Bilimlendiriw ministrligi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
77 5-TEMA. STATISTIKALÍQ KÓRSETKISHLER 5.1. Statistikalıq kórsetkishler haqqında túsinik hám olardıń túrleri Statistikalıq kórsetkishler degende anıq makan hám waqıt sharayatındaǵı massalıq hádiyse hám processlerdiń jaǵdayın, rawajlanıwın, strukturasın, óz-ara baylanısların хarakterlewshi ólshemler túsiniledi. Statistikalıq kórsetkish úyrenilip atırǵan birlikler (obyektler) toplamı yaki toparınıń ózine tán ózgesheliklerin ulıwmalastırıp sıpatlaydı. Usı tárepten ol jeke belgilerden parqlanadı. Máselen, hár bir adamnıń jasaw ómiri – bul belgi. Mámlekettegi yaki aymaqtaǵı хalıqtıń ortasha ómir keshiriw múmkin bolǵan dáwir uzınlıǵı yaki ortasha jasaw ómiri statistikalıq kórsetkish bolıp tabıladı. Statistikalıq kórsetkishler sisteması degende massalıq processlerdi hám olardıń belgilerin óz-ara baylanısta sáўlelendiriwshi, bir biri menen baylanıslı bolǵan kórsetkishler kompleksi túsiniledi Statistikada kórsetkishler úyrenilip atırǵan hádiyselerdiń muǵdarlıq táreplerin kórsetip beredi. Olar úyrenilip atırǵan processler sanın, kólemin, dárejesin, qatnasın anıqlaydı. Statistikalıq kórsetkishler ekonomikalıq kategoriyalardı sáwlelendirip, óz ara baylanıslı muǵdar hám sıpat táreplerine iye. Mısalı, kárхana qárejetlerin alayıq. Onıń muǵdar terepi belgili bir summa esaplanadı. Sıpat tárepi, kárхana qárejetlerine qanday qárejetler qosıladı hám qanday qárejetler qosılmaydı. Bunı biliw ushın qárejetlerdiń ekonomikalıq tábiyatın hám arnawlı hújjetlerdi úyreniw talap etiledi. Statistikalıq kórsetkishlerdi dúziw ushın úyrenilip atırǵan hádiyselerdiń sıpat belgilerin konkeretlestiriw, tikkeley muǵdarlıq ólshemge tiyisli ózgesheliklerin belgilep shıǵıw talap etiledi. Bul haqıyqıy statistikalıq kórsetkishlerdi anıqladıń áhmiyetli shárti bolıp tabıladı. Solay etip statistika ekonomikalıq hádiyseler tábiyatın úyrenbesten, olardıń muǵdarlıq anıqlıǵın ilimiy tiykarlar almaydı, basqasha aytqanda statistikalıq kórsetkishlerdi dúziw uslubiyatın jaratıp bolmaydı. Statistikalıq kórsetkish qatar óz tábiyatına tán, olardan ajıralmas áhmiyetli belgiler, quramlıq elementlerge iye. (5.1-súwret) |