Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

Biokimyadan mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu 
MÖVZU 9. MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ VƏ ENERJİ. HƏZMİN BİOKİMYA- 
SI. BİOLOJİ OKSİDLƏŞMƏ. MAKROERGİK BİRLƏŞMƏLƏR 
 
 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---

99 
P L A N
 
 
 
1. Maddələr mübadiləsi və enerji. Tənəffüs əmsalı 
2. Maddələr mübadiləsinin öyrənilmə üsulları 
3. Həzmin biokimyası. Həzm kanalında maddələrin sorulması 
4. Bioloji oksidləşmə, mexanizmi 
5. Oksidləşməklə fosforlaşma 
6. Makroergik birləşmələr, orqanizmdə rolu 
1. Maddələr mübadiləsi və enerji. Tənəffüs əmsalı: Maddələr mübadiləsi canlıları 
cansızlardan ayıran əsas əlamətdir. Maddələr mübadiləsi dəqiq nizamlanmış 
biokimyəvi və fizioloji bir prosesdir. Bu prosesdə qanın və digər maddələrin 
orqanizmə daxil olması, onların orqanizm tərəfindən mənimsənilməsi, hüceyrə 
daxilində digər məhsullara çevrilməsi və əmələ gələn lazımsız məhsulların 
orqanizmdən xaric olunması ardıcıllığı ilə baş verir. Bu çevrilmələr xarakterik 
biokimyəvi reaksiyalarla (hidroliz, hidrogenləşmə, aminləşmə, fosforlaşma və s.) 
icra olunur. Bu reaksiyalar mərkəzi sinir sisteminin nəzarəti və hormonların iştirakı 
ilə fermentlər tərəfindən sürətləndirilir. Maddələr mübadiləsi bütün hüceyrə 
quruluşunun boy və inkişafını və enerji təminatı ilə təmin edir. Maddələr 
downloaded from KitabYurdu.org

---

100 
mübadiləsinin dayanması orqanizmin həyat fəaliyyətinin zəifləməsinə və nəhayət 
məhvinə səbəb olur.
Maddələr mübadiləsi bir-biri ilə əlaqəli və müxtəlif istiqamətə yönələn iki 
prosesin vəhdətindən ibarətdir. Birinci-dissimlyasiya (və ya metabalizm) 
maddələrin parçalanma prosesidir. İkincisi assimilyasiya (və ya katabolizm) 
maddələrin əmələ gəlmə prosesidir. Bu proseslərdə əmələ gələn maddələr 
metobolitlər adlanır. Bu bölgü şərtidir, orqanizmdə bunlar eyni zamanda yaranır 
biri-digərini tamamlayır, bir sözlə vəhdət təşkil edir.
Anabolizm (assimlyasiya)-prosesində sadə molekullardan mürəkkəb tərkibli 
maddələrin sintez olunması baş verir. Anabo-lizim prosesində NT-i, zülallar və 
digər makromolekullar əmələ gəlir. Anabolizm reksiyaları ATF və NADN-
enerjisindən iatifadə sayəsində mümkün olur.
Katabolizm (dissimliyasiya)-prosesi orqanizmin hüceyrələrində mürəkkəb 
maddələrin daha sadə aşağı molekul tərkibli məhsullara (CO
2
, H
2
O,NH
3
və s) 
çevrilməsi və onların orqanizmdən xaric olunmasıdır. 
Anabolizm və katabolizm prosesləri bir-birindən asılı olmayaraq müxtəlif 
istiqamətlərdə baş verir. Ancaq buna baxmayayaraq bu proseslər bir-birilə vəhdət 
təşkil edir. Katabolizm prosesləri anabolizm prosesləri üçün metabolitlərə enerji 
hazırlayır. Anabolizm prosesləri isə ehtiyat enerji yığır və mürəkkəb maddələr 
hazırlayır. 
Bütün canlılar üçün yer kürəsində ilk enerji mənbəyi Günəşdir. Fotosintez 
prosesi Günəş enerjisi (hν) nəticəsində bitkilərin yaşıl hissələrində üzvi maddələrin 
əmələ gəlməsini təmin edir. Bitkilər avtotrof orqanizmlərdir. 
2
6
12
6
2
2
6
6
6
nO
O
H
nC
O
nH
nCO
h
xlorofil




Bu prosesdə qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez olunur. 
İnsanlar və heyvanlar isə enerji mənbəyi kimi yalnız qida vasitəsilə qəbul
olunan üzvi maddələrdən istifadə edir, belə orqanizimlər heterotrof orqanizmlər 
adlanır.
Cədvəl. 
İnsanın mineral komponentlərə təlabatı 
Kompo-
nent 
Orqanizmdə 
miqdarı q-la 
Əsas mənbəi 
Gündəlik təlabatı 
q-la 
Funksyası 
Su 
H
2
O 
35000-40000 
İçkilər; bərk qidanın 
tərkibində olan su; 
oksidləşmə prosesində 
alınan su (300 q) 
1200/900
* 
Həlledici; hüceyrənin tərkib 
hissəsi, biokimyəvi 
reaksiyaların iştirakçısı 
downloaded from KitabYurdu.org

---

101 
Makroelementlər
**
Na 
100 
Xörək duzu 
1,1 - 3,3
Osmotik tənzimləyici; 
membran potensialcısı
K 
150 
Meyvə, tərəvəz, dənli 
bitkilər 
1,9-5,6 
Membran potensialcısı, 
mineral maddələr mübadiləsi 
Ca 
1300 
Süd və süd məhsulları 
0,8 
Sümük toxumasını 
formalaşdırmaq; qanın 
laxtalanması; orqanizmin 
siqnal maddəsi 
Mg 
20 
Yaşıl tərəvəz 
0,35 
Sümük toxumasını formalaş-
dırmaq, fermentlərin 
koferment tərkibi 
CI 
160 
Xörək duzu 
1,7-5,1 
Mineral maddələr mübadiləsi 
P 
650 
Ət, süd, tərəvəz,dənli 
bitkilər 
0,8 
Sümük toxumasını forma-
laşdırmaq; enerji mübadiləsi, 
nuklein turşularının 
mübadiləsi 
S 
200 
Kükürdlü aminturşular 
(sistin, sistein, metio-nin) 
0,2 
Lipidlərin və karbohidratların 
mübadiləsi; konyuqatların 
əmələgətiricisi 
Mikroelementlər
Fe 
4 – 5
Ət, qaraciyər, yumurta, 
tərəvəz, kartof, dənli 
bitkilər 
0,010 
Hemoqlobin, mioqlobin, 
sitoxromlar 
Zn 
2 – 3
Ət, qaraciyər, dənli bitkilər 
0,015 
Sinktərkibli fermentlər 
Cu 
0,1 – 0,2
Ət, balıq, meyvə, tərəvəz 
(2 – 3) ∙ 10
-3 
Oksidazalar 
Mn 
0,02 
Qida məhsullarının 
əksərində 
(2 – 5) ∙ 10
-3 
Fermentlər 
Co 
˂ 0,01 
Balıq 
─ 
B
12
– vitamini 
Cr 
˂0,01 
─ 
(0,5 – 2) ∙ 10
-4 
─ 
Mo 
0,02 
Dənli bitkilər, qoz, fındıq, 
şabalıd 
(1,5 – 5) ∙ 10
-4 
Oksireduktaza 
Se 
─ 
Ət, tərəvəz 
(0,5 – 2) ∙ 10
-4 
Selentərkibli fermentlər 
J 
0,03 
Dəniz balığı, yodlaşdı-
rılmış duz, dəniz yosunları, 
içməli su, qoz 
1,5 ∙ 10
-4 
Tiroksin 
F
- 
─ 
Dana əti, içməli su, çay, süd 
(1,5 – 4) ∙ 10
-4 
Sümük, dişin emalı 
* - Bölünəndə kişilər, böləndə qadınlar üçün norma verilmişdir. 
** -Göstərilən makroelementlərə gündəlik təlabatı 100 mq-dan çox olanlardır. 
Canlı orqanizmə daxil olan hər bir üzvi maddə müəyyən miqdarda potensial 
enerji ehtiyatına malikdir. Buna sərbəst enerji adı verilmişdir. Üzvi maddə 
yandırıldıqda onun enerjisi bütünlüklə istilik şəklində xaric olunur. Maddənin 
kalorinetr vasitəsilə təyin edilən yanma istiliyinə ümumi enerji adı verilmişdir. 
Sabit temperatur və atmosfer təzyiqi şəraitində maddənin yanma istiliyi ilə sərbəst 
enerjisi arasında olan əlaqə ΔH=ΔG+TΔS tənliyi ilə ifadə edilir (bu tənlikdə ΔH-
ümumi enerjinin dəyişməsini, ΔG-sərbəst enerjinin uğradığı dəyişikliyi, T-mühitin 
mütləq temperaturunu, ΔS isə sistemin entropiyasını göstərir). Hər hansı bir 
reaksiya zamanı sərbəst enerjinin dəyişməsini isə ΔG=ΔH-TΔS tənliyi ilə ifadə 
etmək olar. Maddənin sərbəst enerjisinin ayrılması ilə müşayiət olunan reaksiyalar 
downloaded from KitabYurdu.org

---

102 
ekzerqonik proseslər, enerjinin sərf olunması ilə baş verən reaksiyalar isə ender-
qonik proseslər adlanır. Canlı orqanizmlərdə kimyəvi reaksiyalar sadəcə olaraq 
istilik enerjisinin xaric olunması ilə nəticələnmir. Bu reaksiyalarda yaranan enerji 
istilik enerjisinə çevrilmədən bilavasitə bir sıra həyati funksiyaların yerinə 
yetirilməsinə sərf edilir.
Üzvi maddələrin sərbəst enerjisinin maddi əsasını atomlar arasında olan 
kimyəvi rabitələr təşkil edir. Adətən, üzvi birləşmələrdə olan adi kimyəvi rabitə 
növlərinin parçalanması və sintezi zamanı ayrılan və ya qəbul edilən enerjinin 
miqdarı 19,5 kC/mol-dan artıq olmur. Lakin 25 kC/mol və daha artıq sərbəst 
enerjiyə malik olan kimyəvi rabitə növləri də məlumdur. Belə kimyəvi rabitələrə-
makroergik rabitə, birləşmələrə isə makroergik birləşmələr deyilir. Makroergik 
rabitəyə malik olan birləşmələrdən üzvi aləmdə ən geniş yayılanları-nukleozit-
trifosfatlar (ATF, UTF, STF, QTF,TTF), kreatinfosfat, fosfoenolpiroüzüm turşusu, 
1,3-difosfoqliserin turşusu, bəzi tioefir birləşmələri (məsələn, asilkoenzim-A) və 
başqaları aiddir.
Bioenergetik proseslərdə ATF-in çox mühüm əhəmiyyəti vardır. Onun bir 
qram molekulunun hidroliz prosesinə uğrayaraq ADF və fosfat turşusuna 
çevrilməsi zamanı 30,2 kC enerji ayrılır.
Bu maddə orqanizmdə universal enerji mənbəyi vəzifəsi daşıyır. Toxuma-
larda digər makrorgik rabitəli birləşmələr çox zaman ATF molekullarında toplanan 
enerjinin sərf edilməsi hesabına yaranır.