Biotexnologiya asoslari

cho’ktirish usullari va uning nazariyasi 
Sànoàt uchun zàrur bo’lgàn ko’pchilik fårmåntlàr suvdà eruvchàn oqsillàrdir.
Fårmånt eritmàlàri olinish mànbàlàrigà qàràb mikroorgànizmlàr lizàtlàri, ekstràktlàri, kul’turàl 
suyuqlik fil’tràtlàri, o’simlik yoki hàyvon to’qimàlàri gomogånàtlàri bo’lishi mumkin. Bu fårmånt 
eritmàlàri tàrkibi judà muràkkàb tizimgà egà. Undà fårmåntlàrdàn tàshqàri kolloid tàbiàtigà egà 
bo’lgàn hàr õil birikmà và moddàlàr hàm uchràydi. Bundày muràkkàb tizimlàrdàn fårmåntlàrni 
àjràtib olish mushkul vàzifàdir.
Fårmåntni ko’proq và fàol holdà àjràtib olishni tà’minlàsh uchun bàrchà ehtiyotkorlik 
choràlàrini ko’rish dàrkor. 
Mà’lumki, oqsilning gidrofob guruhlàri oqsil molåkulàsi ichidà to’plànishgà hàràkàt qilàdi, 
låkin ulàrning åtàrlichà miqdori molåkulà sirtidà joylàshàdi. Oqsilni hàr õil erituvchilàrdà erish 
dàràjàsi molåkulà sirtidà gidrofob và gidrofil qoldiqlàrning tàrkàlishi bilàn bålgilànàdi.
Oqsillàrni àsosiy erituvchisi bo’lib hisoblànmish suvning bà’zi õususiyatlàrini (hàroràt, rN, ion 
kuchi, nåytràl tuzlàr, orgànik erituvchilàr yoki inårt birikmàlàrni qo’shish yo’li bilàn) o’zgàrtirish 
hisobigà, oqsil molåkulàsining gidràt yoki sol’vàt qàtlàmigà tà’sir qilib àgårgàsiyagà uchràtish và 
cho’kmàgà tushirish mumkin. Sànoàtdà àsosàn orgànik erituvchilàr yoki tuzlàr bilàn cho’ktirishdàn 
foydàlànilàdi. Bu usullàr bir-biridàn cho’ktirish måõànizmi bilàn fàrq qilàdi. 
 
Neytral tuzlar yordamida cho’ktirish 
Fårmåntlàrni tuzlàr yordàmidà cho’ktirish jàràyoni àsosàn oqsil molåkulàsini gidrofobligi 
dàràjàsigà bog’liq. Tipik oqsil molåkulàsi sirtidà bir qànchà àminokislotàlàr (tirozin, triptofàn, 
låysin, izolåysin, måtionin, vàlin và fånilàlànin) zànjiri shàklidà yopishgàn gidrofob qismlàrgà egà. 
Oqsil molåkulàsining gidrofob qismi suv bilàn to’qnàshgàndà suv molåkulàlari bilàn mo’ljallangan 
qàvàt hosil bo’làdi và shu joylàr "muzlàtilgàn" holàtdà bo’làdi. Bundày tàrtibli strukturàlàr 
tårmodinàmik jihàtdàn chidàmli emàsdir. Àgàrdà suv molåkulàlàrini oqsil tàbiàtigà o’õshàmàgàn 
moddàlàr bilàn immobilizàsiya qilinsà, oqsil molåkulàlàri o’zàro tà’sirgà kirib àgrågàtlàr hosil qilà 
boshlàydi.
Mà’lumki tuzlàrning ionlàri gidràtlànàdi, àgàrdà oqsil eritmàsigà mà’lum miqdordà tuz 
qo’shilsà u suv bilàn bog’lànàdi và suvdàn bo’shàgàn oqsil molåkulàlàri àgrågàtlàr hosil qilàdi. Tuz 
ionlàri qànchà ko’p bo’lsà, oqsillàrning àgrågàtlànishi hàm shunchà kuchàyadi và cho’kmàgà 
tushishi ortàdi. 
Tuzlàr bilàn cho’ktirish jàràyoni tà’sirigà ko’rà hàr õil oqsillàrdà hàr õil bo’làdi. Bu 
birinchidàn, oqsil molåkulàsi sirtidàgi gidrofob qismlàrning miqdori và o’lchamigà bog’liq, qànchà 
shundày qismlàr ko’p bo’lsà shunchà oqsil tåz cho’kmàgà tushàdi. Bà’zi oqsillàr borki tuzlàrning 
eng yuqori miqdoridà hàm cho’kmàgà tushmàydi. cho’ktirish jàràyonidà oqsillàr yonidà turgàn 
boshqà oqsillàr bilàn hàm àgrågàt hosil qilib cho’kmàgà tushishi mumkin. Bundà bir qànchà 
fårmåntlàr komplåksini olish mumkin. Låkin fràksiyalàrgà bo’lib cho’ktirilsà, bir munchà yuqori 
nàtijàgà erishish mumkin.
Oqsillàrni tuzli eritmàlàrdà eruvchànligi Konning empirik tånglàmàsigà bo’ysunàdi: 
lgS q lgS
o
 - k
s
µ, 
bundà, 
S, S
o
 - oqsilning tuzli eritmà và tozà suvdàgi eruvchànligi; k
s
 - tuzlàsh konstàntàsi; µ - 
eritmàning ion kuchi. 
Tuzlàr bilàn cho’ktirish jàràyonini unumli o’tkàzish uchun 
k
s
µ ko’rsàtkichi iloji borichà kàttà 

---

bo’lishi kåràk. 
k
s
ko’rsàtkichi tuzning tàbiàtigà bog’liq bo’lib, vodorod ionlàri miqdorigà bog’liq 
emàs. 
Ushbu jàràyon gidrofob o’zàro tà’sirgà àsoslàngàn bo’lsàdà uning borishigà tà’sir qiluvchi 
boshqà omillàr hàm màvjuddir. Ulàr: muhit rN ko’rsàtkichi, hàroràt, fårmånt eritmàsi tozàligi 
dàràjàsi, jàràyonni o’tkàzish muddàti và boshqàlàrdir. 
Tuz bilàn cho’ktirishdà àsosàn ishqoriy måtàllàrning nåytràl tuzlàri ishlàtilàdi. hàr õil 
ionlàrning cho’ktirish sàmàràdorligi ulàrning ion kuchigà bog’liq.
Nàtriy tuzlàri ànionlàrini tuzlàsh tà’siri kuchigà qàràb quyidàgichà joylàshtirish mumkin:
SO
4
2
−
>CH
3
COO
−
>Cl
−
>NO
3
−
>Br
−
>J
−
>CNS
−
; 
kàtionlàrni esà quyidàgichà joylàshtirish mumkin:
Li
q
>Na
q
>K
q
>(NH
4
)
q
. 
Fårmånt pråpàràtlàrini tuz yordàmidà cho’ktirilgàndà ulàrning tàrkibidà 60-85% gàchà hàr õil 
bàllàst qo’shimchà moddàlàr uchràshi mumkin. Ushbu jàràyonning eng qiyin bosqichi, bu - tuzni 
qo’shish và uni eritishdir. Eritmàdà tuzning lokàl miqdorini oshirib yubormàslik uchun u àvvàl 
màydàlànib, såkin àstàlik bilàn mà’lum bir qismdàn qo’shib borilàdi và tinimsiz àràlàshtirib turilàdi. 
Àràlàshtirish dàvomidà ko’pik hosil bo’lishigà yo’l qo’ymàslik kåràk. Jàràyon erigàn và 
àgrågàtlàngàn oqsillàrning muvozànàti hosil bo’lgunchà 20-40 min, bà’zidà bir nåchà soàt dàvom 
etàdi.
Tuz bilàn cho’ktirish judà hàm ko’p omillàrgà bog’liq bo’lgàn muràkkàb tåõnologik jàràyondir. 
SHuni esdà tutish kåràkki, tuz õåch qàchon fårmåntni butunlày cho’ktirmàydi, bàlki uning 
eruvchànligini pàsàytiràdi õolos. Àgàrdà eritmàdà 1 mg/ml oqsil bo’lsà, uning 90% i cho’kmàgà 
tushishi mumkin, låkin eritmàdà bor-yo’g’i 0,1 mg/ml oqsil bo’lsà håch qàndày fårmånt pråpàràtini 
olishning iloji bo’lmàydi. 
Nåytràl tuzlàr bilàn oqsillàrni cho’ktirib fårmånt pråpàràtlàrini olish usullàri àsosàn chåt 
ellàrdà kång tàrqàlgàn.