Bilimlendiriw ministrligi

3.6-keste 
Aralıqlar qatnasına tiykarlanıp ekilemshi gruppalaw 
№ 
Aylıq 
kommerciyalıq 
dúkanlardıń tovar 
aylanısı kólemi 
boyınsha gruppaları 
(mln. sum) 
Dúkanlar sanı 
Aylıq tovar 
aylanısı kólemi 
(mıń sum) 
1 dúkanǵa 
tuwra 
kelgen 
ortasha 
tovar 
aylanısı 
(mıń sum) 
1 
2 
3 
4 
5=4/3 
1. 
40 mln. sumǵa deyin 
13 + 8 + 13 + 3 + 4,5
∙ (9 ∙
50 − 40
50 − 30
) = 43,5
93 + 112 + 200
+ 68 + 75,6
∙ (378 ∙
10
20
)
= 548,6
12,7 
2. 
40-80 
4,5(9 − 4,5) + 7 + 3
+ 2,67 (8 ∙
80 − 70
100 − 70
)
= 17,2
302,4(378
− 75,6) + 385
+ 180
+ 200 (600 ∙
10
3
)
= 1067,4
62,8 
3. 
80-120 
5,33(8 − 2,67)
+ 4,4 (22
120 − 100
200 − 100
)
= 9,7
400(600 − 200)
+ 480 (2400
∙
20
100
) = 880,0
88,0 
4. 
120-160 
22-4,4=17,6 
2400-480=1920 
106,7 
5. 
160 hám onnan 
joqarı 
12 
3744 
312,4 
Jámi 
100 
1860 
81,6 
9 ∙
50 − 40
50 − 30
= 9 ∙
1
2
= 4,5
Nátiyjede birinshi gruppada dúkanlar sanın esaplaw tómendegi ulıwma 
kórinisti aladı: 
18 + 8 + 13 + 3 + 4,5 ∙ (9 ∙
50 − 40
50 − 30
) = 43,5
Tovar aylanısı kólemide usı qatnas tiykarında anıqlanadı: 
39 + 112 + 200 + 68 + 75,6 ∙ (378 ∙
50 − 40
50 − 30
) = 548,6

---

57 
Usı kóriniste basqa gruppalarda tiyisli aralıqlar qatnasları járdeminde 
anıqlanadı. (3.5 keste). Aqırǵı besinshi gruppa sanları ózgerissiz qaladı (12 hám 
3744).
Aralıqlardıń qatnaslarına tiykarlanıp ekilemshi gruppalaw tártibin 
salıstırmalı analizlew múmkinshiligin tómendegi mısal sheshiminde kórip 
shıǵamız (3.7 - keste). 
3.7-keste 
 
Birgelikte islep atırǵan kárхanalardıń jumısshılar sanı
boyınsha bólistiriliwi 
1-rayon 
2-rayon 
№ 
Islep atırǵan 
jumısshılar sanı 
boyınsha 
karхanalar 
gruppaları (adam) 
Karхanalar 
salmaǵı, jámine 
salıstırǵanda
procent esabında 
№ 
Islep atırǵan 
jumısshıları sanı 
boyınsha 
karхanalar 
gruppaları 
Kárхanalar 
salmaǵı, jámine 
salıstırǵanda
procent esabında 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
4 
5 
100 adamǵa deyin 
100-200 
200-300 
300-500 
500 hám onnan 
joqarı 
4,3 
18,4 
19,5 
28,1 
29,7 
1 
2 
3 
4 
5 
50 adamǵa deyin 
50-70 
70-100 
100-150 
150-250 
1,0 
1,0 
2,0 
10,0 
18,0 
6 
7 
8 
250-400 
400-500 
500 hám onnan 
joqarı 
21,0 
23,0 
24,0 
Jámi 
100.0 
Jámi 
100.0 
Eki rayonda birgelikte islep atırǵan karхanalardıń islep atırǵan jumısshılar 
sanı boyınsha bólistiriliwi túrlishe aralıqlarda keltirilgen. Bunday jaǵday eki 
rayondı salıstırmalı analiz qılıw imkaniyatın bermeydi. 
Eki qatarlardı birinshi náwbette salıstırmalı kóriniske keltiriw kerek. 
Bunıń ushın salıstırıw bazası etip birinshi rayondaǵı salıstırıw qatarların 
qabıllap alamız. Demek, ekinshi rayondaǵı segiz gruppanı aralıqların úlkeytip 
olardı birinshi rayondaǵı gruppalaw aralıǵı úlkenligi boyınsha bes gruppaǵa 
aylandıramız. Nátiyjede tómendegi salıstırmalı eki gruppaǵa iye bolamız (3.8- 
keste).

---

58 
3.8- keste 
Aralıqlar qatnasıqlarına tiykarlanıp ekilemshi gruppalawdı orınlaw tártibi 
N 
Islep atırǵan jumısshılar 
sanı boyınsha kárхanalar 
gruppalar 
Kárхanalar salmaǵı (jámi) 
na salıstırǵanda procent 
esbında 
Salmaqqa tiykarlanıp 
ekilemshi gruppalawdı 
orınlaw tártibi 
1-rayon 
2-rayon 
1 
2 
3 
4 
5 
1. 
100 adamǵa deyin 
4,3 
4,0 
1+1+2=4 
2. 
100-200 
18,4 
19,0 
10+200˗(150:250)˗150×18
=10+(50:100)×18=19 
3. 
200-300 
19,5 
16,0 
(18˗9)+300˗(250:400) ˗ 
250×21=9+(50:150)×21=1
6 
4. 
300-500 
28,1 
37,0 
(21˗7)+(400˗300)(500-
400)×23=14+(100:100)×2
3=37 
5. 
500 hám onnan joqarı 
29,7 
24,0 
24 
100,0 
100,0 
100,0 
Esaplaw bul jerde tómendegishe ámelge asırıladı. Ekinshi rayonda jańa 
payda etilgen birinshi gruppanı dúzilisine birinshi, ekinshi hám úshinshi gruppa 
kárхanaları kiredi. Olardıń salmaǵı 4 procenti (1+1+2) tutadı. Endi ekinshi 
gruppanı, yaǵnıy 100-200 ge deyin aralıqtaǵı kárхanalardı anıqlaymız. Buǵan 4 
gruppanıń barlıq kárхanaları hám 5 gruppadaǵı kárхanalardıń bir bólegi kiredi. Bul 
bólektiń úlesi (sanı, muǵdarı) tańlap alınǵan kárхanalar salmaǵına proporcional 
bolıwı kerek. 
Jańa payda etilgen ekinshi gruppanıń joqarı aralıǵı 200 ge deyin kárхana 
bolıwı ushın besinshi gruppadan 50 kárхananı oǵan ótkiziw kerek. Bunı tabıw 
ushın 200 sanınan besinshi gruppanıń tómengi aralıǵın (150 sanı) ayırıp taslaw 
lazım:
200 − 150 = 50
Sońınan bul sandı (50) usı (besinshi) gruppadaǵı joqarǵı aralıq penen 
tómengi aralıq ortasındaǵı ayırmashılıq 100 (250-150) sanına bóliw kerek. Sońınan 
besinshi gruppadaǵı kárхanalar sanınıń salmaǵı kelip shıǵadı: 
50
250 − 150
=
50
100
= 0,5 𝑦𝑎𝑘𝑖 50%
 
Demek, jańa payda etilgen ekinshi gruppaǵa besinshi gruppadaǵı kárхanalar 
salmaǵınıń yarımın ajratıp alıw kerek: 

---

59 
50 ∙ 18
100
=
1
2
∙ 18 = 9
Solay etip jańa payda etilgen gruppada kárхanalardıń salmaǵı 19% ti 
quraydı: 
10 +
200 − 150
250 − 150
∙ 18 = 10 +
1
2
∙ 18 = 9
Tap usı tártipte basqa gruppalardı payda etiw hám kárхanalar sanın anıqlaw 
ámelge asırıladı (3.8-keste). Aqırǵı besinshi gruppa aralıǵı dáslepki gruppalaw 
aralıǵına dál túskenligi sebebli 24 sanı ózgerisiz tolıq 5-gruppaǵa ótedi. 
Esabat dáwirinde azıq-awqat dúkánlarınıń хızmetin tómendegi maǵlıwmatlar 
sıpatlaydı (3.9-keste). 
Tovar aylanısı kólemi menen aylanıs qarajetleri ortasında baylanıs bar yaki 
joqlıǵın anıqlaw maqsetinde dúkánlardı tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppaladı 
ámelge asıramız. Hár bir gruppa ushın tómendegilerdi esaplaymız: 

dúkánlar sanı; 

jumısshılardıń dizimdegi ortasha sanı; 

tovar aylanısı kólemi; 

aylanıs qarajetleri summası; 

tovar aylanısına salıstırǵanda aylanıs qarajetleri (procent); 

bir jumısshıǵa tuwra kelgen tovar aylanıs kólemi (sum). 
Nátiyjelerdi ulıwma (gruppalıq, jıyma) kestege jaylastıramız. Juwmaqlaw 
bóliminde tovar aylanısı kóleminiń aylanıs qarajetleri hám bir jumısshıǵa tuwra 
kelgen tovar aylanısı kólemine tásir kúshin tiykarlap berimiz.