Biologik faol moddalar olish texnologiyasi

 
Adsorbsion va ion almashinuvi xromatografiyasi 
Xromatografiya tashkilotchisi 
M.S. Svet bo‘lib, hozirgi vaqtda bu usul keng ko‘lamda rivojlanib kelmoqda. Hozirda 
xromatografiya usullarining yangi variantlari ishlab chiqarilmoqda, bularga ion almashinuv, 
gazli xromatografiya, adsorbsion xromatografiyalari kirishi mumkin.Oxirgi yillarda bu 
xromatografiya usullari ko'pgina biokimyo kuzatuvlarda keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. Bu 
usul gormonlar, vitaminlar, antibiotiklar va boshqa biologik moddalarni kuzatish ishlarida 
qo'llanilib kelinmoqda. Xromatografiya usullari davolash muassasalarida, klinik analizlami 
aniqlashda ham qo'llanilib kelinmoqda. 1850—1910-yillar davrida ba’zi izlanuvchilar qog'oz 
xromatografiyasi usulini qo'llab kelganlar. Masalan, emir sulfat papirusini aniqlashda 
shimdirilgan yong'oq ekstraktidan foydalanganlar. Filtr qog'ozda birikmalarning bo'lishi 
adsorbsiya va ion almashinuviga bog'liq bo'lishi mumkin. Adsorbsion xromatografiya uchun 
olimlar o'z tadqiqotilarida organik va noorganik eritmalami filtr qog'ozda aniqlash yo'llarini 
kuzatganlar. Moddalami filtr qog'ozida adsorbsiyalash uchun turli xil birikma komponentlari 
eritmasini qog'oz orqali o'tkazib, ajratib olinadi. Filtr qog'ozda moddalami ajratish, masalan 
ishlov berilgan aluminiy gidroksidi adsorbsion xromatografiyaga misol bo'la oladi. 
Ion almashinuv xromatografiyasi qog'ozda moddalami ajratishda o'z ta’sirini 
ko'rsatishi mumkin. Ion aralashmasini ajratishda selluloza ifloslanish orqali ta’sir ko'rsatishi 
mumkin. Hamma adsorbsion va boshqa xromatografiya usullari filtrlovchi qog'ozda 
aniqlanadi, lekin ikki aralashmaydigan faza orasidagi bo'linishi muhim rol o'ynaydi. 
Aminokislota aralashmasini bo'lish ishida shuni kuzatish mumkinki, ma’lum miqdorda suv 
aralashtirilgan eritmani ishlatish yaxshi ajratmalami oshishiga ta’sir qilishi mumkin bo'ladi. 
Suv bilan to‘yintirilgan eritma o'z harorati bilan aralashmani bo‘linishiga olib keladi. 
Selluloza to'qimasi suvga kuchli ta’sir etib, organik eritmaga o'z kuchini ko'rsatadi, shuning 
uchun qog'ozni statsionar suvli fazaning tashuvchisi sifatida keltirish mumkin. Erituvchi 

---

qog'oz uchastkasi orqali yo'nalganda, tarkibidagi erigan modda, organik va statsionar suvli 
faza harakati orqali bo'linish sodir bo'ladi. Shunday qilib, ba’zi modda qismi qog'ozdan 
organik moddaga o'tadi. Harakatlanuvchi suyuqlik qog'oz uchastkasiga yetganda, tarkibida 
eruvchi modda qolmaganda yana qayta taqsimlanish hosil bo'ladi. Bu gall eruvchi uzluksiz 
yo'nalishda ikki faza oralig'ida qayta taqsimlanib, modda qog'ozdagi bir nuqtadan ikkinchi 
nuqtaga o'tadi. Filtrlovchi qog'ozda xromatografiya vaqtida boradigan jarayonni suyuqlik-
suyuqlik tizimidagi uzluksiz ekstraksiyasiga taqqoslash mumkin. 
Bunga minokislotalami ajratish eksperimentida uzluksiz ekstraksion kolonnada, suyuqlik-
suyuqlik sistemasini misol qilib keltirish mumkin. Bu murakkab ish yengillashtirilib, bir 
fazani immobillash yo'li bilan yaxshilaydi, ya’ni inert tashuvchini kuchsiz adsorbsion 
xususiyati orqali silikagelda va kraxmalda yoki qog'ozda amalga oshiriladi. Ba’zi izlanuvchi 
olimlar xromatografiyani yaratishda fraksion kolonnadagi distillatsion jarayonga asoslandilar. 
Bu ish xromatografiya kolonkasi joyi, eritilgan modda konsentratsiya jarayoni, kolonka 
uzunligi va ajratish xususiyati tavsifini ko'rsatib berishi mumkin. 
Xromatografik kolonkada erigan moddaning o'rtacha konsentratsiyasini harakatsiz 
(selikogel) faza qatlamining tengligini ko'rib chiqishga muvaffaq bo'lindi. Adsorbsion, ion 
almashinish va boshqa xromatografiya usullarini olimlar turlicha usullar yordamida 
keltirishgan. 1960-yillarda olimlar 
≪
kapillar analiz
≫
xromatografiya usulini ko'rib chiqdilar. 
Ular aminokislota aralashmasini qog'ozda birikmaydigan xromatografiya usuli asosida 
ajratishni e
’
lon qilishdi. Bu usul quyidagicha: xromatografiya uchun apparat filtr qog'ozning 
yuqori qismi latokka tushirilgan erituvchidan tashkil topgan. Bu usullardan tashqari 
mikrobiologik va ferment usullari ham mavjud. Mikrobiologik usul vitaminlar va 
antibiotiklami xromatografik baholashda qo'yaniladi. Oqsil fermentlarini bo'lish usuli qog'oz 
xromatografiya yo'li bilan amalga oshiriladi. Xromatografiya usuli bilan bo'lish doimiy daraja 
asosida bajarilishi maqsadga muvofiqdir yoki xromatografiya kamerasiga joylanib, elektr 
termostat boshqaruvida olib borilishi mumkin. 
Kamera erituvchi aralashmasi bilan ta’minlanishi zarur. Buning uchun kameraga 24 soat oldin 
erituvchi solingan idish qo'yilishi kerak. Boshqa usulida kamera devoriga filtr qog'oz 
o'matiladi, filtr qog'ozning bir qismi kamera pastida erituvchi solingan idishga tushirilgan 
bo'lishi kerak. Xromatografiyadagi standartga taqqoslanadi Adsorbsion va ion almashinuv 
xromatografiya usullarini 
amaliyotda qo'llash hamda aniq amaliy masalalarni hal qilishda asosiy mezon hisoblanadi.