев, Луконин, 1980, c. 73). Həmin döyüşdə Mannadan müstəqilliyə can atan Saqarta (Zik­kertu) və Andiya əhalisi, yəni gerçək saklar (şakilər) və andi­yalılar urartulularla eyni mövqedən çıxış edirdilər.

Belə bir vəziyyətdə Manna ilə ittifaqa sadiq qalan Aşşur hökmdarı II Sarqon Saqarta və Andiyaya hücum edərək üsyan­çıları darmadağın etdi. II Sarqon Urartu ordusunu da məğlub edə­rək, itirilmiş 22 şəhər-qalanı mannalılara geri qaytardı. Üstə­lik də 55 Urartu istehkamı və 11 Urartu qalası Mannanın tərki­bi­nə keçdi. Bu döyüşdə Dayukku əsirlikdən azad edildi, əvəzində isə Urartu hökmdarı l Rusa əsir edildi (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 98-99). Həmin döyüşdə psevdosaklar da (işquz – iç oğuzlar) Manna tərəfdən Urartuya qarşı çıxış edirdilər və Rusanın məğ­lub edilməsində böyük rol oynamışdılar. Qələbədən sonra Kap­padokiya və Uratunun böyük bir hissəsi sakların hakimiyyəti altına keçdi. Bu barədə Strabon yazır:

"Saklar da kimmer və trerlər kimi bəzən uzaq, bəzən də ya­xın məsafəli yürüşlər təşkil edirdilər. Beləcə. onlar Baktria­nanı (in­diki Əfqanıstanın şimalı) və Ərməniyyənin (Uratu, yəni Van gölü ətrafı nəzərdə tutulur) torpaqlarının önəmli bir hissəsini tu­taraq oranı öz adları ilə Sakasena (qədim Saqarta) adlandır­dı­lar. Onlar Kappadokiyaya...qədər çatdılar." (Алиев, 1987, c. 24).

Strabonun yazdıqlarından bir daha belə aydın olur ki, sak­lara şamil edilən kimmer adı əski ənənəçilikdən qaynaqlan­mış­dır və həmin dövrdə söhbət bilavasitə saklardan getməlidir. Eyni zamanda o da məlum olur ki, Urartu Saqartanın (Sakasenanın) tərkib hissəsinə çevrilmişdi. Saklar faktiki olaraq Mannanın da sahibi idilər və Manna hökmdarının hakimiyyəti formal xarakter daşıyırdı. Kimmer-saklar Friqiya üçün də təhlükə mənbəyinə çevrilmişdilər.

Bir çox alimlərin fikrincə, Dayukku, haqqında Herodotun məlumat verdiyi, ilk Midiya hökmdarı adlandırdığı Deyokla ey­ni adamdır (Hinz, 1971, p. 1023). Dayukku ilə Deyokun eyni şəxs ol­duğunu söyləyən İ.Dyakonovun fikrincə, Dayukku Man­na hökm­darı yox, Mannanın sadəcə bir vilayətinin-Midiyanın başçısı idi (Дьяконов, 1956, s. 179). Herodotun sözlərinə görə, Deyok ma­day (Midiya) tayfalarını birləşdirmiş və Midiya döv­lə­tinin əsa­sı­nı qoymuşdur. Bu dövlətin paytaxtı Cənubi Azərbay­canın Hə­mə­dan (Ekbatana) şəhəri idi. (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 120-121).

E.ə.710-ci ildə II Sarqon Elama hücum etdi, Elam hökmdarı Şutruk-Naxxunte dağlara qaçdı. Onun müttəfiqi, Babil hökmdarı Marduk apla-iddina isə cənuba qaçmaq məcburiyyətində qaldı. E.ə. 709-cu ildə kimmer-saklardan qoruna bilmək üçün Friqiya şahı Midas II Sarqona kömək üçün müraciət etdi (Дандамаев, Луконин, 1980, c. 76). Fəqət kimmer-saklar o qədər güclən­mişdilər ki, Aşşurun özü də onlardan çəkinirdi.

E.ə. 705-ci ildə, II Sarqonun ölümündən sonra Babil hökm­darı Marduk-aplaiddina Aşşurun bütün düşmənləri ilə ittifaq yaratdı. Bu koalisiyaya Elam, Yəhuda və Tir, Arad və Askalon kimi Finikiya şəhərləri daxil idilər. Fəqət bu dəfə də aşşurlar qalib gəldilər (Дандамаев, Луконин, 1980, c. 74). E.ə. 700-cü il­dən sonra müharibələr yenidən qızışdı və e.ə. 693-cü ildə, Aş­şur hökmdarı Sinaxxeribin dövründə müttəfiqlər növbəti dəfə məğlub oldular (Дандамаев, Луконин, 1980, c. 74).Məhz hə­min dövrdən etibarən Manna, Urartu ilə yanaşı müstəqil və güc­lü Sak dövlətinin mövcud olduğunu söyləmək olar. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, mənbələrdən sakların İşpakay, Tuqdamme və Sandakşatru kimi hökmdarlarının adı məlumdur.

Bir sözlə, bütün Ön Asiya böyük müharibələr meydanına çevrilmişdi. Və bu müharibələrdə midiyalılar da, saklar da, yəni həm kimmer-saklar (şakılar), həm də işquzlar tədricən əsas tə­rəflərə çevrilirdilər. Sakların Midiya ilə İttifaqda Aşşur və Urar­tuya qarşı eyni cəbhədə yer aldıqları, işquzların hökmdarı, Aşşur şahı Asarhaddonun kürəkəni Partatuanın isə aşşurların müttəfiqi kimi çıxış etdiyi məlumdur (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 105).

Alimləin bir çoxu haqlı olaraq, Aşşur mənbələrindəki iş­quz­ları "Kitabi Dədə Qorqud"dakı İç Oğuzla, başqa sözlə, oğuz­larla eyniləşdirmişlər (Süleymenov, 1993, s. 224; Azərbaycan tarixi, 1994, s. 118; Гасанов, 2000, c. 122-124). Məhəmməd Ha­təmi Tantəkin aşşur, yunan və qədim fars mənbələrini tutuş­duraraq təkzibedilməz şəkildə sübut etmişdir ki, adına Aşşur mənbələrində "Partatua", Herodotda "Prototiy", Avestada "Tran­qrasyan", Firdovsinin "Şahnamə"sində "Əfrasiyab" kimi rast gəldiyimiz işquz (İç oğuz) xaqanı böyük Turan hökmdarı Alp Ər Tonqadır. Onu öldürmüş şəxs isə Firdovsinin İran şahı kimi qələmə verdiyi və Keyxosrov adlandırdığı Midiya hökmdarı Kiak­sardır (Tantəkin, 2002).

Bəzi mütəxəssislər qədim mənbələrdə işquzların həm də "sak" adlandırılması faktından çıxış edərək Alp Ər Tonqanı sak hökmdarı, onun xaqanı olduğu Turan dövlətini isə iskit-sak döv­ləti saymışlar (Гейбуллаев, 1991, c. 326-329; Əlibəyzadə, 1998, s. 241; Anadol, 1991). Eyni fikrə Yeni Türk Ensiklope­diyasında da rast gəlirik (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985, Xl, s. 4363). Ca­mal Anadol yanlış olaraq, Alp Ər Tonqanı Partatuanın oğlu Ma­diy ilə eyniləşdirmişdir (Anadol, 1991). Eyni səhvi Məhəmməd Tağı Zöhtabi və Elməddin Əlizadə də təkrarlamışlar (Əlibəyzadə, 1998, s. 241). Gerçək isə budur ki, Alp Ər Tonqanın mixi yazı­lar­dakı adı Partatuadır və bu ad böyük türk qəhrəmanı və hökmda­rının adının aşşur dilindəki cüzi təhrifi ilə ortaya çıxmışdır:

ALP ƏR TONQA

P -- AR -- TATUA

Məlum olduğu kimi, Mahmud Kaşğarlı "Divan"ında yer alan çoxsaylı şeir nümunələrindən biri də Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr edilmiş ağıdır. Nizami Xudiyev bildirir: