Biologiya (turlar bo’yicha) Termiz 2021

Amaliy mashg’ulot № 10
Mavzu: Noallel genlar o’zaro ta’sirining epistatik tipiga doir masalalar yechish. (2 soat)
Ishdan maqsad: Genlarning epistaz ta’siriga doir masalalar yechishni o’rganish.
Kerakli jihozlar: Mavzuga oid tablitsalar, kompyuter texnologiyasida slaydlar namoyishi, tarqatma materiallar.
Ishning mazmuni: Epistaz tashqi ko’rinishidan dominantlikka o’xshaydi. Lekin dominantlik noallel genlar orasida ro’y beradi. Noallel genlar ustidan dominantlik qiluvchi genlar supressor yoki ingibitor- epistatik gen deyiladi. Ular yo dominant, yoki retsessiv bo’ladilar. Supressor genlarning dominant allellari I yoki Su simvollari bilan, ularning retsessiv allellari esa i yoki su bilan belgilanadi. Ular ta’siridagi genlarga gipostatik genlar deyiladi. Epistazning ikki tipi - dominant va retsessiv epistazlar farqlantiriladi.
Epistatik genlar retsessiv gomozigota xolatda ham bo’ladi. Dominant epistazning F₂ bo’g’inida 13: 3, 12 : 3: 1, 9 : 3: 4 sxemada ajralish ro’y beradi. Epistazga oid masalalarni yechish uchun talabalar mazmunini; epistazdagi noallel genlarning o’zaro ta’sirini, ularning komplementar tipdan farqini dominant, retsessiv epistazning F₂ dagi ajralashini; gametalar olish printsipi va genotipga qarab fenotipni aniklashni bilishi kerak.
1-masala*. Tovuq fermasida oq tovuqlar oq xo’rozlar bilan chatishtirilganda, F₁ da olingan jo’jalarning hammasi oq patli bo’lgan F₁ da olingan tovuq va xo’rozlar chatishtirilganda F₂ jo’jalarning 13/16 qismi oq patli va 3/16 qismi chipor patli bo’lgan. F₁ da olingan tovuqlar birinchi marta chatishtirish uchun olingan oq patli xo’rozlar bilan chatishtirilganda esa, keyingi avlodda olingan jo’jalarning 3/4 qismi oq patli va 1/4 qismi chipor patli bo’lgan. Olingan natijalarga qarab, o’rganilayotgan belgining irsiylanishini tushuntirib bering va barcha tovuq va xo’rozlarning genotipini aniqlang.
Masalaning yechilishi:
Oq tovuqlar bilan oq xo’rozlar chatishtirilganda, F₁ da faqat oq patli jo’jalarning olinishi chatishtirish uchun olingan tovuq va xo’rozlarning gomozigotaliligidan dalolat beradi. F₂ da esa 13:3 nisbatda oq patli va chipor patli jo’jalarning olinishi F₁ tovuq va xo’rozlarning digeterozigotaliligidan dalolat beradi. Bunday digeterozigotalilikni esa IIBB x iibb yoki Iibb x iiBB chatishtirishdan olish mumkin. Lekin ikkinchi chatishtirish orqali belgining irsiylanishini tushuntirib bo’lmaydi, chunki bu yerda 13:3 nisbatda ajralib ketish imkoniyati yo’q. Shuning uchun chatishtirishga dastlab olingan tovuq va xo’rozlarning genotipini IIBB va iibb deb olish mumkin. Bunday holda tovuqlarda pat rangining irsiylanishini quyidagicha izohlash mumkin:
Belgi Gen
- I
chipor B
oq iibb
I > B
oq patli oq patli
P ♀ IIBB X ♂ iibb
G IB ib
F₁ IiBb - oq patli
F₁ da olingan jo’jalar voyaga yetgach ularning ichidagi tovuqlari o’zlarining ichidan chiqqan xo’rozlar bilan chatishtirilsa, F₂ da pat rangi bo’yicha quyidagicha ajralish ro’y beradi:
oq patli oq patli
P ♀ IiBb X ♂ IiBb
g IB, Ib, iB, ib IB, Ib, iB, ib
F₂ IIBB q 1
IIBb q 2
IiBB q 2
IiBb q 4 13/16 oq patli
IIbb q 1
Iibb q 2
iibb q 1
iiBB q 1
iiBb q 2 3/16 chipor patli
Bu yerda tovuq va xo’rozlarda pat rangining oq bo’lishi genotipda epistatik xususiyatga ega bo’lgan dominant I -ingibitoriga yoki genotipning iibb bo’lishiga bog’liq. Pat rangining chipor bo’lishi esa genotipning iiBB yoki iiBb bo’lishiga bog’liq.
F₁ da olingan tovuqlar chatishtirish uchun dastlab olingan oq xo’rozlar bilan chatishtirilganda quyidagi natijalarni olish mumkin:
oq patli oq patli
P ♀ IiBb X ♂ iibb
g IB, Ib, iB, ib ib
F_B IiBb - oq patli
Iibb - oq patli
iiBb - chipor patli
iibb - oq patli
Olingan parrandalarning 3/4 qismi oq patli, 1/4 qismi esa chipor patli bo’ladi.
Agar F₁ dagi tovuqlar har ikki gen bo’yicha dominant gomozigotali oq patli xo’rozlar bilan chatishtirilsa, u holda:
oq patli oq patli
P ♀ IiBb X ♂ IIBB
g IB, Ib, iB, ib IB
F_B IIBB - oq patli
IIBb - oq patli
IiBB - oq patli
IiBb - oq patli
Hamma parrandalar oq patli bo’ladi.