Biotexnologiya asoslari

MIKROORGÀNIZMLÀRDÀN FÅRMÅNT PRÅPÀRÀTLÀRINI ÀJRÀTIB OLISH 
USULLÀRI 
qàttiq yoki suyuq oziqà muhitlàridà o’stirilgàn mikroorgànizmlàrning kul’turàsi và ulàrning 
kul’turàl suyuqliklàri tàrkibidà judà ko’p miqdordà bàllàst moddàlàr bo’ladi. Fårmåntlàrni àjràtish 
và tozàlàsh - ko’p måhnàt và õàràjàt tàlàb qiluvchi jàràyondir. Àgàrdà fårmånt pråpàràti 
mikroorgànizm kul’turàsi ko’rinishidà ishlàtilsà u tozàlànmàydi. Spirt và tårini oshlàsh tàrmoqlàridà 
tozàlànmàgàn mikroorgànizmlàr kul’turàsini ishlàtish màqsàdgà muvofiqdir và õuddi shundày 
mikroorgànizmlàrni qishloq õo’jàligidà åm-õàshàk tàyyorlàshdà yoki fårmàlàrdà åmlàrni qàytà 
ishlàshdà qo’llàsh mumkin. 
Oziq ovqàt sànoàtining bir qànchà tàrmoqlàridà (non, pivo, vino, pishloq, kràõmàl và shàrbàt 
ekstràksiya qiluvchi) hàmdà ångil sànoàt, mo’ynà và mikrobiologik sànoàtlàrdà, shu jumlàdàn 
tibbiyotdà bàllàst moddàlàrdàn qismàn yoki to’liq tozàlàngàn, ya’ni fàqàt tozà fårmånt pråpàràtlàri 
ishlàtilàdi. 
Tozà fårmånt pråpàràtlàrini olishning boshlàng’ich màtåriàli bo’lib, fil’trlàngàn kul’turàl 
suyuqlik, produsåntning biomàssàsi yoki qàttiq oziqà muhitdà o’stirilgàn kul’turàning suvli 
ekstràkti õizmàt qilàdi. Fårmånt pråpàràtlàri kukun yoki suyuq konsåntràt ko’rinishidà olinishi 
mumkin. Àjràtish jàràyonidà pråpàràtning umumiy màssàsidà fàol oqsilning nisbiy ulushi ortàdi, 
ya’ni uning ulushiy fàolligi ortàdi. 
Tozalanmagan, kompleks ferment preparatlarining olinishi 
Tozàlànmàgàn fårmånt pråpàràti dågàni, bu - mikroorgànizm kul’turàsini mo’’tàdil shàroitdà 
nàmligi 8-12% gà olib kålingàn và butun oziqà muhiti qoldiqlàri bilàn birgàlikdàgi màssàsidir. 
Tozàlànmàgàn fårmånt pråpàràti kul’turàni qàttiq yoki suyuq oziqà muhitidà o’stirish yo’li 
bilàn olinishi mumkin. Suyuq muhitdà o’sgàn kul’turà quritishdàn oldin biomàssàsi và oziqà muhiti 
qoldiqlàridàn qismàn tozàlàngàn yoki shundàyligichà quritilgàn bo’làdi. 
qàttiq oziqà muhitidà o’stirilgàn mikroorgànizm kul’turàsi odàtdà 35 dàn 58% gàchà nàmlikkà 
egà bo’làdi. Bundày màõsulot chidàmsiz bo’lgànligi sàbàbli uni tåzdà ishlàb chiqàrishgà joriy qilish 
yoki nàmligini 10-12% gàchà quritib olish kåràk. quritish jàràyonidàn oldin, o’stirish õonàsidàn 
olingàn mikroorgànizm màydàlànàdi và kåyin quritilàdi. 
Mikroorgànizm kul’turàlàrini quritish uchun tàsmàli, tonnålli, shàõtàli, bàràbànli, jàvonli 
(shkàfli) và tåbrànuvchàn quritgichlàrdàn foydàlànish mumkin. Ishlàb chiqàrishdà, yuqoridà qàyd 
qilingànlàrigà nisbàtàn ko’proq to’g’ri yo’nàltirilgàn bàràbàn tipidàgi quritgichlàr ishlàtilàdi. Bundà 

---

ho’l kul’turà issiqlik båruvchi qurilmà bilàn birgàlikdà 80-85
0
S dà quritgichgà tushàdi. Bundày 
yuqori hàroràtdà quritiluvchi ho’l mikroorgànizmning màydà bo’làklàridàgi nàmning bug’lànishi 
hisobigà qàttiq qizib kåtish holàti kuzàtilmàydi và undàgi fårmåntlàrning fàolligi to’liq sàqlànàdi. 
Ko’pchilik bàràbànli quritgichlàrning ichki tomonidà pàrràksimon kuràkchàlàr màvjud bo’lib, 
bàràbàn 3-8 min
-1
tåzlikdà àylànishi hisobigà quritilàyotgàn màtåriàlning bir tåkisdà tàrqàlishini và 
quritilishini tà’minlàydi. 
SHuning uchun bundày tipdàgi quritgichdà quritilgàn màõsulot butun màssàsi bo’ylàb bir õil 
nàmlikkà egà bo’làdi. Ushbu quritgichdà mikroorgànizm bo’làkchàlàri 3-7 minut dàvomidà 
quritilàdi, bårilàyotgàn issiqlik tåzligi 2-3 m/s, 80-85
0
S hàroràtdà hàmdà chiqishdà esà 60-65
0
S 
bo’làdi và quritilàyotgàn màtåriàl hàroràti 40
0
S dir. quritish jàràyonidà àtigi 3-10% gàchà fårmånt 
yo’qotilishi mumkin. 
Mikroorgànizmlàrni quritishdà ishlàtilàdigàn quritgichlàrning yanà bir turi - gårmåtik bårk 
bo’lgàn låntàli bug’ konvåyrli quritgichdir. Bundày qurilmàlàrdà fårmåntning fàolligi ko’p 
yo’qotilàdi, låkin ulàr iõchàm và yuqori sàmàràdorlikkà egà. 
qàttiq oziqà muhitidà o’stirilgàn mikroorgànizmlàrni quritish uchun hàr õil konstruksiyali 
quritgichlàrdàn foydàlànish mumkin, qàysiki màõsulotning fàolligi pàsàyishini minimumgàchà 
tushirishni, uning quritgichdà 5-8 minut dàvomidà bo’lishini và chiqishidà 40-42
0
S dàn pàstdà 
bo’lishini tà’minlàydi. 
Tàyyor quruq mikroorgànizmlàr màõsus qàdoqlàsh uskunàlàridà 25-40 kg qilib qoplànàdi và 
tàyyor màõsulotlàr omborigà yuborilàdi. 
Ko’pchilik produsåntlàr sintåz qilgàn fårmåntlàrning àsosiy qismini suyuq oziqà muhitigà 
chiqàràdilàr và to’plàydilàr. Tozà fårmånt pråpàràtlàrini produsåntning biomàssàsi bilàn birgàlikdà 
fil’trlàrdà, såntrifugàlàrdà yoki såpàràtorlàrdà àjràtilàdi. 
Mikrobbiotexnologiya sànoàtidà àsosàn tàshqi tomoni bilàn fil’trlovchi yachåykàli-bàràbànli 
to’õtovsiz ishlovchi vàkuum fil’trlàr ishlàtilàdi. Bu fil’trlàr yuqori dàràjàdà 
måõànizàsiyalàshtirilgàn bo’lib, hàr õil suspånziyalàrni bir õil tåzlikdà fil’trlàsh imkonini båràdi. 
Bàràbànning sirti to’mtoqsimon bo’lib, bo’z yoki fil’trlovchi sun’iy gàzlàmà bilàn o’ràlgàn và u 
fil’trlànuvchi suyuqlikkà cho’ktirilgàn bo’làdi. Fil’trlovchi sirtdà to’plàngàn hàr õil erimàgàn 
komponånt và biomàssà màõsus pichoq yordàmidà tozàlànàdi. 
Bàràbàn fil’trlàr biomàssàni àjràtish uchun judà qulày, låkin ulàr pàst sàmàràdorligi, qo’polligi 
và àsåpitkà shàroitlàrini tà’minlày olmàsligi bilàn àjràlib turàdi. 
Fårmånt sànoàtidà ko’pinchà ràmàli zich-filtr hàm ishlàtilàdi. Màhsulot qo’l ishigà àsoslàngàn 
holdà olinàdi. Ràmàli zich-filtrlàrning fil’trlovchi hàjmi kichik bo’lgànligi sàbàbli bàràbànli 
vàkuum-fil’trgà nisbàtàn hàm kàm sàmàràdordir. Ràmàli fil’trdà fil’trlàsh jàràyoni 0,4-0,6 MPà 
bosim ostidà olib borilàdi. Odàtdà fil’tràtning birinchi qismi tiniq bo’lmàydi và u qàytà fil’trlànàdi. 
Zich-filtrning kàmchiliklàri gorizontàl kàmåràli tipdàgi FPÀKM dà bir munchà bàrtàràf etilgàn. 
U ustmà-ust joylàshgàn fil’trlovchi plitàlàr và fil’trlovchi gàzlàmàdàn iboràt. Ushbu uskunàning ishi 
àvtomotlàshtirilgàn và ish yuzàsi 2,5 dàn 50 m
2
hàjmgà egà. Nisbiy sàmàràdorligi boshqàlàrigà 
nisbàtàn 6-8 màrtà yuqori và fårmånt fàolligi 4-5% àtrofidà yo’qotilàdi. Ulàrni ishlàb chiqàrishgà 
joriy qilish judà istiqbolli và bàktåriyalàr kul’turàl suyuqligini fil’trlàshdà judà qo’l kålàdi. 
Fårmånt sànoàtidà VSM tipidàgi såpàràtorlàr hàm kång qo’llànilàdi. Ulàr ichigà bàràbàn 
o’rnàtilgàn idish ko’rinishidà bo’làdi. Bàràbànlàrning ichidà silindrik to’siqlàr o’rnàtilgàn bo’lib, 
yuqori tåzlikdàgi màrkàzdàn qochmà kuch hisobigà uning tàgidà cho’kmà holidà biomàssà và 
boshqà kompnåntlàr cho’kàdi. Såpàràtorning sàmàràdorligi yuqori bo’lib 2000-5000 l/s gàchà åtàdi. 
Bizdà ÀSE-3, ÀSI, ÀSE-B tipidàgi såpàràtorlàr hàmdà “Àl’fà-Låvàl’” (SHvåsiya) firmàsining 
sopoli såpàràtorlàri ishlàtilàdi. 
Biomàssàni fil’trlàsh sàmàràsi ishlàtilàyotgàn uskunà tipigà, oziqà muhiti tàrkibigà, 
àjràtilàyotgàn bo’làkchàlàr kàttà-kichikligigà, erimàgàn fràksiyalàr miqdorigà, fil’trlovchi 
màtåriàlning fizik-kimyoviy õususiyatlàrigà, hàroràt råjimigà và boshqà omillàrgà uzviy bog’liqdir. 
Fil’trlàsh jàràyonini yaõshilàsh màqsàdidà kul’turàl suyuqlik kimyoviy qàytà ishlànàdi, ya’ni 
ishqoriyligi rN 8,85 gà kåltirilib, 0,1% li CaCl
2
eritmàsigà và hàr õil kizålgurlàr (tiàtomit, ràdiolit, 
mikroliz, klàrgål’ và h.k) qo’shilàdi. Bu to’ldiruvchilàr fil’trlàsh sàmàràsini oshiràdi, låkin fårmånt 

---

fàolligigà sàlbiy tà’sir qilàdi. Olingàn biomàssà (bioshrot) stårilizàsiya qilinàdi và quritilib chorvà 
mollàrigà åm sifàtidà ishlàtilàdi. Kul’turàl suyuqlik fil’tràti esà tozà fårmånt pråpàràti olish uchun 
qàytà ishlàshgà yuborilàdi.