Biologiya (turlar bo’yicha) Termiz 2021

Genetik kod jadvali

Aminokislotalar	Kodlovchi tripletlar – kodonlar
Alanin	GSU GSS GSG GSA
Arginin	SGU SGS SGA SGG AGA AGU
Asparagin	AAU AAS
Asparagin kislota	GAU GAS
Valin	GUU GUS GUA GUG
Gistidin	SAU SAS
Glitsin	GGU GGS GGA GGG
Glutamin	SAA SAG
Glutamin kislota	GAA GAG
Izoleysin	AUU AUS AUA
Leysin	SUU SUS SUA SUG UUA UUG
Lizin	AAA AAG
Metionin	AUG
Prolin	SSU SSS SSA SSG
Serin	USU USS USA USG AGU AGS
Tirozin	UAU UAS
Triptofan	UGG
Treonin	ASU ASS ASA ASG
Fenilalanin	UUU UUS
Sistein	UGU UGS

3-masala*. DNK tarkibida 360 ta nukleotid bor. SHu DNKning uzunligini toping.

Masalaning yechilishi: DNK qo’sh zanjirdan iborat bo’lgani uchun nukleotidlar sonini 2 ga bo’lamiz. CHunki DNKning uzunligi bir zanjiriga nisbatan topiladi.

360:2=180 ta nukleotid DNKning bir zanjirida.

Nukleotidlar orasidagi masofa 0,34 nm ga teng bo’lgani uchun nukleotidlar sonini 0,34 ga ko’paytiramiz.

180x0,34=61,2 nm Demak, DNKning uzunligi 61,2 nm ga teng.

4-masala*. DNK molekulasining tarkibida 4212 ta adenin nukleotidi bor. Adenin nukleotidi umumiy nukleotidlarning 27 % ini tashkil qilsa, bu holda tsitozin nukleotidining soni nechaga teng?

Masalaning yechilishi: A=T va G=TS bo’lgani uchun A-27 % T-27 % bo’ladi. Jami nukleotidlar 100 % bo’lgani uchun 27+27=54 100-54=46:2=23 ya’ni G-23 %, TS-23 % bo’ladi.

1-usul: TSitozinning sonini topish uchun praportsiya tuzamiz

4212---27%

X---23% X=(4212x23):27=3588 ta TSitozin bor.

2-usul: 4212:27 %=156 bu 1 % dagi nukleotidlar soni. 156x23%=3588 ta tsitozin.

5-masala. DNK molekulasi zanjirining birida nukleotidlarning joylashish tartibi quyidagicha:

A G T A S S G A T A S T S G A T T T A S G…

DNK molekulasining ikkinchi zanjirida nukleotidlarning joylashish tartibi qanday?

6-masala. DNK molekulasining tarkibida 3125 adenin nukleotidi bor. Adenin nukleotidi umumiyi nukleotidlarning 25% tashkil qilsa, nukleotidlar orasi 0,34 nm bo’lsa, bu holda DNK uzunligi necha nanometr?

8-masala. Ma’lum bir gen quyidagi nukleotidlardan tashkil topgan: T T T T A S A S A T T G S A G… SHu gen tomonidan kodlanadigan oqsil molekulasini tashkil qiluvchi aminokislotalarning joylashish tartibi qanday bo’ladi?

9-masala. Ma’lum bir belgining rivojlanishini ta’minlovchi gen nukleotidlarning quyidagi tartibidan tashkil topgan:

A A A T A A G T S G S A S S A T A G G S A

Shu gen tomonidan kodlanadigan oqsil molekulasini tashkil qiluvchi aminokislotalarning joylashish tartibini aniqlang.

10-masala. Oqsil molekulasining bir qismida aminokislotalar quyidagi tartibda joylashgan: - arginin – arginin – valin – alanin – serin – serin – leysin. Shu oqsil molekulasini kodlovchi genda joylashgan nukleotidlarning joylashish tartibi qanday?

11-masala. DNK fragmentida 250 ta timin nukleotidi bo’lib, umumiy nukleotidlarning 25 % ini tashkil qiladi. Mutatsiya natijasida timin nukleotidi 10 % ga kamaydi. Guanin nukleotidi esa 4,8 % ga ortadi (keltirilgan nukleotidlarning dastlabki soniga nisbatan). dastlabki va mutatsiyaga uchragan DNK fragmentida nechta vodorod bog’i borligini toping.

12-masala. Insulin oqsilining V deb ataluvchi katta zanjiri quyidagi aminokislotalardan boshlanadi: fenilalanin – valin –asparagin -glutamin kislotasi- gistidin -leysin. Shu oqsilning tuzilishi haqidagi axborotni o’zida saqlovchi DNK molekulasining boshlang’ich qismida joylashgan nukleotidlar tartibini aniqlang.

13-masala. DNK bitta zanjirida 90 ta Adenin bor. SHu DNK fragmentidan traskriptsiyalangan i-RNK zanjiridagi adeninlar sonidan 17 marta ko’p. RNK dagi adeninlar soni undagi umumiy nukleotidlarning 17 % ini tashkil etadi. RNK zanjiridagi tsitozinlar soni uratsillar sonidan 3 marta ko’p. DNK fragmentining uzunligini (nm) toping.

14-masala. Insulin oqsilining A deb atalgan kichik zanjiri quyidagi aminokislotalar ketma-ketligi bilan tugallanadi: leysin – tirozin- asparagin – tirozin – sistein – asparagin. Gendagi nukleotidlarning joylashish tartibi qanday bo’ladi?

15-masala. Quyidagi aminokislotalar ketma-ketligini belgilovchi DNK molekulasining uchastkasi qanday nukleotidlar ketma-ketligiga ega?

- prolin – valin - arginin – prolin – leysin – valin – arginin.

16-masala. Xemotripsinogen fermentiga javobgar bo’lgan DNK fragmentida adenenli nukleotidlar soni 294 ga teng bo’lib, u umumiy nukleotidlarning 20% ni tashkil etadi. Nukleotidlar orasidagi masofa 0,34 nm bo’lsa, DNK fragmentining uzunligini (nm) toping.

17-masala. I-RNK zanjirida 70 ta U bor. SHu RNK zanjiridan teskari transkrip-siyalangan DNK zanjiridagi TS lar i-RNK zanjiridagi U lar sonidan 2.8 marta ko’p, G lar soni esa 2.5 marta kam, DNK dagi T miqdori G va TS nukleotidlar miqdorining o’rtachasiga teng bo’lsa, DNK molekulasidagi vodorod bog’lar soni nechaga teng.

18-masala. DNKning uzunligi 19,04 nm bo’lsa, uning tarkibida, Adenin nukleotidlarining soni 16 tani tashkil qilsa, ushbu DNKdagi vodorod bog’lar sonini toping.

19-masala. DNKda A 35%ni tashkil qilib, ularning soni 70ta bo’lsa, shu DNKda nechta vodorod bog’ bor?

20-masala. Transkriptsiyalangan iRNK ning tarkibida 300 ta nukleotid bo’lib, DNKning tarkibida 156 ta A nukleotidi borligi ma’lum bo’lsa, undagi G nukleotidlarining %dagi miqdorini toping.
Amaliy mashg’ulot № 25

Mavzu: Genetik axborotni realizatsiya qilinishida ishtirok etuvchi azotli asoslarni miqdorini aniqlashga doir masalalar yechish.

Ishdan maqsad: Irsiyatning molekulyar asosiga doir masala yechishni o’rganish.

Kerakli jihozlar: Mavzuga oid tablitsalar, kompyuter texnologiyasida slaydlar namoyishi, tarqatma materiallar.

1-masala*. DNK molekulasidagi nukleotidlarning quyidagi ketma-ketligi oqsil molekulasida qanday tartibdagi aminokislotalar ketma-ketligini belgilaydi?

S S T A G T G T G A A S S A G…

Agar DNK molekulasidagi oltinchi va yettinchi nukleotidlar orasiga timin qo’yilsa, bu holat oqsil sintezida aminokislotalar ketma-ketligiga qanday ta’sir ko’rsatadi?

Masalaning yechilishi:

Normal holat DNK S S T A G T G T G A A S S A G…

i-RNK G G A U S A S A S U U G G U S…

i-RNK molekulasi nukleotidlari asosida oqsil sintezida quyidagi aminokislotalar qatnashadi: glisin – serin – gistidin – leysin – valin.

DNK molekulasida o’zgarish bo’lgan holat:

S S T A G T T G T G A A S S A G…

G G A U S A A S A S U U G G U S…

glisin - serin – treonin – leysin – glisin.

2-masala*. Oqsilning massasii 78240 Da teng. SHu oqsilni sintezlashda ishtirok etgan DNKning uzunligini aniqlang. (o’rtacha bir aminokislotaning massasi 120 Da teng)

Masalaning yechilishi: 78240:120=652 ta aminokislota bor. Har bir aminokislotani 3 ta nukleotid kodlaydi.

SHuning uchun 652x3=1956 ta nukleotid DNK ning bir zanjirida bor.

Nukleotidlar orasidagi masofa 0,34 nm bo’lgani uchun 1956x0,34=665,04 nm.

Demak, bu oqsilni sintezlaydigan DNKning uzunligi 665,04 nm ga teng.

3-masala. Oqsil molekulasida aminokislotalarning joylashish tartibini belgilovchi genning tarkibidagi to’qqizinchi va o’n ikkinchi nukleotidlar kimyoviy yo’l bilan olib tashlansa, bu oqsil tuzilishiga qanday ta’sir ko’rsatadi?

9 12

A S U A S G S A A A U A S G S → A S U A S G S A A U S G S

4-masala. DNK molekulasida kodlangan quyidagi nukleotidlar tartibidan iborat axborot oqsil molekulasidagi monomerlarning qanday tartibini belgilaydi?

T S T S S S A A A A A G A T A

Agar DNK molekulasi tarkibidagi beshinchi nukleotid tushirib qoldirilsa, u oqsil tuzilishiga qanday ta’sir ko’rsatadi?

5-masala. i-RNK molekulasi tarkibidagi nukleotidlar ketma-ketligi asosida sintezlanadigan oqsil molekulasi zanjirida aminokislotalar qanday tartibda joylashishini yozing.

a) G U S G A S A A G U S A G S S S A A;

b) G A S G U U G G A A A A G G A S A A;

v) A S A U S A S S S U A S A A S G S A.

6-masala. Oqsil molekulasida aminokislotalar quyidagi tartibda joylashgan:

a) valin – glisin – leysin – gistidin;

b) treonin – triptofan – serin – alanin;

v) lizin – metionin – valin – prolin;

g) alanin – leysin – lizin – treonin.

Shu oqsil molekulalarini kodlovchi i-RNK molekulasi nukleotidlarini aniqlang.

7-masala. Genning bir qismi nukleotidlarning quyidagi tartibidan tashkil topgan: T T G T S G S A T G A G G G G T T T

Bu zanjirda 10-nukleotid yoki 11-nukleotid ionlashtiruvchi nur ta’sirida tushib qolgan bo’lsa, kodlanadigan aminokislotalarning tartibi qanday o’zgaradi?

8-masala. Genetik kodlardan foydalangan holda quyidagi tripletlar yordamida qanday aminokislotalar kodlanishini aniqlang:

a) GTA; b) AAG; v) SAA; g) USG; d) AGU; ye) AAA.

9-masala. Oqsil molekulasining boshlanishini kodlovchi DNK molekulasi zanjirida nukleotidlar quyidagicha joylashgan:

A T G G T T G A G G G T T T S. Oqsil molekulasi zanjirida aminokislotalarning joylashish tartibini aniqlang.

10-masala. Oqsil massasi 20160 Da bo’lsa, uning tarkibida nechta aminokislota qoldig’i bo’ladi?

11-masala. Oqsil tarkibini 400 ta aminokislota tashkil qiladi. DNK zanjirida ikkita nukleotid orasidagi masofa 3,4 Å ga teng ekanligini bilgan holda shu oqsilni sintezlashga javobgar genning uzunligini aniqlang.

12-masala. Glyukagon oqsili (oshqozon osti bezining Langergans orolchalarida ishlab chiqariladigan gormon, bu gormon qonda glyukoza miqdorining oshishiga hamda jigarda glikogenning parchalanishiga ta’sir ko’rsatadi) molekulasining boshlanishida qatnashuvchi aminokislotalarning ketma-ketligi quyidagicha: treonin – serin – asparagin – tirozin – serin – lizin – tirozin… SHu oqsil molekulasida aminokislotalarning joylashish tartibini belgilovchi DNK zanjiridagi nukleotidlar ketma-ketligini aniqlang.

13-masala. Ribonukleaza oqsili zanjirida aminokislotalarning joylashish tartibi quyidagicha: lizin – glutamin – treonin – alanin – alanin – alanin – lizin… . Bu oqsil sinteziga javobgar gen molekulasida nukleotidlarning joylashish tartibi qanday?

14-masala. O’roqsimon anemiya bilan kasallangan odamda gemoglobinning to’rtinchi polipeptidida aminokislotalarning ketma-ketligi quyidagicha:

valin – gistidin – leysin – treonin – prolin – valin – glutamin kislota – lizin. Kasallikka olib keluvchi gemoglobinning to’rtinchi polipeptidini kodlovchi DNK qismidagi o’zgarishni aniqlang.

15-masala. DNK ning ma’lum bir fragmentining tarkibida A nukleotidlari umumiy yig’indisi G nukleotidlari bilan teng miqdordaligi ma’lum bo’lsa hamda undan sintezlangan oqsilning massasi 14400 Da bo’lsa, DNK dagi T va TS nukleotidlarining yig’indisi nechta bo’ladi?

16-masala. Oqsil molekulasining massasi 7200 Da ga teng bo’lsa, uning nechta aminokislotadan tashkil topganligini, uning sinteziga javobgar bo’lgan iRNKning necha nukleotiddan tashkil topganligini, agar shu sintez jarayonida ishtirok etgan DNK molekulasi tarkibida 40% nukleotidlar timin tutgan bo’lsa, shu DNK bo’lagidagi vodorod bog’lar sonini, DNKning uzunligini A⁰ da va biosintezda ishtirok etgan tripletlar sonini toping.
Amaliy mashg’ulot № 26

Mavzu: Miqdoriy belgilarning irsiylanishiga ko’ra genetik tahlillar o’tkazish

Ishdan maqsad: Miqdoriy belgilarning irsiylanishiga doir masala yechishni o’rganish.