Biznes va tadbirkorlik
-mavzu. Turli bozorlarda narxalarni
Yüklə 14,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15-mavzu. Turli bozorlarda narxalarni shakllantirish 1. Mukammal raqobatlashgan bozorda faoliyat olib borayotgan firmaning umumiy harajatlar funksiyasi quyidagicha berilgan: 39
TC=2000+1600Q-20Q 2 +0.5Q 3 Narxlarning qanday darajasida firma ishlab chiqarishini to’xtatib bozorni tark etadi?
firmalar harakat qilmoqdalar, ularning umumiy harajat funksiyasi TC=0.2Q 3 - 8Q 2 +120Q ga teng. Tarmoq mahsulotlariga talab funksiyasi esa Q D =1360-10P ko’rinishida berilgan. Uzoq muddatli oraliqda tarmoqda nechta firma faoliyat yuritadi?
resursdan va 3 birlik B resursdan foydalanadi. A resursning narxi 8 ming so’m B resursniki esa 5 ming so’m, firmaning o’zgarmas harajatlari esa 1.2 milion so’mga teng. X tovar narxi qancha bo’lganda firma bozordan chiqib ketmaydi? 4. Raqobatlashayotgan firmaning umumiy harajatlari TC=800+40Q+2Q 2 ga teng. U qisqa muddatli oraliqda 1000 pul birligiga teng foyda olishi uchun tovar narxi va tovar hajmi qanday bo’lishi kerak? 5. Raqobatlashayotgan firmaning chekli harajati MC=30+2Q ga va o’zgarmas harajatlar miqdori 500 $ ga teng. U qisqa muddatli oraliqda 1100 $ ga teng foyda olishi uchun ishlab chiqarayotgan mahsulotining narxi va hajmi qanday bo’lishi kerak?
6. Qisqa muddatli oraliqda raqobatlashuvchi firmaning umumiy harajatlar funksiyasi TC=50 000 +20∙Q+X∙Q 2 +1/3∙Q 3 bu yerda X>0. Bizga ma’lumki, narx 50$ ga teng bo’laganda firmaning optimal ishlab chiqarishi hajmi 5 birlikni tashkil qiladi. X topilsin. 7. Umumiy harajatlar funksiyasi quyidagicha berilgan: TC=2Q 2 -20Q+800 Bu yerda Q- ishlab chiqarish hajmi, ming donada.
a) agar firma mahsulotining bozor narxi 32 ming dollar bo’lsa u qancha foyda yoki zarar ko’radi?
39
351
b) agar firma zarar bilan ishlayotgan bo’lsa, qisqa muddatli oraliqda u bozorda qoladimi? 8. Tarmoqda raqobatlashayotgan firmalarning soni 50 ta ga teng. Har bir firmaning umumiy harajatlari TC=0.25Q 2 +4Q+32 ko’rinishida. Talab esa Q D =600-25P ga teng.
a) qisqa muddatli oraliqda bozorning muvozanat parametrlarini toping. b) har bir firmaning ishlab chiqarish hajmi aniqlansin. 9. Mukammal raqobatlashgan tarmoqda 100 ta firma faoliyat ko’rsatmoqda. Har bir firmaning umumiy harajat funksiyasi TC=100+2Q+0.05Q 2 ko’rinishida berilgan. Tarmoq mahsulotlariga bo’lgan talab Q
muddatli oraliqda bozorning muvozanat parametrlari aniqlansin. 10. Mukammal raqobatlashgan tarmoqda bir xil o’rtacha harajatga ega bo’lgan firmalar harakat qilmoqdalar. Ularning o’rtacha harajat funksiyasi AC=160+5(Q- 100) 2
D =18000-500P ko’rinishida berilgan. Uzoq muddatli oraliqda tarmoqda nechta firma faoliyat yuritadi?
quyidagicha berilgan: TC=Q 3 -20Q 2 +X∙Q+800 Qisqa muddatli oraliqda narx 20 so’m bo’lganda firma bozorni tark etadi, agar narx 50 so’m bo’lsa, foyda ko’rib bozorda faoliyatini davom ettiradi. X ning qabul qilish mumkin bo’lgan qiymatlari topilsin.
.
Masalalar 1-masala Korxona ta’mirlash uchun vaqtincha yopilgan edi. Ishga tushganda ishchi kuchi 20% ga kamaydi. Ishga kelganlardan yana 10 kishi javob so’rab ketgan edi. Natijada ishga kelmaganlar soni 30 kishidan ortib ketdi. Korxonada necha kishi ishlar edi? 40
Yechish: 30 kishi-10 kishi=20 kishi ishga kelmaganlar; 20 kishi 20% ga teng bo’lsa, 100% 100 kishiga teng bo’ladi.
Ikki xonadon bor. Har ikkalasida ham televizor bor. 1-xonadon televizori 180 ming so’m turadi va xizmat muddati 10 yil. Lekin shu davrda 60 ming so’mga tuzatildi. Bir oyda har bir kishining televizor ko’rishi 400 so’mni tashkil etadi. Ikkinchi oilada ham televizor xarajatlari shunday, lekin jon boshiga televizor ko’rish 500 so’mga to’g’ri keladi. Xonadonlarda necha kishi istiqomat qiladi? Berilishi: TC 1 =180 000+60 000=240 000
40
352
Yaroqlilik muddati 10 yil Bir oyda bir kishi xarajati 400 so’m bo’lsa, oilada necha kishi bor? TC 1 =180 000+60 000=240 000 Yaroqlilik muddati 10 yil Bir oyda bir kishi xarajati 500 so’m bo’lsa, oilada necha kishi bor?
TC 1 =180 000+60 000=240 000 240 000÷10=24 000 – bir yilda 24 000÷12=2 000 – bir oyda Demak, umumiy xarajat bir oyda 2 000 so’m. 1-xonadonda 2 000÷400=5 kishi 2-xonadonda 2 000÷500=4 kishi 3-masala Korxonada 120 kishi ishlar edi. Har bir ishchiga yiliga 150 000 so’m maosh berilar edi. Ishchi esa 50 000 so’m foyda keltirar edi. Korxonaga 10 ta yangi stanok sotib olindi. Har bir stanok 1 mln so’mdan turadi va 5 yil xizmat qiladi. Stanok 100 000 so’m foyda keltiradi. Shunday bo’lsa nechta ishchi kerak bo’lmay qoladi?
TC=ATC*Q=150*120=18 000 AF=AF*Q=50 000*120=6 mln TC 1
10 mln÷5 TC=2 mln – bir yilga xarajat F=AF* Q=100 000*10=1 mln Stanok foydasi÷ishchi kuchi foydasi=ketish kerak bo’lgan ishchi kuchi 1 mln÷50 000=20 kishi. Javob:20 kishi. 4-masala Birinchi yil mehnat unumdorligi 120%, 2-yil 40% ga kamaydi. Uchinchi yil esa 40% ga yana oshdi. Bu uch yil davomida mehnat unumdorligi qancha foizga o’zgardi? Yechish: 1+120%/100%=1+1.2=2.2; 1-40%/100%=1-0.4=0.6 1+40%/100%=1+0.4=1.4. Javob: 2.2*0.6*1.4=1.848 MU=(1-1/J)*100 MU=(1-1/1.848)*100=(1-0.54)*100=0.46*100=46%
Menejerni ishga qabul qilayotib, shartnomada unga bir yilda 5 mln. so’m maosh va televizor yoki shunga teng qiymatda boshqa mukofot berilishi ko’zda tutilgan edi. Menejer 7 oy ishlagach shartnomani bekor qildi. Ishdan bo’shayotib, u 240 ming so’m maosh oldi. Unga yil boshida belgilangan mukofot qancha miqdorda berilgan? Berilishi: 353
Bir yillik maosh–5 mln so’m televizor yoki shunga teng qiymatda boshqa mukofot va’da qilingan, menejer 7 oy ishladi. Ishdan bo’shayotib olgan maoshi–240 ming so’m. Mukofot qanchasi berilgan? Yechish: 5 mln÷12=416 666–bir oy 416 666*7 oy=2 916 666–7 oylik umumiy maosh 240 000*7=1 680 000 2 916 666- 1 680 000=1 236 666–7 oylik mukofot 1 236 666÷7=176 666–bir oylik mukofot.
Mamlakat aholisining soni 195,4 mln. kishi,katta yoshdagi aholining soni 139,7 mln. kishini va ishsizlar soni 5,7 mln kishini va bandlar soni 92,3 mln. kishini tashkil qilsa, bu mamlakatdagi ishsizlik darajasi qanchani tashkil qiladi? Berilishi: Aholi – 195,4 mln Kattalar – 139,7 mln Ishsizlar – 5,7 mln Bandlar – 92,3 mln Ishsizlik darajasi - ?
5,7+92,3=98 mln % 8 , 5 100 98 5,7
darajasi Ishsizlik
7-masala Agar mamlakat aholisining umumiy soni 100 mln kishini, mehnatga yaroqli aholi soni 85 mln kishini, ishchi kuchiga kirmaydiganlar soni 27 mln, kishini, bandlar soni 65 mln kishini, tabiiy ishsizlik darajasi 6%ni tashkil qilsa, davriy ishsizlik darajasi nimaga teng?
Aholi – 100 mln Mehnatga yaroqli – 85 mln Ishchi kuchiga kirmaydiganlar – 27 mln Tabiiy ishsizlik – 6% Davriy ishsizlik - ? Yechish: 100 mln – 27 mln = 73 mln ishchi kuchi 73 mln – 65 mln =8 mln ishsiz
354
ishsiz davriy
9 , 4 6 9 , 10 % 9 , 10 100
73 8
darajasi Ishsizlik
8-masala Mamlakatning mehnatga yaroqli aholisining 80 mln. Kishini bandlar soni 50 mln. kishini va ishsizlar 5 mln kishini tashkil qilsa, bu mamlakatda ishsizlik darajasi qanchani tashkil qiladi. Berilishi: Mehnatga yaroqli – 80 mln. Bandlar – 50 mln. Ishsizlar – 5 mln. Ishsizlik darajasi - ?
50+5=55mln ishsizlik % 09
9 100
55 5
darajasi Ishsizlik
Tovar ishlab chiqarish 20%ga va tovar ishlab chiqish bilan bandlar soni 10%ga oshdi. Mehnat unumdorligi necha %ga oshgan. Yechish: 100% + 20% = 120% 100% + 10% = 110% 120% : 100% =1,2 110% : 100% = 1,1 B M MU 9% 100 1,09) - (1 100
r) - (1 09 , 1 1 , 1 2 , 1 Demak, mehnat unumdorligi 9%ga oshgan.
Agar maoshingiz 50 000 so’m bo’lsa, shundan: a) daromad solig’i 2 300 so’mgacha 13%, 33 000 23%, 33 000 so’mdan ortiq 33%;
b) umumiy ish haqidan sug’urta haqi kasaba uyushmalari uchun 3% ushlab qolinsa, necha so’m maosh olasiz? 41
41
I.A. Bakiyeva, S.M.Xolmurodov “Mikroiqtisodiyot” fanidan masalalar to’plami. 2015 y
355
A) 2 300*13%=299; 33 000-2 300=30 700; 30 700*23%=7 061; 50 000-33 000=17 000; 17 000*33%=5 610. Jami soliq: 299+7 061+5 610=12 970 V) kasaba uyushmalari uchun 50 000*3%=1 500 50 000-12 970-1 500=35 530 so’m Demak, soliqlar va sug’urta haqi chiqarib tashlangandan so’ng, sof netto maosh 35 530 so’m.
Davlat o’z avtomobil sanoatini himoya qilish maqsadida import qilinadigan avtomashinalar uchun bojxona to’lovini yana 20% ga oshirdi. Oldin bu to’lov mashina narxiga nisbatan 10% edi. Mamlakatga kiritilayotgan mashina narxi 12 000 dollar edi. Shu erning mashinasi 12 500 dollar edi. Hisoblab ko’ringchi, import etilgan mashina mamlakat mashinasidan qancha qimmatlashgan ekan?
Mashina narxi – 12 000 Boj to’lovi – 10% Mashina narxi - ? Yechish:
Avval: 12 000*10/100=1 200 so’m 12 000+ 1 200=13 200 13 200-12 500=700 so’m Bojxona to’lovi oshgandan so’ng: 10%+20%=30%; 12 000*30/100=3 600 12 000+3 600=15 600 15 600-12 500=3 100 Demak, import qilingan mashina mamlakatning o’zi ishlab chiqargan mashinadan 3 100 so’mga qimmat. 3-masala Firma Geliotexnika (quyosh nuridan foydalanish)ni joriy etmoqchi. Bu juda zarur, qimmat yoqilg’ini tejaydi. U 250 ming so’m turadi. Firma kamida 20% rentabellik bilan ishlashi kerak. Agar xarajatlarni 20% ini davlat ko’tarmasa, firma mo’ljallagan rentabellikka ega bo’lmaydi. Shunday sharoitda firma 100 000 dona geliouskuna ishlab chiqarish uchun davlat unga qancha subsidiya berishi kerak? Yechish: 250 000*100 000=25 mlrd. 25 mlrd*0.20=5 mlrd. – davlat to’laydigan qism 25 mlrd-5 mlrd=20 mlrd – korxona xarajatlari R=F/IX*100; 20%=x/20 mlrd*100; x=2*2=4 mlrd. – foyda.
356
Fermer xo’jaligi foydalanish uchun 80 ga er uchastkasi Jizzax viloyati Arnasoy tumanining sug’oriladigan erlarida joylashgan bo’lib, sifat jihatdan ball boniteti 61-70 ga to’g’ri keladi. Soliqning bazaviy stavkasi 1 ga uchun 1476.2 so’m. 61-70 ball boniteti uchun koeffitsenti 9.00 ga teng. Fermer xo’jaligining faoliyati natijasiga bog’liq bo’lmagan holda, qancha yagona er solig’i to’lash lozim?
Er – 80 ga Sifati – 61-70 ball boniteti 1 ga uchun soliq – 1476.2 so’m 61-70 ball boniteti uchun koeffitsent -9.00 Yagona er solig’i - ? Yechish: 80*9=720 720*1476.2=106 286.4 Javob: fermer 106 286,4 so’m yagona er solig’i to’laydi. 5-masala Fuqaroning bir yilda topgan puli 800 ming so’m bo’ladi. Shundan 16 ming so’m soliq to’ladi, 1.5 ming so’m badal puli berdi. 10 ming so’m xayriya uchun ajratdi. Fuqaroning sof daromadi qancha? Yechish: 800 000-(16 000+1 500+10 000) =772 500 so’m.
18-mavzu. Ijtimoiy ne’matlar va umumiy resurslar Masalalar 1. Siz yashab turgan hududdagi mahalliy hokimiyat tomonidan taqdim etiladigan tovar va xizmatlar haqida fikr yuriting. 42
A) 1-rasmda keltirilgan tasniflash bo’yicha quyidagi mahsulotlar qaysi kategoriyaga mos keladi: - Qo’riqlash; - Qor tozalash va tashish; - Ta’lim; - Qishloq yo’llari; - Shahar ko’chalari. V) Nega siz ommaviy mahsulot bo’lmagan bu tovar va xizmatlarni davlat ta’minlab berishi kerak deb o’ylayapsiz?
2. Ommaviy mahsulotlar ham umumiy resurslar ham tashqi ta’sirlarni o’z ichiga 42 N.Greogery Mankwiy Principles of Microeconomics (5 th edition), USA 2008 357
oladi. A) Ommaviy mahsulotlar bilan bog’liq bo’lgan tashqi ta’sirlar umuman olganda ijobiymi yoki salbiymi? Javobingizda misollar keltiring. Ommaviy mahsulotlar erkin bozori etarlichami, ularning samaradorligi qanday? V) Umumiy resurslar bilan bog’liq bo’lgan tashqi ta’sirlar umuman olganda ijobiymi yoki salbiymi? Javobingizda misollar keltiring. Umumiy resurslarda xususiy bozorlarni ishlatilishi, umuman olganda samaralimi?
3. Charli o’ziningi mahalliy telekanalida “Telepufakchalar” (multfilmini) ko’rishni yoqtiradi, biroq u telestantsiyani ta’mirlash ishlariga hech qachon pul bermaydi. A) Iqtisodchilar tili bilan aytganda Charli kim? V) Davlat Charli kabilar muammosini qanday bartaraf etishi mumkin? S) Xususiy bozor bu muammoni bartaraf eta olishi mumkinmi? Kabel televideniesini tashkil etish bu muammoni qanchalik bartaraf eta oladi?
4. Yotoqxonadagi to’rtta qo’shni dam olish kunini eski filmlarni ko’rish bilan o’tkazishni rejalashtirishayapti va ular qanchalik ko’rishni muhokama qilishayapti. Quyida ularni har bir film uchun qancha haq to’lashga rozi ekanliklari keltirilgan.
Orson Alfred Vudi Iroda Birinchi film $7 $5
$3 $2
Ikkinchi film $6
$4 $2
$1 Uchinchi film $5 $3
$1 0 To’rtinchi film $4 $2
0 0 Beshinchi film $3 $1
0 0
A) Yotoqxonada xonasida film tomosha qilish ommaviy mahsulotmi? Nega ha va nega yo’q? B) Agar filmni ijaraga olish $8 bo’lsa, xarajatlarni qoplash uchun qo’shnilar qancha filmni ijara qilishlari kerak bo’ladi? C) Agar ular (B) qismdan eng optimal sonni tanlab olishsa va ijara xarajatlarini barchaga teng bo’lishsa, u holda har bir kishiga qancha qo’shimcha mablag’ to’g’ri keladi? D) Sizningcha xaajatlarni bu faoliyat samarali bo’ladigan darajada taqsimlash usuli bormi? Qaysi amaliy muammolar buni echimini topish uchun halaqit qiladi? E) Aytaylik, ular oldindan filmlarni optimal sonini topishga va xarajatlarni teng taqsimlashga kelishib olishgan. Agar Orson xarajatlarni to’lashga tayyorligini aytsa, u haqiqatni aytgani uchun biror rag’batga ega bo’ladimi? Agar ha bo’lsa, nega? Agar yo’q bo’lsa, u qanday holda rag’batga ega bo’ladi? F) Ushbu misol sizga ommaviy mahsulotlar haqida biror bir tushuncha berdimi?
5. Ba’zi bir iqtisodchilarni fikricha xususiy firmalar funtamental ilmiy tadqiqotlar bo’yicha chamarali faoliyat yuritishmaydi? A) Nega bunday bo’lishi mumkinligini tushuntirib bering. Javobingizni 1-rasmda 358
keltirilgan misollardan birida ilmiy tadqiqotlar bilan yoritib bering. V) Ushbu muammoga javoban AQSh da qanday siyosat olib boriladi? S) Ko’p holatlarda mazkur siyosat chet ellik ishlab chiqaruvchilarga qaraganda amerikalik ishlab chiqaruvchilarning texnologik imkoniyatlarini ko’paytirishga xizmat qiladi deb fikr bildirishadi. Ushbu argument sizning (A) qismda ko’rsatilgan tasnifingizga mos keladimi? (Kichik yordam: Eksklyuzivlik (iste’moldan mahrum qilish) huquqi salohiyatli foyda oluvchilarning ayrimlariga qo’llanilishi mumkinmi?).
6. Odatda, axlat hovli ichkarisida emas, balki ko’cha chetida uyib qo’yiladi. Bu holatga iqtisodiy jihatdan ta’rif bering.
7. Ekteniya qabilasi o’n nafar aholidan iborat. Qishloq aholisi savat to’qish yoki baliq tutish orqali tirikchilik qilishadi. Ko’l cheklangan hajmdagi baliqqa ega bo’lgani sababli, qishloq aholisi qancha ko’p bo’lsa, ularda baliq tutib olish imkoniyati shuncha kamayib boradi. Agarda, n sondagi uy xo’jaliklari ko’lda baliq tutib olishsa, u holda har bir uy xo’jaligi kunlik baliq tutishdan quyidagicha miqdorda daromad olishadi: I f = 12 - 2n Bu erda I f kunlik daromadning dollardagi ekvivalenti. Savat to’qishdan olinadigan kunlik daromad 2 dollarni tashkil etadi. A) Aytaylik, uy xo’jaliklari savat to’qish va baliq tutishni bir-birlaridan mustaqil tarzda olib borishga qaror qilishadi. Sizningcha qancha oila har kuni baliq tutishadi? Qancha oila savat to’qishadi? (Kichik yordam: imkoniyatlar qiymati haqida fikr yuriting.) Qishloqning ushbu tartibda umumiy daromadini hisoblang. V) Agar 3 ta uy xo’jaligi baliq tutish bilan shug’ullansa, qay holatda ularning daromadlari, (A) qismdagi barcha oilalar daromadlaridan ko’proq bo’ladi? Oilalarga ular bir-biridan mustaqil tarzda faoliyat olib borishganda samarali variantni topishlariga nima halaqit berdi? S) Agarda qishloq aholisi birgalikda (B) qismdagi taqsimotni amalga oshirishga kelishishsa, ular qanday qo’shimcha qoidalarni joriy etishlari kerak bo’ladi? Agar ular yangi tizimda barcha birgalikda foyda ko’rishini hohlashsa, qanaqa soliq turini va tizimini joriy etishlari kerak bo’ladi? D) Baliqchilik qanday mahsulot (xizmat) turiga kiradi? Bu faoliyat turini qanday ta’riflagan bo’lardingiz?
8. Vashingtonda, Kolumbiya okrugida, metro tizimida kunning boshqa vaqtlarga qaraganda tig’iz paytda harakatlanish uchun yuqori to’lov joriy qilingan. Nega bu tizim joriy etilgan bo’lishi mumkin?
9. AQShdagi yog’och mahsulotlari to’plovchi kompaniyalar davlatga va aholiga tegishli xususiy erlarda ko’plab daraxtlarni kesishadi. Davlat aralashuvi bo’lmagan holatda har bir erdan daraxt kesishning oqibatlarini muhokama qiling. Siz nima deb o’ylaysiz, davlat erlaridan foydalanishni tartibga solishi kerakmi? Agar xuddi
359
shunday qoidalar xususiy erlarda ham joriy qilinsachi? 10. Federal hukumat avtomabtllarni havfsizlik tizimini tekshiruvdan o’tkazadi va uning natijalari aholiga bepul taqdim etadi. Sizningcha bu mahsulot (xizmat) ommaviy mahsulotmi? Nega ha va nega yo’q?
11. Yuqori daromadga ega kishilar past daromadli kishilarga qaraganda o’lim tavakkalchiligidan himoyalanish uchun ko’proq to’lashga tayyorlar. Masalan, ularda avtomobillarning himoya funktsiyalari uchun ko’proq to’lashga moyilliklari bor. Xarajatlar va daromadlar tahlilchilari davlat loyihalarini tahlil qilishayotganda ushbu holatni e’tiborga olishlari zarurmi? Aytaylik, svetofor o’rnatish payida bo’lgan boy va kambag’al shaharni ko’rib chiqamiz. Boy shahar ushbu loyihani ko’rib chiqayotganda inson hayoti uchun ko’proq mablag’ sarflaydimi? Nega ha va nega yo’q.
|