Азярбайжан ялйазма китабы тарихи програмы

ƏRƏB QRAFİKALI AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA KİTABININ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ

Azərbaycan əlyazma kitabının xalqımızın dünya mə­də­niy­yəti xəzinəsinə bəxş etdiyi ən nadir incilər olması. Dünyanın bü­tün böyük Şərq mədəniyyəti muzeylərində, kitabxanalarında, kol­lek­si­ya­larında Azərbaycan əlyazmalarının saxlanılması.

Azərbaycanlıların tarix boyu müxtəlif dillərdə müxtəlif əlif­balardan istifadə etməklə zəngin bir yazı mədəniyyəti ya­rat­ma­sı. E.ə. I minillikdən bu yana Mannada, Midiyada, Adur­ba­da­qanda yazılmış yazıların müəllifinin azərbaycanlılar olması.

Azərbaycanda orta əsrlərdən XX əsrin əvvəllərinə qədər əsa­sən üç dildə – türk, ərəb və fars dillərində ərəb qrafikası ilə ya­radılan əlyazmalar­. Cənubi Azərbaycanda bu gün də ərəb əlif­basından isti­fadə edilməsi. Azərbaycan türklərinin dünya mə­dəniyyətinə «Kitabi-Dədə Qorqud» kimi möhtəşəm bir abi­də­ni bəxş etməsi. Hələ islamın ilk əsrlərində Azərbaycan tür­k­lə­ri içərisindən Xətib Təbrizi, Musa Şə­həvat, Şihabəddin Süh­rə­ver­di, Əbu Əli Marağayi, Əbu Həfs Gən­cəvi, Məkki ibn Əhməd ibn Hüseyn Bərdəi, Əbu Abdulla Marağayi, Əbül-Hüseyn Ər­də­bi­li, Əbu Səd Urməvi, Əbu Abdullah Məhəmməd Bakuvi, Musa Səl­masi kimi yüzlərlə alim və şairlərin çıxması. Azər­baycanda ya­ranan ərəbdilli şerin tarixi X əsrdən başlana da, buna qədər hə­lə VII əsrdə Azərbaycan şairlərinin xilafətin ən böyük mər­kəz­lərində külli miqdarda elm və mədəniyyət nümunələri ya­rat­ma­sı. Sonrakı dövrlərdə Bəhmənyar, Əbul-Qənaim Urməvi, Əbu Həfs Zəncani, Əbdül-Məlik Beyləqani, Hüseyn Təbrizi, Mən­sur ibn Müm­kan Təbrizi, Eynəl-Qüzzat, Abdullah Mərəndi, İs­mayıl Gəncəvi, Əbu Nəsr Əhməd Tusi kimi alim və ədiblərin öz ya­ra­dı­cı­lıq­ları ilə Şərq mədəniyyətinə təsir göstərməsi.

Azərbaycanlıların İslam dünyasının ən böyük elm ocaq­la­rın­da təhsil alması, müdərrislik etməsi, zəngin kitabxanalar ya­ratması. Hələ VII-XII əsrlərdə Azərbaycanın ərazisində – Bey­ləqanda, Gən­cə­də, Şamaxıda, Şəmkirdə, Bakıda, Ərdəbildə, Şə­kidə, Şabranda, Səlmasda, Mərənddə, Naxçıvanda, Təbrizdə, Şiz­də, Sisərdə, Əhərdə və b. yerlərdə elm və maarifin kifayət qə­dər inkişaf etməsi, təhsil ocaqlarının, kitabxanaların fəaliyyət gös­tərməsi.

Bir sıra əsərləri ilə bütün Yaxın və Orta Şərqdə tanınan gör­kəmli Azərbaycan astronomu və riyaziyyatçısı Fəzl ibn Ha­tim Ney­ri­zi Təbrizi (?-922). Onun riyaziyyat və astronomiyanın ak­tual məsə­lə­lərinə həsr edilmiş «Evklidin “Başlanınc” («Əsas­lar») kitabının şərhi», «Ptolomeyin “Macəsti” əsərinə şərh», «Dai­rəvi üsturlabla iş» kitabları. Qeyri-Evklid həndəsəsində ilk ad­dım atan görkəmli alimin şöhrətinin Abbasilər xilafətində ya­yıl­ması, xəlifə Mötəzidin onu sa­ra­ya dəvət etməsi. Fəzl ibn Ha­ti­min Bağdadda xəlifətin sifarişi ilə yazdığı «Hava törəmələri», «Zic əl-Mötəzid», xəlifənin ölümündən sonra yazdığı «Kiçik zic» və «Böyük zic» adlı əsərləri. Həmin dövr­də yaşamış Əh­məd ibn Harun Bərdicinin (?-914) «İsnadlardakı gör­kəmli ad­lar», Əhməd ibn Süleyman Təbrizinin (?-929) «İstixarə və məş­və­rət kitabı», Məhəmməd ibn Əli Marağinin «Nəhvə aid yığ­cam kitab», «Sibaveyhin “Sübütlar”ının açılması və yozulması» əsər­lə­ri­nin elmi dairələrdə yüksək nüfüz qazanması.

XI əsrdə oğuzların Yaxın və Orta Şərqdə hakim mövqe tut­ması, Azərbaycan şəhərlərinin Böyük Səlcuq imperiyasında xü­susi əhəmiyyətə malik olması. Aranın mərkəzi Bərdənin yenidən çi­çək­lən­məyə başlaması. Həmədan, Qəzvin, Təbriz, Marağa, Nax­çivan və Gəncənin imperiyada əsas dayaq şəhərlərinə çe­v­ril­məsi, Şamaxı, Dərbənd, Ərdəbil, Zəncan və başqa şəhərlərdə ti­carət, sənətkarlıq üçün yeni şərait yaranması. Xətib Təbrizi, Qət­ran Təbrizi, Əbülhəsən Maraği, Əhməd Tantarani Maraği, Əb­­düləziz ibn Həsən Bərdəi, Əb­dül­kərim Şirvani, Osman Dər­bən­­di, Ömər Zəncani, Əbülfəzl Uşnuhi və b. Azərbaycan alim və şairlərinin bütün Yaxın Şərqdə nüfüz qa­zan­­ması, Xətib Təb­ri­zi, Əhməd Maraği, Məhəmməd Səlmasi və Mahmud Zən­ca­ni­nin Səlcuq imperiyasının əsas elm mərkəzi olan Bağdadın «Nizamiyyə» mədrəsəsində yüksək elmi mövqe tutması, Bəh­mən­yarın Fərabi və İbn Sinanın fəlsəfi görüşlərini davam və in­ki­şaf etdirən əsərləri.

XI əsrdə Azərbaycan alim və şairlərinin yazdığı əsər­lə­rin sonrakı əsrlərdə köçürülmüş nüçxələrinin bu günə qədər gə­lib çat­ma­sı, məşhur əlyazma xəzinələrində saxlanılması. Bu əs­rdə Azər­baycan kitabının öz məzmun və mündəricəsinə görə şa­xələnməsi, divan ədəbiyyatının, tibb, fəlsəfə, musiqi, hüquq, astronomiya, ri­yaziyyat, məntiq, ilahiyyat kitablarının yaranması.

İlk məlum Azərbaycan əlyazma kitabları: Əsədi Tusinin “Gərşaspnamə” poeması (1066); Xətib Təbrizinin “Əl-Müfəzzəliy­yat” antologiyasına şərhi (1093).

XII əsrdə Azərbaycanda qüdrətli Atabəylər dövlətinin ya­ran­ması­nın Azərbaycan intibahının tam yetkinləşməsi üçün əl­verişli şərait yarat­­ma­sı.

Əsasən Təbriz, Naxçıvan və Gəncədə yaşamış Qətran Tə­­­brizinin lirik şerlərdən, təmtəraqlı qəsidələrdən ibarət divanın və fars dili lüğətinin müəllifi olması.

Görkəmli Azərbaycan şairi Xaqani Şirvaninin (1126-1199) «Töhfətül-İraqeyn» əsərində uşaqlıq illəri və əmisi Ka­fi­yəd­din Ömər ibn Osmanın ona necə tərbiyə verdiyi barədə ya­zar­­kən gəncli­yin­də istifadə etdiyi zəngin kitabxanadan bəhs et­məsi.

Nizami Gəncəvinin (1141-1209) Azərbaycan mə­də­niy­yət tarixində böyük bir səhifə olan «Xəmsə»sində böyük şairin ki­tab haqqında fikirlərinin, istifadə etdiyi kitab və kitabxanalar ba­rədə mə­lu­matların əksini tapması. Nizami «Xəmsə»sindən öy­rəndiyimzə görə, həmin dövrdə Azərbaycanda ərəb, fars, yu­nan və başqa dil­lər­də çoxlu əlyazma kitablarının mövcud ol­ma­sı. Firdovsinin «Şah­namə», Gürganinin «Vis və Ramin», Hind folk­lorundan «Kəlilə və Dimnə» və s. əsərlərin o zaman ən çox ya­yılmış kitablardan olması. XI əsrdə Gəncədə fəaliyyət gös­tə­rən zəngin saray kitabxanası. Niza­minin «İsgəndərnamə» poe­ma­sında XII əsr Azərbaycanında, Gəncə ədəbi və elmi mü­hi­tin­də külli miqdarda əlyazma kitabının, tarixə dair əsərlərin, ərəb və fars xronikalarının, yəhudi, xristian və pəhləvi mənbələrinin ol­duğunun göstərilməsi.

XIII əsrdə Yaxın Şərqdə hakim olan Hülakilər-Elxanilərin Azər­baycanı öz im­pe­ri­yalarına mər­kəz götürməsi. Həmin dövrün en­sik­lo­pe­dik biliyə malik da­hi alimi və dövlət xadimi Xacə Nəsirəddin Tusinin (1201-1274) tə­sis etdiyi Marağa rəsədxanasının kitabxana­sın­da 400 min əl­yaz­ma kitabının olması.

Nizami və Nəsirəddin Tusinin əsərlərinin, Əfzələddin Əb­hə­ri­nin «İsaqoci» adlı məntiq əsərinin XIII-XVIII əsrlərdə Azər­­baycan, Türkiyə, İran, İraq, Orta Asiya və Hindistanda Qu­ran­dan sonra ən geniş yayılmış kitab olması.

XII-XIII əsrlərdə Azərbaycan kitabının məzmun və for­ma­sına görə çoxçalarlılığı, onun aşağıdakı növlərə bölünməsi:

1. Ədəbi-bədii kitablar (divan, poema, mənzum roman və s.).

2. İri həcmli, bir neçə cildli və çoxcildli elmi (məntiq, fəlsə­fə, tə­bi­iyyat, fiqh, hədis, tarix, musiqi, astronomiya, tibb və b. elm­lərə aid) kitablar.

3. Müxtəlif məzmunlu risalələr.

4. İlahiyyata aid kitablar.

5. Dərsliklər.

XIII əsrdə elmi əsərlər daha çox yayıldığı halda, XIV əs­rdə elmi əsərlərlə yanaşı, ədəbi-bədii əsərlərin yenidən ço­xal­ma­ğa baş­la­ması. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə yaradılan “Darüş-şəfa” (“Şəfa evi”) adlı elm şəhərciyi, buradakı tədris ocaq­ları, müalicə evləri, elmi idarələr, rəsədxana nəzdində fəa­liyyət göstərən zəngin kitab­xa­na. Səfiəddin Əb­dül­­mömin Urməvinin dünyada məşhur olan “Kita­bi-ədvar”, Mə­həmməd Naxçivaninin “Dəsturül-katib fi təyinil-məratib”, Əli ibn Əhməd Təbrizinin “Kitabi-tibbil-cəmail”, Mah­mud ibn İl­yasın “Tibbnamə” əsərlərinin, Rəşidəddinin başçılığı ilə Təb­riz alimlərinin birgə yaratdığı “Cameüt-təvarix” adlı iri həcmi ta­rix əsərinin meydana çıxması. Poeziya xüsusi bir inkişaf mər­hə­ləsinə çatdığından Mahmud Şəbüstərinin (1287-1320) “Gül­şə­ni-raz” və “Səadətnamə” kimi fəlsəfi məzmunlu əsərlərini nəzm­­lə yazması. Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşah”, Əlinin, Mus­tafa Zəririn, Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa” mövzusunda yaz­dıqları poemalarının bu əsrdə yaranmış anadilli poe­zi­ya­mı­zın ən gözəl nümunələri olması. Bununla yanaşı, fars dilində ya­zı­lan poetik əsərlər – Arif Ərdəbilinin “Fərhadnamə”, Əsrar Təb­rizinin “Mehr və Müştəri” poemaları. XIV əsrdə əlyazma ki­tabının geniş yayılmasının bilavasitə Qazı Bürha­nəd­din və Seyyid İma­dəddin Nəsiminin adları ilə bağlı olması.

XVI əsrdə Azərbaycan milli mədəniyyətinin zirvəyə çat­ma­sı. Əsrin başlanğıcında görkəmli dövlət xa­di­mi, sərkərdə və şair Şah İsmayıl Xətainin (1487-1524) Azər­bay­can torpaqlarını birləşdirib vahid bir dövlət yaratması. Ölkədə bir neçə əsr ərzində təşəkkül tap­mış məhsuldar qüvvələrin, elm və mədəniyyətin, iqtisadi, ictimai münasibətlərin mərkəz­ləş­mə­sin­də rol oynayan və onların fəal ifa­dəçi­sinə çevrilən Səfəvilər im­periyası.

Azərbaycanda bədii tərtibatlı əlyazma ki­ta­bı­nın, miniatür sənətinin yüksək inkişaf mərhələsinə çatması. Şah İs­mayıl Xətainin Azərbaycan türkcəsini dövlət dili etməsinin, özü­nün və oğlu Şah Təhmasibin (hakimiyyəti illəri: 1524-1576) xət­tatlıqla məşğul olma­sı­nın sənətkar və şairlərin yaradıcılığına çox böyük təsir göstərməsi, xəttatlığı, miniatür sənətini, ana­dilli poeziyanı və aşıq ədəbiyyatını çiçəkləndirməsi. Bu dövr­­də yüzlərlə xəttat, miniatürçü, nəqqaş, mü­zəh­hib və b. kitab us­­talarının yetişməsi. Sultan Məhəmməd Təbri­zi­nin dünya mi­nia­tür sənətinin nəhəng simalarından biri olması. Yüz­lər­lə şairin ye­tişməsi. Məhəmməd Füzulinin dünya ədəbiyyatı kori­fey­ləri sı­rasına yüksəlməsi. Füzuli məktəbi.

Təbrizdə əvvəlki ənənələrin, xüsusilə də He­rat məktəbi ən­ənələrinin inkişaf etdirilməsi nəticəsində yeni mi­nia­tür üslubunun ya­­ranması. Təbriz miniatür məktəbinin İran (İs­fahan məktəbi), Türkiyə, Orta Asiya, Moğol Hindistanı in­cə­sə­nətinə təsir göstərməsi.

XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda şifahi xalq ədə­biy­ya­tı ilə yazılı ədəbiyyatın bir-birinə daha sıx çulğaşması. Qövsi Təbrizi, Xəstə Qasım, Saib Təbrizi, Vidadi, Vaqif ki­mi sənətkarların yara­dı­cı­lığında bunun özünü açıq gös­tə­rmə­si. «Köroğlu», «Şəhriyar» və b. dastanların təşəkkül tap­ma­sı.

Azərbaycan kitab sənətində ilk tənəzzül ya­ranılması. XVIII əsrin ilk çağlarından Səfəvilər dövlətinin sü­qu­tunun, ölkənin müx­tə­lif xanlıqlara parçalanmasının, ara mü­ha­ribələrinin ardı-arasının kə­sil­məməsinin, ölkənin əya­lət­lə­rin­də dərəbəylik yaranmasının bütün iqtisadi-mədəni sa­hə­lər­ə öz təsirini göstərdiyi kimi, kitab mədəniy­yəti sahəsinə də ağır zərbə vurması. Bədii kitab tərtibinin sönük­ləş­məsi, yük­sək sənət əsərlərinin nadirləşməsi, yalnız bir neçə iri xan­lığın mərkəzində bəzi maraqlı əlyazma kitablarının yaranması.

XIX əsrdə Azərbaycanda daşbasma kitablarının meydana gəl­­mə­­si, bu sahədə texnikanın çox zəif tətbiqi, kitab ça­­pının mövcud eh­tiyacları ödəyə bilməməsinin əlyazma ki­tab­ı ənənələrinin hələ də ya­şamasını zə­ruri etməsi. Mədrəsələrdə dərs­lik­lərin, Azərbaycan türk­cəsi, ərəb və fars dillərində bir çox ki­tab­ların, təzkirə, toplu, məc­muələrin əlyazma kitabları şəklində kö­çürülüb çoxaldılması.

Orta əsr Azərbaycan kitabının müəllifləri-şairlər, alim­lər, din xadimləri (üləmalar, müctəhidlər, mollalar, şeyxlər), mü­nəc­cimlər, saray tarixnəvisləri və b. Kitabların məzmun və mün­də­ricəsinə görə dünyəvi və dini məzmunda olması. Dünyəvi ədə­biyyatın ən görkəmli simaları olan Xaqani, Nizami, Nəsimi, Hə­bibi, Xətai, Füzuli, Saib, Qövsi, Vaqif, Vidadi kimi sə­nət­kar­la­rın əsərlərində humanist ide­ya­la­rın, cəhalət və xurafat əley­hi­nə mübarizə düşüncələrinin öz bədii ifadəsini tapması.

Klassik şerin əsas formaları – poema, mənzum dastan, qə­sidə, qəzəl, rübai, mürəbbe, müxəmməs, müsəddəs, tərcibənd, tər­kibbənd. Klassiklərin eyni zamanda xalq şerinin qoşma və gə­raylı kimi canrlarından istifadə etməsi.

Dini ədəbiyyata daxil olan islam dininin tarixinə («Ta­ri­xi-müqəddəs»), peyğəmbərlərə, təsəvvüfə, fiqhə, və s. aid risalələr.

Elmi kitabların əsasən ərəb dilində, bədii kitabların isə əv­vəlcə ərəb və fars dillərində, XIII-XIV əsrlərdən etibarən fars və Azərbaycan, XIX əsrdən isə, tək-tək hallar istisna olmaqla, ana di­li­n­də yazılması.

İstər bədii, istərsə elmi kitabların böyük bir qisminin adı­nın müəyyən sahəni, yaxud mövzunu bildirən sözlərə «namə» sözünün əlavə edilməsi yolu ilə yaranması: nə­si­hət­na­mə, səyahətnamə, saqi­namə və s. «Namə» sözündən ayrı-ayrı kon­kret əsərlərə ad verəndə də istifadə olunması: «İs­kən­dər­na­mə», «Şərəfnamə», «İqbalnamə», (Nizami), «Şikayətnamə» (M.Fü­zuli), «Müsibətnamə» (M.V.Vida­di), «Nəsihətnamə» (A.Ba­kıxanov), «Hophopnamə» (M.Ə.Sabir) və s.

Məhəbbət münasibətlərinin ön planda olduğu romantik poe­maların sərlövhəsində bir-birini sevən baş qəhrəmanların adı­nın yanaşı qoyulması: «Leyli və Məcnun», «Xos­rov və Şirin», «Vərqa və Gülşah», «Vis və Ramin» və s. Orta əsr Azərbaycan kitabının başqa növləri: təlif, dəsturul-əməl, qəvaid, təqvim və s.

Görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, hadisələr, ayrı-ayrı əsərlər haq­qında məlumatların və əsərlərdən nümunələrin verildiyi təz­ki­rələr. Orta əsrlər ədəbiyyat tarixinə aid məxəz olan təz­ki­rə­lə­rin ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsində böyük rolu. Əlişir Nəvai, Lə­tifi, Aşiq Çələ­bi, Əhdi Bağdadi, Şeyxi Faizi, Səfai kimi gör­kəm­li təzkirə müəl­lif­lə­ri. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin öy­rə­nil­məsi baxımından əhəmiy­yə­ti olan Lütfəli bəy Azərin «Atəş­kə­də», Məhəmməd ağa Müctəhid­za­dənin «Riyazül-aşiqin» adlı təz­­kirələri.

Əlyazma topluları – məcmuə, cüng və bəyazların ya­ran­ma və inkişaf yolları, ədəbiyyat tariximizin öyrənilməsində on­la­rın rolu.

Şərq xalqlarının, o cümlədən də Azərbaycan xalqının ədəbi-mədəni irsinin qorunub bu günümüzə çatdırılmasında əl­yaz­ma kol­lek­siyalarının rolu. Hələ Xaqani, Nizami dövrlərindən Azər­­baycanda zəngin kolleksiyaların, kitabxanaların mövcud ol­ması. Orta əsrlərdə əlyazma kolleksiyaları toplanmasının son­ra­lar bir ənənə kimi davam etdirilməsi. Səfəvi şahlarının, son­ra­lar ayrı-ayrı şəxslərin, şairlərin, alimlərin, xüsusilə Abbasqulu ağa Bakıxanov, Bəhmən Mirzə Qacar, Əbdülqəni Əfəndi Nuxəvi Xa­li­sə­qarızadə, Mirzə Fətəli Axundov kimi görkəmli simaların, hət­ta XX əsrdə Novruz Ağayev, Salman Mümtaz, Abdulla Şaiq və baş­qalarının fəaliyyətində bunun özünü göstərməsi.