Bilimlendiriw ministrligi

3.10-keste
Dúkánlardı
 tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalaw
№ 
Tovar aylanısı 
kólemi boyınsha 
dúkánlar 
Dúkánlar 
Jumısshılardı
ń dizimdegi 
ortasha sanı 
Tovar 
aylanısınıń 
kólemi (mıń 
sum) 
Aylanıs 
qárejetleri (mıń 
sum) 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
I. 
500 -695 
1 
6 
15 
21 
22 
20 
21 
22 
27 
23 
500 
509 
568 
680 
570 
29,6 
29,5 
34,1 
40,1 
34,2 
Jámi 
5 
113 
2818 
167,5 
II 
695-890 
2 
8 
10 
24 
23 
24 
25 
29 
700 
725 
866 
880 
37,8 
39,2 
42,4 
48,4 
Jámi 
R 
101 
3171 
167,8 
III 
890-1085 
3 
12 
14 
19 
20 
23 
30 
27 
20 
30 
33 
30 
1000 
955 
1077 
1015 
990 
1050 
50,0 
48,7 
51,7 
49,7 
54,4 
47,2 
Jámi 
6 
179 
6087 
301,8 
IV 
1085-1280 
4 
11 
13 
17 
31 
31 
29 
34 
1100 
1213 
1144 
1200 
52,3 
54,6 
52,3 
63,6 
Jámi 
4 
125 
4657 
222,8 
V. 
1280-1475 
5 
7 
9 
16 
18 
25 
32 
29 
31 
33 
32 
36 
1470 
1318 
1384 
1475 
1300 
1280 
60,6 
58,0 
58,1 
63,4 
61,1 
64,0 
Jámi 
6 
193 
8227 
365,2 
Barlıǵı 
25 
711 
24969 
1225.0 

---

62 
695 mıń sum ekinshi gruppa ushın tómengi shegara wazıypasında orınlaydı. 
Usı sanǵa 195 mıń sumdı qosıp ekinshi gruppanıń joqarǵı shegarası 890 mıń sumdı 
(695+195) anıqlaymız. Tap usı kóriniste qalǵan gruppalardıń da joqarǵı shegaraları 
anıqlanadı. Nátiyjede ulıwma juwmaqlawshı keste tómendegi kórinisti aladı. (3.11-
keste).
Bul maǵlıwmatlar tovar aylanısı kólemi menen aylanıs qárejetleri 
ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı sıpatlay almaydı. Bunıń ushın aylanıs 
qárejetleriniń tovar aylanısına bolǵan qatnasın esaplaw lazım. Bul maǵlıwmatlar 
juwmaqlawshı kesteniń 8-baǵanada keltirilgen. Baǵana sanlarınan kórinip 
turǵanınday, tovar aylanısı kólemi joqarılap barǵan sayın onıń hár 100 sumına 
tuwra kelgen aylanıs qárejeti páseyip baradı. Eger birinshi gruppa dúkánlarınıń hár 
100 sum tovar aylanısına 5,9 sum aylanıs qárejeti tuwra kelgen bolsa, besinshi 
gruppada bolsa 4,4 ti quraydı. Demek, bul jerde keri baylanıs bar. 
3.11-keste 
Dúkánlardı tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalaw 
№ 
Tovar 
aylanısı 
kólemi 
boyınsha 
dúkánlar 
Gruppa 
sı (mıń 
sum) 
Dúkán 
lar sanı 
Jumısshı
lardıń 
dizimde
gi 
ortasha 
sanı 
Tovar aylanısınıń 
kólemi 
Aylanıs qárejetleri 
Jámi 
(mıń 
sum) 
Bir 
jumısshıǵa 
tuwra 
kelgen tovar 
aylanısı 
Jámi (mıń 
sum) 
Tovar 
aylanısına 
salıstırǵanda 
procent 
esabında 
1 
2 
3 
4 
5 
6=5/4 
6 
8=7/5 
I 
500 den 
695 deyin
5 
113 
2818 
24,9 
167,5 
5,9 
II. 695-890 
4 
101 
3117 
31,1 
167,8 
5.3 
III 890-1085 
6 
179 
6087 
34,0 
301,7 
4.9 
IV 1085-1280 
4 
125 
4657 
37,0 
222,8 
4,8 
V 1280-1475 
6 
193 
8227 
42,6 
365,2 
4.4 
Jámi 
25 
711 
24960 
35,1 
1225,0 
4,9 
Bunnan tısqarı kestede jáne bir nızamshılıq bar. Altınshı baǵana 
maǵlıwmatlarınan kórinip turǵanınday, tovar aylanısı kólemi asıp barǵanı menen 
miynet ónimdarlıǵı, jańa hár bir jumısshıǵa tuwra kelgen tovar aylanısı kólemi de 
asıp baradı. Besinshi gruppada miynet ónimdarlıǵı birinshi gruppaǵa salıstırǵanda 

---

63 
derlik eki ese joqarı. Bul jerde tovar aylanısı menen jumısshılar júklemesi 
ortasında tuwrıdan-tuwrı baylanıs bar. 
Statistikada gruppalaw usılı júda keń qollanıladı. Máselen, 
tipologiyalıq 
gruppalaw
járdeminde: 
-
хalıqtıń klasslıq hám milliy dúzilisi; 
-
kárхanalar tipi, olardıń qaysı baǵdarda qanigeleskenligin, qaysı 
múlikshilik formasına tiyisli ekenligi úyrenilse, 
Strukturalıq gruppalaw
járdeminde bolsa waqıyalardıń, mısalı, хalıq-
хojalıǵı tarmaqlarında islep shıǵarılǵan ónim, tiyikarǵı fond, jumısshılar dúzilisi, 
investiciyanıń dúzilisi h.t.b. úyreniledi. 
Хalıq-хojalıǵı tarmaqlarındaǵı bar múmkinshiliklerdi anıqlaw maqsetinde 
bolsa 
analitikalıq gruppalaw
usılı keń qollanıladı
. 
Tayanısh sózler 
statistikalıq (jámlew)svodkalaw 
statistikikalıq gruppalaw 
gruppalaw belgisi 
muǵdarlıq belgi 
atributiv belgi 
faktor belgi 
nátiyjelik belgi
 
 
alternativ belgi 
gruppa intervali (aralıǵı) 
tipologiyalıq gruppalaw 
analitikalıq gruppalaw 
strukturalıq gruppalaw 
kombinaciyalıq gruppalaw 
ekilemshi gruppalaw
 
Qadaǵalaw ushın sorawlar 
1. Svodkalaw degende neni túsinesiz? 
2. Statistikikalıq svodkalaw qanday túrlerge bólinedi hám qanday basqıshlarda 
ámelge asırıladı? 
3. Ápiwayı hám quramalı svodkalaw bir-biri menen ne menen parqlanadı? 
4. Shólkemlestiriliwi hám qayta islew teхnikasına qarap svodkalaw qanday 
túrlerge bólinedi? 
5. Keń maǵanada svodkalaw degende ne túsinesiz?

---

64 
6. Statistikalıq gruppalaw degen ne? Onıń járdeminde qanday wazıypalar 
sheshiledi? 
7. Gruppalaw belgisi degenimiz ne hám onıń qanday túrlerin bilesiz? 
8. Gruppalaw aralıǵı degenimiz ne hám ol qanday kórinislerde boladı?
9. Gruppalaw aralıǵı qalay anıqlanadı? 
10. Gruppalaw sanı hám aralıǵın anıqlawda nelerge itibar qaratıw kerek?
11. Gruppalawdıń qanday túrlerin bilesiz? 
12. Ekilemshi gruppalaw degende neni túsinesiz? Ol qanday jaǵdaylarda 
qollanıladı? 
13. Gruppalaw aralıǵın úlkeytiw jolı menen ekilemshi gruppalaw qalay orınlanadı? 
14. Aralıqlardıń qatnasına tiykarlanıp ekilemshi gruppalaw qalay ámelge asırıladı? 
15. Calmaqqa tiykarlanıp ekilemshi gruppalawdı ámelge asırıw múmkinbe? 
 
 

---

65 
4-TEMA. STATISTIKALÍQ KESTE HÁM GRAFIKLER 
4.1. Statistikalıq kesteler 
Siz statistikanı úyreniwden aldında keste (tablica) sózin esitkensiz, yaǵnıy 
kóbeytiw kestesi, logariflik keste, tosınanlı sanlar kestesi h.t.b. Bul bapta gáp 
statistikalıq kesteler haqqında boladı. Olardı statistikanıń televizorı desekte qáte 
bolmasa kerek, sebebi hár qanday statistikalıq tekseriwdiń eń tiykarǵı nátiyjeleri 
statistikalıq kesteler arqalı usınıladı. 
Statisitkalıq maǵlıwmatlardı kestede kórsetiw sóz benen bayan etiwge 
qaraǵanda úyrenilip atırǵan waqıyalardı anıq hám ózine tartatuǵın etip kórsetedi.
Statistikalıq kesteler logariflik, kóbeytiw hám basqa kestelerden túpten parq 
qıladı. Olar social-ekonomikalıq waqıyalardı hám turmısımızdıń túrli táreplerin 
хarakterlewshi kórsetkishlerdi anıq hám ıqsham formada, óz-ara baylanısta 
kórsetip, ulıwma hám ózine tán ózgesheliklerin aydınlastıradı. 
Statistikalıq kestelerdiń tariyхına názer taslaytuǵın bolsaq, olardı birinshi 
bolıp Ullı rus ilimpazı N.K. Krilov óziniń social-ekonomikalıq izertlewi bolǵan 
«Pútkil Rossiya mámleketiniń gúlleniw dárejesi» (1727j.) miynetinde qollanǵan. 
Ayrım dereklerde statistikalıq kestelerdiń dóretiwshisi dep Anхersen (Daniya) 
kórsetiledi. Biraq onıń miyneti 1774 jılda baspadan shıqqan. Solay etip statistikalıq 
kesteler XVIII ásirde payda bolǵan.
Statistikalıq kesteler dep úyrenilip atırǵan hádiyse hám waqıyalar haqqında 
maǵlıwmatlardı tártipli, kórgizbeli ańlatıwǵa aytıladı.
Sırtqı kórinisinen statistikalıq kesteler gorizontal hám vertikal sızıqlardıń 
kesilispesinen ibarat boladı. Gorizontal sızıqlar–qatarlar, vertikal–baǵanalar dep 
ataladı. Olarda úyrenilip atırǵan obyektler hám olardıń kórsetkishleri jaylastırıladı 
Hár bir qatar hám baǵana óz atına, keste bolsa óz atına iye bolıp, bular keteniń 
tiykarǵı elementleri bolıp esaplanadı. Dúzilgen, biraq sanlar menen toltırılmaǵan 
kesteni, statistikalıq kesteniń maketi dep ataladı. Hár bir keste qısqa, anıq hám 
túsinerli, sonıń menen birge maǵlıwmatlar mazmunın aydınlastıratuǵın atamaǵa 
iye bolıwı kerek. Kesteniń ulıwma atamasında kestede jaylasqan sanlardıń tiykarǵı 

---

66 
mazmunı, sonday-aq qaysı aymaq, qaysı dáwirge tiyisliligi hám ólshem birlikleride 
kórsetiliwi lazım.
Statistikalıq keste tereń mániske iye bolıp, sociallıq waqıya hám hádiyselerdi 
ańlatıwı boyınsha onı ózine tán logikalıq gápke uqsatıw múmkin. Sonlıqtan hár bir 
statistikalıq keste baslawıshı hám bayanlawıshına iye. Statistikalıq kestede gáp ne 
haqqında bolıp atırǵan bolsa, usı hádiyse kесteniń baslawıshı boladı. Baslawıshtı 
хarakterleytuǵın kórsetkishler bolsa kesteniń bayanlawıshı dep ataladı. Ádette 
baslawısh kesteniń shep tárepinde, yaǵnıy jatıq qatarlarda, bayanlawısh bolsa 
kesteniń oń tárepinde, yaǵnıy baǵanalarda jaylastırıladı.
Hár bir dúzilgen hám toltırılǵan keste ulıwma atamaǵa iye bolıwı kerek. 
Kesteniń ulıwma ataması onıń ústinde keltirilip, onıń mazmunın ashıp beriwi 
kerek. Kestedegi qatarlar hám baǵanalarǵada atama beriledi hám iláji barınsha 
nomerlenedi.