Beyin Hasarı Geçiren Türk 1 Hastaların Dil Bozukluklarının Dilbilim Açısından İncelenmesi Doç. Dr. Gülmira sadiyeva

bilig   Güz / 2004   sayı 31: 219-242 

© Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı

 

Beyin Hasarı Geçiren Türk

1

 Hastaların  Dil Bozukluklarının 

Dilbilim Açısından İncelenmesi 

Doç. Dr. Gülmira SADİYEVA

*

 

Özet: Beyinde meydana gelen hasar, sol hemisferde bulunan konuşma 

merkezini etkilemişse, hastada “afazi” olarak adlandırılan dil bozukluk-

ları oluşur. Afazide meydana gelen dil bozukluklarının araştırılması 

nörolinguistik bilim dalının esas araştırma alanıdır. 

Bu bozuklukları Türk hastaların konuşmalarında gözlemlemek, onları 

kaydederek dilbilim açısından incelemek araştırmamızın ana amacıdır.  

Araştırmamız, Bakü Respublika Klinik Hastanesi’nin Nöroloji 

Bölümü’nde ve Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Odyoloji ve 

Konuşma Bozuklukları Ünitesi’nde tedavi gören ana dili Azerbay-

can Türkçesi olan 16 ve ana dili Türkiye Türkçesi olan 8 hastanın 

konuşması üzerinde yapılmıştır.  

Yapılan araştırmanın sonucunda beyin hasarı geçirmiş Türk hastaların 

konuşmalarında gözlemlediğimiz bozukluklar sesbilgisi, kelime bilgisi, 

dilbilgisi seviyelerinde incelenerek sistemleştirilmiştir.  

Sesbilgisi seviyesinde oluşan ses bozukluklarının (bir grup bilim ada-

mının görüşlerinden farklı olarak) belirli  kurallara tabi oldukları ve 

bunların sesbilgisi bakımından incelenmesinin ve sistemleştirilmesinin 

mümkün olduğu araştırmamızla kanıtlanmıştır. Araştırmada  incelenen 

ses bozuklukları 8 belirtiye göre sınıflandırılmıştır.  

Kelime bilgisi seviyesinde yapılan incelenme sonucu, bu düzeyde olu-

şan dil bozukluklarının afazinin sensör tiplerinin esas belirtisi olduğu 

görülmüştür. Araştırmada sözün anlam ve ifadesinin afazinin farklı tip-

lerinde nasıl ortaya çıktığı izlenmiştir.   

Dilbilgisi seviyesinde oluşan bozuklukların, afazinin tipine bağlı olarak 

değiştiği görülmüştür. Hastaların konuşmalarında fiillerin sayısının azal-

ması veya hiç kullanılmaması, yardımcı öğelerin (bağlaçların, ilgeçlerin) 

sayısının azalması veya olmaması, isimlerin sayısının çoğalması veya a-

zalması (afazinin tipine bağlı olarak), otomatikleşmiş sözcüklerin, ek yapı-

ların sık kullanılması vs. özellikler belirtilmiş ve sistemleştirilmiştir. 

 Araştırmanın sonunda hastalarla uyguladığımız bazı terapi yöntemleri 

önerilmiştir. 

Yapılan bu dilbilim analizi, afazili hastaların konuşmalarını normal hale 

getirebilmek için geliştirilecek metotta kullanılabilir. Öyle ki, araştırma 

                                           

*

 Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Dil Enstitüsü / AZERBAYCAN 

[e-mail]

 

bilig, Güz / 2004, sayı 31 

 

220

 

sürecinde gözlemlediğimiz ve konuşmalarına  terapi yöntemlerini uygu-

ladığımız hastalarda zaman içinde olumlu gelişmeler gözlenmiştir.  

 

Anahtar kelimeler: Dilbilim, dil-beyin, afazi, nörolinguistik 

Giriş 

Beyinde meydana gelen hasar, sol hemisferde bulunan konuşma merkezini 

etkilemişse, hastada konuşma bozuklukları oluşur. Bu bozukluklar konuşma, 

anlama, yazma ve okuma yeteneğinin kaybı olarak görülebilir. Bu hastalığa 

literatürde “afazi” denilir. Afazi, çok çeşitli bozukluklardan oluştuğu için, bu 

hastalığın araştırılması dilbilim, konuşma terapisi, psikoloji, nöroloji ve fiz-

yoloji uzmanlarının ortak çalışmalarını gerektirmektedir. Afazide meydana 

gelen dil bozukluklarının araştırılması nörolinguistik bilim dalının esas araş-

tırma alanıdır. 

Afazi, beyin kanaması, beyin tümörü veya beyin travması sonucu ortaya çıkan 

konuşma bozukluğudur ve esas olarak yetişkin insanlarda görülür. Araştırma 

süresince kendi konuşmalarını  (tam  veya  kısmen), bazen de çevredekilerin 

konuşmalarını anlama kabiliyetini kaybetmiş hastalar görülmüştür. Arzu ve 

fikirlerini, his ve duygularını ifade etmeyi beceremeyen, ilişki kuramayan, 

konuşabilme umudunu kaybeden ve sonuçta bu patolojiden son derece zarar 

görmüş kişilerin durumu gözlenmiştir. Çalışmalar incelendiğinde bu tür hasta-

ların konuşmalarının dilbilim araştırmalar sonucunda elde edilmiş verilere 

dayanılarak düzeltilebileceği belirtilmiştir. Bu duruma uygun olarak Ergenç / 

Bulut şöyle demişler: “...sağlıklı beyin işleyişine sahip olamayan kişilerin dilsel 

davranışlarının incelenmesiyle de hem sapmaların nereden kaynaklandığı be-

lirlenerek sağaltım yöntemleri oluşturulabilecek, hem de bu sapmalardan yola 

çıkılarak sağlıklı kişilerin dil kullanımlarına özgü standart değerler saptanabi-

lecektir.” (Ergenç / Bulut, 1998: 45) 

Bu pratik önemle birlikte, afazili hastaların dilinin araştırılması genel dilbilim 

için büyük teorik önem taşımaktadır. Bu problemin araştırılması bazı tartışmalı 

dilbilim sorunlarının araştırılmasına da yardımcı olmaktadır. “Normalde 

bölünmez ve bitişik olan ve bundan dolayı incelenmesi çok zor olan kavram-

lar, ancak  patolojide bölünür ve araştırmaya uygun hale gelir.” (Luriya, 1959: 

72). Öyle ki,  beyin kanaması geçirmiş hastaların konuşmalarının incelenmesi, 

beyin-dil ilişkisini, konuşma mekanizmasını, ifadenin oluşturma aşamalarını 

izlemeğimize imkan sağlar. 

 Sadiyeva, Beyin Hasarı Geçiren Türk Hastaların Dil Bozukluluklarının Dilbilim... 

 

221

 

Araştırmanın amaçları:  

1. Afazili hastaların konuşmalarını değerlendirmek. 

2. Afazili hastaların konuşmalarını dilbilim açısından incelemek ve afaziyi 

dilbilim açıdan sınıflandırmak. 

3. Afazili hastaların konuşma bozukluklarını dil seviyelerinde incelemek: 

a) Türk afazili hastaların konuşmalarını  sesbilgisi açısından değerlendirmek,  

ortaya çıkan bozuklukları sesbilgisi bakımından incelemek ve sistemleştirmek.  

b) Türk afazili hastaların konuşmalarını  kelime bilgisi açısından değerlendir-

mek ve ortaya çıkan bozuklukları inceleyip, hastaların konuşmasında ifade - 

anlam ilişkisinin nasıl ortaya çıktığını gözlemlemek. 

c) Türk afazili hastaların konuşmalarını dilbilgisi açısından değerlendirip, orta-

ya çıkan bozuklukları dilbilgisi bakımından incelemek ve sistemleştirmek.  

Bu amaçlara varmak için, ana dili Azerbaycan Türkçesi olan 16 ve ana dili 

Türkiye Türkçesi olan 8 afazili hastanın konuşma durumları deneme ve dene-

tim altında bulundurulmuştur.  

Afazili hastaların konuşmalarının değerlendirilmesi: 

Hastaların konuşmaları 5 açıdan incelenerek değerlendirilmektedir. 

1. Doğal (spontan) konuşma  

2. Tekrar etme 

3. Konuşulanı anlama 

4. Okuma  

5. Yazma  

Hastanın konuşmasının değerlendirilmesi sonucunda afazinin tipi belirleniyor.  

Afazinin Sınıflandırılması: 

1. Motor Afazi (üç tip) 

2. Sensör Afazi (üç tip) 

3. Amnestik Afazi 

4. Total Afazi 

 Motor  afazi

 – konuşma yeteneğinin bozulması. Konuşma kaybının türüne ve 

derecesine bağlı olarak alt tiplere ayrılır. 

1.Tip motor afazi (fonetik): Hasta dudak ve dil hareketlerini kontrol edemez 

ve bunun sonucu olarak hasta konuşmasında ses  ve sözleri birbirinin yerinde 

kullanır. Bu hastaların konuşması tümüyle ses değişmelerinden oluşur. Örne-

bilig, Güz / 2004, sayı 31 

 

222

 

ğin, hasta H. fırça yerine çırça; erik yerine erek, arük demiştir. Anlam bozuk-

lukları bu tip afazili hastalarda gözlenmez. 

2.Tip motor afazi (ritmik): Hasta bir dizi artikülyasyon hareketinden diğerine 

geçişte zorlanır. Böylelikle bu hastalar ayrı sesleri ve kelimeleri tekrar etmekte 

hiç zorlanmazlar, ancak doğal (spontan) konuşma sürecinde bir dizi 

artikulyasyon hareketlerinden diğerine geçemediklerinden konuşmada tıkanır-

lar. Örneğin, hasta M. “Benim 3 kızım, bir oğlum var” demek isterken şöyle 

diyor: “gı...gı...me...dört., yo..yok..üç....oğlan”. Bu hastaların konuşmaları bize 

kekemeyi hatırlatır, yani bu hastalarda konuşmanın ritminde, temposunda, 

akıcılığında  bozukluklar görülmektedir. Bu nedenle, motor afazinin bu tipin-

deki hastalarla yapılan terapiye ritim çalışmasının ilave edilmesi olumlu sonuç-

lar getirir. Anlam bozukluğu bu hastalarda da gözlenmez. 

3.Tip motor afazi (dinamik): Bu hastalarda dilin sesbilgisi ve dilbilgisi düze-

yinde hiç bir bozukluk olmaz. Yani hastalar sesleri, kelimeleri, kısa cümleleri 

bile kolaylıkla tekrar edebilirler. Bu hastalar sorulara da soruların kelimelerini 

kullanarak cevap verebilirler, ancak soruya her hangi yeni bir kelime kendileri 

tarafından eklenmesi gerektiğinde bunu başaramazlar. Hastalar kendi başlarına, 

müstakil olarak, kelime ilave ederek oluşan basit sorulara bile cevap veremez-

ler. Mesela, hasta F.“Siz Bakı’da mı yaşayırsınız?”sorusuna “Men Bakı’da 

yaşayıram” diye cevap verebilir. “Siz nerede çalışıyorsunuz” sorusuna ise 

cevap veremez. Bu hastalarda da anlam bozuklukları gözlenmez. 

Sensör afazi  – söylenenleri anlama yeteneğinin bozulması. Anlama kaybının 

türüne  ve derecesine bağlı olarak sensör afazi de alt tiplere ayrılır. 

1.Tip sensör afazi. Bu tipin ağır şekline yakalanmış  hastalar konuşulanları hiç 

anlamazlar, yani konuşulan dil hasta tarafından yabancı bir dilmiş gibi algıla-

nır. Ağır olmayan durumlarda ise hasta yalnızca korelatif fonemlerin değişmesi 

ile farklılaşan kelimeleri anlamakta zorlanırlar. Örneğin: külek - kürek; bal - 

bar gibi kelimeleri anlayamazlar. 

2.Tip sensör afazi. Bu tip afazili hastalar zaman ve mekanla ilgili kelime veya 

cümleleri, mukayese bildiren cümleleri anlamakta zorlanırlar. Örneğin, “Ma-

sanın altında, üstünde, sağında, solunda vs.”, “Orhan Çetinden büyük-

tür.” gibi cümleleri anlayamazlar. 

3.Tip sensör afazi. Afazinin bu tipinde anlama yeteneği fazla bozulmaz. Bu 

hastalar yalnız mecazi ve dolaylı anlatım taşıyan cümleleri anlamazlar. Örne-

ğin, ata sözlerini, bulmacaların açıklanmalarını vs. anlayamazlar. 

 Sadiyeva, Beyin Hasarı Geçiren Türk Hastaların Dil Bozukluluklarının Dilbilim... 

 

223

 

Sensör afazinin tüm tiplerinde dilin dilbilgisi düzeyinde bozukluklar fazla 

gözlenmez.  Anlama bozuklukları olduğundan, bu hastaların konuşmaları an-

lamsız ve manasız, ama  dilbilgisi bakımından düzgün ve hatasız olur.  

Total afazi. Hastada hem anlama, hem konuşma bozuklukları gözlemlenir. 

Total afazi çoğu zaman hastalığın ilk aşamalarında görülür ve terapi sırasında 

afazinin her hangi bir tipi olduğu belirlenir. Ancak bazı ağır vakalarda hastada 

total afazi hali devam edebilir. 

Amnestik afazili hastalar nesnelerin adlarını unuturlar. Onlar bir kelimeyi söy-

lemek yerine onun uzun tarifini verirler, ama kelimenin kendisini hatırlaya-

mazlar. Örneğin, hasta Y. limon resmine baktığında  “Çok lezzetlidir, onu 

çaya salarlar. Lenkaranda çok olur” diyor, ama limon kelimesini hatırlayıp 

söyleyemiyor. 

Bazen bu hastalar gereken kelimeyi bulamaz ve bu kelimenin yerine aynı kav-

ram alanından başka bir kelime söylerler. Örneğin, hasta Y. tencere resmini 

gördüğünde kapak, tabak gibi kelimeler söyleyerek gereken sözü bulmak için 

uğraşır. 

 Amnestik afazi tipinde de dilbilgisi düzeyinde bozukluklar görülmez, yani 

hasta dilbilgisi bakımından doğru cümle kurabilir.  

Bazen hastalarda karışık afazi de gözlemlenebilir. Ancak bu durumlarda afa-

zinin motor veya sensör tipinin üstünlüğü ile diğer tipin yalnız belirtileri oldu-

ğundan, daha belirgin olan tipin adı verilir. 

Hastaların Konuşmalarının Sesbilgisi Açısından İncelenmesi 

Yapılan araştırma süresinde sesbilgisi bozukluğunun esas motor afazinin 1. 

(fonetik) tipinde ortaya çıktığı belirlenmiştir. Bu grup hastaların konuşmaları-

nın sesbilgisi açısından incelenmesi sonucu, esas bozuklukların ünsüz seslerde 

olduğu görülmüştür.  İlk önce gürültülü, daha az düzeyde akıcı ünsüzlerin 

çıkartılması zorlaşır. Hastaların konuşmasında ünsüzlerin çıkartılma tarzına 

göre, ses değişmelerine çok sık rastlanır. Hastalar en çok patlayıcı c, ç, sızıcı ş, 

j ünsüzlerinin çıkartılmasında zorluk çekerler. Aynı zamanda kelimelerde r

→l, 

l

→r ünsüzlerinin karıştırılması (örneğin, sarı→salı, arı→alı, gül→gür), geniz-

den çıkarılan sese göre ünsüzlerin karıştırılması  m

→b, n→d (mama→baba, 

nergis

→derdis) ve diğer kusurlar belirlenmiştir. 

Ünsüzlerin söylenişinde, çıkartılma noktasına  göre, kusurlar daha az olur. 

Hastalar için çok kolay çıkartılan sesler, dudak ünsüzlerinin söylenişidir. Has-

talık sonrası hasta için çıkartılması kolay olan sesler b, p, m çift dudak ünsüzle-

bilig, Güz / 2004, sayı 31 

 

224

 

ridir. 1.tip motor afazili hastaların, hastalığın ilk haftalarında m sesi dışında hiç 

bir sesi (ayni zamanda ünlüleri de) söyleyemedikleri görülmüştür. Ön damak - 

arka damak ünsüzlerinden, arka damak ünsüzlerinin çıkartılması, hastalar için 

daha zor olur. Genelde seslerin çıkartılmasında arka damak seslerinin ön da-

mak sesleri yerine geçtiği gözlenir. Genellikle, arka damak k, g ünsüzlerinin, 

ön damak t, d ünsüzü ile değişmesi tüm hastalarda görülmektedir. Bu ses de-

ğişmelerinde, sessiz k sessiz t’ye, sesli g sesli d’ye geçer. Örneğin: kent

→tent, 

geldi

→deldi vs. Böyle değişmelere çocuk konuşmasında da rastlanılabilir. 

Genellikle, ünsüzlerin çıkartılmasında görülen tüm zorluklar, hastaların ko-

nuşmasında, telaffuzun kolaylaşmasına yönelik ses değişmesi şeklinde görül-

mektedir. Afazili hastaların konuşmasında, ses değişmelerinin incelenmesine 

ilişkin bir grup bilim adamı (M.Kritçli ve başkaları), bu ses değişmelerinin hiç 

bir kurala tabi olmadığını söylerler. Fakat, bu hastaların konuşmalarında ortaya 

çıkan ses bozukluklarının, belirli kurallara tabi olduğu, bunları sistemleştirme-

nin ve incelemenin mümkün olduğu araştırmamızda kanıtlanmaktadır.  

Afazili hastaların konuşmaları sesbilgisi açısından incelenerek,  bozuklukların 

şu belirtilere göre oluştukları görülmüştür: 

1. Çıkartılma noktası farklı olan  ünsüzlerin karıştırılması (şekil

→ şetil, tökür 

/döker/ 

→ tötür, kartof /patates/ → taltop, güller→ dürrer) 

2. Çıkartılma tarzı farklı olan ünsüzlerin karıştırılması.Örneğin: l

→r değişmesi 

(gül

→gür, sarı→salı, armut→almut), l→n, m→b, n→d değişmeleri. 

3. Benzeşme sonucu ünsüzlerin değişmesi (zoğal /kızılcık/ 

→zozal, kişi→şişi, 

reyhan

→reyran, turşu→şurşu) 

4. Ses türemesi sonucu kelimenin ses yapısının değişmesi (isti ot

→istirot, 

divan

→ dinant ) 

5. Ses  düşmesi sonucu kelimenin ses yapısının değişmesi (hekim

→ekim, 

kuş

→uş, kız→ız, hamam→amam) 

6. Kelime içinde seslerin yerdeğişmesi (şirin

→işir, idman→idram *n>r, 

sarımsak

→sarmırat   *2s>r, k>t) 

7. Benzeşmeme sonucu ünsüzlerin değişmesi (hamamda

→hamanda) 

8. 

Kelimelerin ses yapısının önemli şekilde değişmesi (vermişel 

/makarna/

→mereveşir, verevişin; moloko/süt/→baladol;  şüyüd /ot 

çeşiti/

→çüçütür; stekan /bardak/→tsintsan, çinçan, tisran). 

 Sadiyeva, Beyin Hasarı Geçiren Türk Hastaların Dil Bozukluluklarının Dilbilim... 

 

225

 

Dilin sesbilgisi seviyesindeki bozukluklar sensör afazinin 1.tipinde de oluştuğu 

gözlemlenmiştir. Afazinin bu tipinin ağır olamayan vakalarında hasta korelatif 

fonemlerin değişmesi ile, mesela, sesli-sessiz (b-p, d-t, z-s vs.), genizli- geniz-

siz (m-b, n-d) ünsüzlerin oluşması ile farklılaşan (pas

malvs. gibi) kelimeleri anlamakta zorlanır.  Bu afazi tipinin 

daha ağır hallerinde hasta birden fazla fonolojik belirti ile  farklılaşan fonemleri 

anlayamaz. Örneğin: sefer< seher, fil