Bilimlendiriw ministrligi

5.1-sızılma. Statistikalıq kórsetkish quramlıq elementleri 
Úyrenilip atırǵan obyekt hám onıń ózgeshelikleri kórsetkishtiń sıpat tárepin, 
san hám ólshew birligi onıń muǵdarlıq táreplerin belgileydi. Fazalıq shegaralar 
aymaq, tarmaq, shólkemlestiriw-huquqıy hám t.b. táriyplep shegaralaydı. Olar 
kórsetkishlerdiń sıpatınada hám muǵdarnada tiyisli.
Statistikalıq kórsetkishler tómendegi funkciyalardı orınlaydı: 
- úyrenilia atırǵan hádiyse hám processlerdi muǵdarlıq ańlatıw hám bahalaw, 
yaǵnıy ólshew funkciyası; 
- olardıń áhmiyetli táreplerine itibardı tartıw, júzeki táreplerin alıp taslaw, 
yaǵnıy ulıwmalastırıwshı funkciyası; 
-hádiyseler ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı хarakterlew hám nızamlıqlardı 
muǵdarlıq ańlatıw, yaǵnıy analitik funkciyası; 
- maǵlıwmatlardı kópshilikke usınıw (ǵalabalastırıw), yaǵnıy reklama 
funkciyası.
Statistikalıq kórsetkishler hár qıylı funkciyalardı orınlawı olardıń túrlerin 
bahalaydı. Statistikalıq kórsetkishler a) úyrenilip atırǵan hádiyselerdiń mazmunı 
boyınsha kólemli (sanlı) hám sıpat kórsetkishlerge; b) ulıwmalastırıw dárejesi 
boyınsha invidual hám ulıwmalastırıwshı kórsetkishlerge; v) processlerdi úyreniw 
хarakterine qarap bir momentli hám periodlı kórsetkishlerge bólinedi. 
5.2. Absolyut muǵdarlar, olardıń tiykarǵı túrleri
Statistikalıq maǵlıwmtlardı toplaw (svodkalaw) nátiyjesinde úyrenilip 
atırǵan hádiyse hám processlerdiń kólemin, sanın, dárejesin júz beriw tezligin 
хarakterlewshi muǵdarlarǵa iye bolamız. Bunday muǵdarlar absolyut muǵdarlar 
Statistikalıq kórsetkish belgileri 
(quramlıq elementleri) 
úyrenilip 
atırǵan 
obyekt hám 
onıń 
elementleri 
fazalıq 
shegaralar 
(aymaq, tar-
maq h.t.b.) 
San hám 
ólshew 
birligi 
Waqıt aralıǵı 
yaki 
momenti 

---

79 
dep ataladı. Mısalı Ózbekstan respublikasınıń territoriyası 447,2 mıń kv. km., 
хalqınıń sanı 33 mln. 900 mıń, mámleketimizde 3 mln. 460 mıń tonnadan zıyat 
paхta, 7 mln. 500 mıń tonnadan zıyat biyday jetistirildi. 
Social-ekonomikalıq hádiyse hám processlerdiń kólemi, sanı, muǵdarı hám 
dárejesin хarakterlewshi kórsetkishler absolyut muǵdarlar dep ataladı. 
Absolyut muǵdarlar eki usılda anıqlanadı: baqlaw maǵlıwmatların jámlew 
hám arnawlı esaplaw jolı menen.
Toplam birlikleri baqlawdan ótkennen soń, olardı bir birine qossaq yaki 
ayırsaq toplam boyınsha qansha birlik baqlawdan ótkenliginiń guwası bolamız, 
yaǵnıy toplam birlikleri sanı anıqlanadı. Bunday kórsetkishler san muǵdarlar dep 
ataladı. Ayrım hádiyselerdiń jámi sanaw menen emes al ólshew jolı menen alınadı. 
Máselen dúkanlarda satılǵan tovarlar muǵdarı, qazıp alınǵan altın muǵdarı. 
Bunday kórsetkishler mólsher muǵdarlar dep ataladı. 
Absolyut muǵdarlar ańlatılıwına qarap jeke hám ulıwma muǵdarlarǵa 
bólinedi. Jeke absolyut muǵdarlar úyrenilip atırǵan ayrım birliklerin хarakterleydi. 
Ulıwma absolyut muǵdarlar bolsa baqlanıp atırǵan toplamdı хarakterleydi. Ulıwma 
absolyut muǵdarlar baslanǵısh statistikalıq baqlaw materialların svodkalaw 
nátiyjesinde alınadı. Ulıwma absolyut muǵdarlar mánisi jaǵınan birdey bolǵan jeke 
absolyut muǵdarlardıń qosındısı bolıp, onı tómendegishe jazamız: 
𝐴
𝑢𝑚
= 𝑎
1
+ 𝑎
2
+ 𝑎
3+
… + 𝑎
𝑛
= ∑ 𝑎
𝑖
𝑛
𝑖=1
A
um 
– ulıwma absolyut muǵdarlar; a
1
+a
2
+a
3
+…+a
n
jeke absolyut muǵdarlar; 
Absolyut muǵdarlar naturada, shártli-naturada, pul hám kompleks ólshew
birliklerinde kórsetiliwi múmkin. 
Natura ólshew birligi degende úyrenilip atırǵan hádiyseniń ishki qásiyetin 
kórsetiwshi awırlıq, uzınlıq, kólem hám basqa birlikler túsiniledi. Máselen, islep 
shıǵarılǵan kómir tonna, xalıq sanı –adam, egin maydanı –gektar , basıp ótilgen jol 
–kilometrlerde kórsetiledi. 
Shártli natura birligi degende bir túrdegi tutınıw qunına iye bolǵan 
hádiyselerdi birdey birlikke keltiriwshi ólshew birlikler túsiniledi. Mısalı eki 

---

80 
konserva zavodın alayıq. Olardıń hár bir 100 mıńnan bankadan konserva islep 
shıǵarǵan. Sırtqı kórinisten eki zavodta birdey ónim jetistirgen. Biraq konserva 
bankalardıń kólemi hár túrli bolıwı múmkin. Konserva sanaatında shártli belgi 
banka kólemi 353,4 sm. kub. etip qabıllanǵan. Biziń mısalımızda birinshi zavodta 
bankanıń kólemi 350 sm. kub., ekinshi zavodta 500 sm. kub. bulardı shártli 
bankalarǵa aylandırsaq: birinshi zavod ushın onıń sanı (350:353,4)×100=99 mıń. 
Ekinshi zavod ushın (500:353,4)=141 mıń. Demek aldınǵı juwmaq qáte bolmaqta, 
sebebi shártli natura ólshem birliginde esap-kitaplar ámelge asırǵanımızda ekinshi 
zavod birinshisine qaraǵanda 1,41 ese kóp ónim islep shıǵarǵan. 
Hár túrli hádiyselеrdi óz-ara salıstırıwda qıyınshılıqlar payda boladı. Bunday 
jaǵdayda hádiyselerdiń ulıwma muǵdarı pulda ólshenedi. 
Bazı quramalı hádiyselerdi eki hám onnan artıq ólshew birlikleriniń óz-ara 
birikpesi menen xarakterlewge tuwra keledi. Máselen, júk transportınıń orınlaǵan 
jumısı - tonna/km (tasılǵan júk kólemi hám basıp ótilgen jol), jumıs waqtı - adam-
saat yaki adam kúni (islegen kún yaki saat hám adamlar sanı), tutınılǵan elektr 
energiya kilovatt–saat (kilovatt hám saat) hám basqalarda kórsetiledi.
Solay etip, quramalı hádiyselerdi kórsetiwshi eki hám onnan artıq ólshew 
birlikleriniń óz-ara birikpesi statistikada kompleks ólshew birlikleri delinedi.